Ватыкан: розьніца паміж вэрсіямі

|ІмёныКіраўнікоў = [[ВакантныФранцішак пасад(папа рымскі)|Францішак]]<br />[[Тарчызіё Бэртоне]]<br />[[Эдмунд Шока]]

'''Ватыкан''' ({{мова-it|Stato della Città del Vaticano}})  — незалежная дзяржава–гораддзяржава-горад і цэнтар [[Рымска-каталіцкая царква|Рымска-каталіцкай царквы]]<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/vt.html «Holy See (Vatican City)»]. CIA—The World Factbook.</ref>, рэзыдэнцыя яе главы  — [[папа рымскі|папы рымскага]]. Знаходзіцца ў заходняй частцы [[Рым]]у. Тэрыторыя  — 0,44 км². У Рыме й яго ваколіцах Ватыкану таксама належаць тры саборы (у імя найсьв. Панны Марыі, сьв. Яна Лятэранскага й сьв. Паўла па-за Сьценамі), шэраг палацаў і вілаў агульнай плошчай 0,7 км². Паблізу Рыму ў [[замак Кастэль-Гандольфа|замку Кастэль-Гандольфа]] знаходзіцца летняя загарадная рэзыдэнцыя папы рымскага.

Ватыкан, па сутнасьці, ня мае свайго сталага насельніцтва. На яго тэрыторыі пражывае Папа, кіраўнікі Рымскай курыі, службоўцы ватыканскіх установаў, вайскоўцы [[Папская швайцарская гвардыя|Папскай швайцарскай гвардыі]]. Паводле зьвестак на [[2004]] год, у ватыканскіх установах працуе каля трох тысяч супрацоўнікаў, зь якіх маюць рэлігійны сан 1300 чалавек. Ватыканскае грамадзянства носіць адміністрацыйны характар. У пэрыяд свайго знаходжаньня на службе ватыканскім супрацоўнікам падаецца падданства Сьвятога Прастолу, а ў выпадках паездак за мяжу (за межы [[Італія|Італіі]]) выдаюцца службовыя або дыпляматычныя пашпарты Сьвятога Прастолу. Афіцыйныя мовы  — [[лацінская мова|лаціна]] (у паўсядзённым жыцьці на ёй амаль ніхто не гаворыць і яна выкарыстоўваецца выключна ў афіцыйных друкаваных дакумэнтах Ватыкану й падчас набажэнстваў). У дыпляматычнай перапісцы выкарыстоўваецца [[француская мова|француская]]. Паўсядзённымі й гутарковымі па частаце ўжываньня зьяўляюцца [[італьянская мова|італьянская]], [[гішпанская мова|гішпанская]], [[ангельская мова|ангельская]], [[нямецкая мова|нямецкая]] й француская мовы. Грашовая адзінка  — [[эўра]]. Папская дзяржава па дагаворы з урадам Італіі ў абмежаваных маштабах чаканіць таксама ўласную манэту  — [[ватыканскі эўра]], прызначаны ў асноўным для нумізматаў.

Галоўнымі афіцыйнымі сьвятамі зьяўляюцца  — дзень абраньня актуальнага Папы, [[Божае Нараджэньне]] й [[Вялікдзень]].

Гістарычна цяперашні Ватыкан стаў спадчыньнікам [[Папская вобласьць|Папскай вобласьці]]. У [[756]] годзе франскі кароль [[Піпін Кароткі]] (бацька [[Карл Вялікі|Карла Вялікага]]) у выніку супрацьборства зь [[лянгабарды|лянгабардамі]] й [[бізантыйская імпэрыя|бізантыйцамі]] падарыў папу [[Стэфан II (папа рымскі)|Стэфану II]] [[Рым]] і некалькі правінцыяў у цэнтральнай Італіі, што склала гістарычнае ядро Папскай дзяржавы, так званай «спадчыны сьвятога Пятра». Ватыкан на сёньняшні дзень зьяўляецца самым старым дзяржаўным утварэньнем. Інстытуты ягонай дзяржаўна-царкоўнай улады наўпрост ўзыходзяць да [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]]. Папская дзяржава спыніла сваё існаваньне [[20 верасьня]] [[1870]] году, калі войскі караля [[Эмануіл II Савойскі|Эмануіла II Савойскага]] падчас завяршэньня аб’яднаньня краіны ўвайшлі ў «вечны горад» і абвесьцілі яго сталіцай Італіі. Папа катэгарычна не пагадзіўся з гвалтоўным захопам Рыму і не прызнаў ягоную анэксію. Паўстала «рымскае пытаньне».

З пункта погляду дзяржаўнага ладу Ватыкан  — абсалютная тэакратычная [[манархія]], якая не перадаецца паводле спадчыны<ref>[http://www.nationsencyclopedia.com/economies/Europe/Vatican-City-POLITICS-GOVERNMENT-AND-TAXATION.html «Vatican City (Politics, government, and taxation)»]. Nations Encyclopedia.</ref>. Глава дзяржавы  — [[папа рымскі]]. У выпадку ягонай адсутнасьці або сьмерці бягучымі справамі Ватыкану кіруе камэрленг Сьвятой Рымскай царквы, выконваючы ролю месцаназіральніка ў папярэдні час перад выбарам новага папы. Папу належыць вярхоўная заканадаўчая, выканаўчая й судовая ўлада. У ягоную кампэтэнцыю ўваходзіць прэзэнтацыя Ватыкану ў міжнародных адносінах, заключэньне, ратыфікацыя й дэнансацыя міжнародных дагавораў й канкардатаў, прыём дыпляматычных прадстаўнікоў і прызначэньне прадстаўнікоў Ватыкану ў іншых краінах. Папа абіраецца пажыцьцёва калегіяй [[кардынал]]аў. Абраньне зьдзяйсьняецца на канклаве (лац. «пад ключом») зь ліку кардыналаў шляхам таемнага галасаваньня большасьцю ня меней за дзьве траціны галасоў. Вышэйшыя кансультатыўныя органы: [[Сусьветны сабор Рымска-каталіцкай царквы]], [[Калегія кардыналаў]] і [[Біскупскі сынод]]. Сусьветны (або Ватыканскі) сабор склікаецца пэрыядычна раз у некалькі дзясяткаў гадоў для абмеркаваньня найболей важных царкоўных праблем. Апошні сабор склікаўся ў [[1962]]—[[1965]] гадах (21 Сусьветны або Ватыканскі сабор).

Дзейным папам рымскім зьяўляецца [[БэнэдыктФранцішак XVI(папа рымскі)|Францішак]], які зьяўляецца выхадцам з [[БаварыяБразылія|БаварыіБразыліі]]. Ён быў прызначаныабраны на гэтую пасаду [[11у верасьня]] [[2006]]2013 годугодзе.

Сьвяты Прастол падтрымлівае дыпляматычныя адносіны з 178 дзяржавамі. Роля Ватыкану ў міжнароднай палітыцы, ягоны ўплыў у сьвеце грунтуюцца на вялізнай колькасьці вызнаўцаў-каталікоў  — 1,1  млрд чал. Правадыром ягонай палітыкі зьяўляецца каталіцкае духавенства, то бок 1,9  млн манахаў і каля 0,5  млн сьвятароў, каля 2 тысяч манаскіх ордэнаў, найболей буйнымі зь якіх зьяўляюцца ордэны [[езуіты|езуітаў]], якія налічваюць 26 тысяч чальцоў, [[францысканцы|францысканцаў]], 45 тысяч чальцоў, салезіянцаў, [[капуцыны|капуцынаў]], [[бэнэдыктынцы|бэнэдыктынцаў]], [[ордэн дамініканаў|дамініканцаў]].

Ватыкан дзейнічае таксама праз гэтак званыя сьвецкія каталіцкія арганізацыі: [[прафзьвяз]]ныя, культурныя, моладзевыя, жаночыя і іншыя арганізацыі. Значная колькасьць з гэтых арганізацыяў уваходзяць у канфэрэнцыю міжнародных каталіцкіх арганізацыяў, праца якіх каардынуецца [[Дзяржаўны сакратарыят Ватыкану|Дзяржаўным сакратарыятам Ватыкану]]. Пад пэўным уплывам Ватыкану знаходзяцца клерыкальныя палітычныя партыі ў розных краінах сьвету. У апошні час роля, якую гуляе Ватыкан у міжнародных адносінах стала значнейшай, асабліва на фоне росту ліку глябальных праблемаў, якія закранаюць інтарэсы ўсяго [[чалавецтва]]. Гэтаму шмат у чым спрыяў [[Ян Павал II]], усталяваныя ім асабістыя кантакты са шматлікімі значнымі дзяржаўнымі дзеячамі. Ён з прыкметным палітычным рэзанансам рабіў рэгулярныя паездкі па сьвеце  — падлічана, што Ян Павел II за гады свайго пантыфікату падчас падарожжаў праехаў агульную адлегласьць роўную чатыром адлегласьцям ад Зямлі да Месяца.

Кіраўніцтва Ватыкану ўдзельнічае ў рашэньні ключавых міжнародных праблемаў, уключаючы ліквідацыю [[зброя масавага зьнішчэньня|зброі масавага зьнішчэньня]], урэгуляваньне рэгіянальных канфліктаў, ахове навакольнага асяродзьдзя. У цэнтры ўвагі Ватыкану  — праблемы сьвету, які разьвіваецца, як то адсталасьць, [[бедната]], [[голад]] і [[галеча]], [[беспрацоўе]]. Таму не выпадкова, што большасьць сваіх паездак Ян Павел II здзейсьніў у [[Азія|Азію]], [[Афрыка|Афрыку]] й [[Лацінская Амэрыка|Лацінскую Амэрыку]]. Ватыкан зрабіў важны ўнёсак у пачатак і паступальнае разьвіцьцё агульнаэўрапейскага працэсу. Ён выяўляе значную цікавасьць да блізкаўсходняга мірнага працэсу, да пытаньня аб статусе [[Ерусалім]]у, а таксама да ўрэгуляваньня сытуацыі ў [[Ірак]]у й у іншых канфліктных зонах плянэты.

Ватыкан зьяўляецца самай маленькай дзяржавай у сьвеце, маючы плошчу толькі каля 44 гектараў. У ліпені [[2007]] году Ватыкан пагадзіўся стаць першай вугляродна-нэўтральнай дзяржавай. Яны плянуюць зрабіць гэта за кошт кампэнсацыі выкідаў [[вуглякіслы газ|вуглякіслага газу]]<ref>[http://www.physorg.com/news103554442.html "«The Vatican to go carbon neutral"»]. United Press International.</ref>.

Сады ўзыходзяць да [[Сярэднявечча]], калі вінаграднікі й фруктовыя сады былі распаўсюджаны на поўначы Папскага Апостальскага палаца<ref>[http://www.pellegrinocattolico.com/ctv/gardens.htm «Al Pellegrino Cattolico: The Vatican Gardens»]. 2008 Al Pellegrino Cattolico s.r.l. Via di Porta Angelica 81\83 (S.Pietro) I- 00193 Roma, Italy.</ref>. У [[1279]] годзе папа [[Мікалай III (папа рымскі)|Мікалай III]] перанёс сваю рэзыдэнцыю назад у Ватыкан зь [[Лятэранскі палац|Лятэранскага палаца]] й абгародзіў гэтую тэрыторыю сьценамі<ref>[http://www.vaticanstate.va/EN/Monuments/The_Vatican_Gardens/ «Official Vatican City State Website: A Visit to the Vatican Gardens»]. 2007–082007-08 Uffici di Presidenza S.C.V.</ref>. Ён сплянаваў Ватыканскі сад.

Ватыкан некалькі асноўных крыніцаў прыбыткаў, галоўным зь іх ёсьць [[Інстытут рэлігійных справаў]], які, фактычна, зьяўляецца ватыканскім банкам, бюджэт якога складае штогод некалькі млрд [[даляр ЗША|даляраў ЗША]]. [[Банкамат]] гэтага банку маюць інтэфрэйс на [[лацінская мова|лацінскай мове]], які, напэўна, зьяўляецца адзіным такім банкаматам у сьвеце<ref>Seán P. O'MalleyO’Malley (28 September 2006). [http://www.cardinalseansblog.org/?p=232 «A Glimpse Inside the Vatican & Msgr. Robert Deeley’s Guest Post»].</ref>. Сярод іншых крыніцаў прыбытку варта адзначыць ахвяраваньні вызнаўцоў і фінансавая й эканамічная дзейнасьць уласных прадпрыемстваў, то бок у папскай загараднай рэзыдэнцыі, напрыклад, наладжана вытворчасьць шырокай гамы малочных прадуктаў пад маркай «[[Фаторыя Пантыфічыя]]». Акрамя таго Ватыкан мае прыбытак ад продажу [[паштовая марка|паштовых марак]], [[манэта]]ў, [[мэдаль|мэдалёў]] і сувэніраў турыстам, а таксама паступленьні ад музэяў і публікацыяў. Прыытак і узровень жыцьця сьвецкіх працаўнікоў супастаўлены з заробкам калегаў, якія працуюць у [[Рым]]е<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/vt.html «Holy See (Vatican City): Economy»]. CIA – — The World Factbook.</ref>. Іншыя галіны прамысловасьці ўключаюць паліграфію, выраб мазаікі й вытворчасць супрацоўнікам уніформы.

Групы паломнікаў, якія прыбываюць у Ватыкан з розных краінаў сьвету й турысты ўносяць свой унёсак у бюджэт Сьвятога Прастола. Штогод ягоная сума ў сярэднім складае каля 90  млн даляраў ЗША. Дзяржава Ватыкан, у якой працуюць каля 2 тысяч чалавек, мела станоўчае сальда ў памеры 6,7  млн эўра ў [[2007]] годзе, але сутыкнуўся з дэфіцытам у [[2008]] годзе большым за 15 мільёнаў эўра<ref>[http://www.christiantelegraph.com/issue6216.html Holy See'sSee’s budget shortfall shrinks in 2008]. Christian Telegraph</ref>.

Практычна ўсё насельніцтва Ватыкана  — падданныя Сьвятога Стальца, бо падданства Ватыкана не існуе, якія маюць пашпарт і зьяўляюцца прыслужнікамі [[Каталіцкая Царква|Каталіцкай Царквы]].

На [[2005]] года з 557 падданых Сьвятога Стальца 58  — [[кардынал]]ы, 293 чалавекі маюць статус духавенства й зьяўляюцца чальцамі папскіх прадстаўніцтваў, 62  — іншыя прадстаўнікі духавенства, 101  — чальцы [[Папская швайцарская гвардыя|швайцарскай гвардыі]], а астатнія 43  — цывільныя. У [[1983]] годзе ў Ватыкане не зарэгістравана ніводнага навароджаннага. Нябольш за палову, 246 грамадзянаў, захавалі сваё першае грамадзянства. Грамадзянства Ватыкану не спадкаецца й ня можа быць набыта з прычыны нараджэньня ў горадзе. Яно можа быць атрымана толькі на выснове служэньня Сьвятому Стальцу й скасавана з прычыны спыненьня працоўнай дзейнасьці ў Ватыкане.

Бібліятэка Ватыкана й калекцыі музэяў Ватыкана маюць высокае гістарычнае, навуковае й культурнае значэньне. У [[1984]] годзе Ватыкан быў дададзены [[ЮНЭСКО]] ў сьпіс аб’ектаў сусьветнай спадчыны, гэта толькі адзіны такі выпадак, калі ў сьпіс патрапіла цэлая дзяржава<ref>[http://whc.unesco.org/en/list/286 «Vatican City – — UNESCO World Heritage Centre»]. whc.unesco.org.</ref>. Акрамя таго, гэта адзінае месца на сёньняшні дзень зарэгістраванае ЮНЭСКО як цэнтар засяроджваньня культурных каштоўнасьцяў.

Пры Ватыкане дзейнічаюць [[Папская акадэмія навук]], створаная ў [[1603]] годзе), якая падпарадкоўваецца непасрэдна Папу й мае сваёй мэтай садзейнічаць дасьледаваньням у вобласьці [[фізыка|фізыкі]], [[матэматыка|матэматыкі]] й [[прыродазнаўства]], а таксама [[Папская акадэмія сацыяльных навук]]. Папскія акадэмікі прызначаюцца Папам зь ліку вядомых навукоўцаў у вобласьці матэматычных і прыродазнаўчых навук. Папская акадэмія навук налічвае 78 чальцоў, Папская акадэмія сацыяльных навук  — 40 чальцоў.

Ватыкан выдае сотні газэтаў і часопісаў у розных краінах. Афіцыёз Ватыкану  — штодзённая газэта «[[Асэрваторэ рамана]]», якая мае наклад каля 50 тысяч адзінак. У Сьвятога Прастола маецца сваё агенцтва друку  — [[Аджэнцыя Інтэрнацыянале Фідэс]] (АІФ). [[Радыё Ватыкану]] вядзе свае перадачы на 41 мовах, у тым ліку й на [[беларуская мова|беларускай мове]], на большасьць краін сьвету, у тым ліку на краіны [[СНД]]. Пры Ватыкане маецца «[[Ватыканскі тэлевізійны цэнтар]]» («Тэлепачэ»). З [[1996]] году Ватыкан падключаны да сеткі [[інтэрнэт]].

Ватыкан мае даволі добра разьвітую транспартную сетку з улікам сваіх памераў, якія складаюцца ў асноўным з плошчы й тратуара. У краіне, якая мае 1,05 кілямэтраў у даўжыню й 0,85 кілямэтраў у шырыню<ref>[http://www.vatican.va/news_services/press/documentazione/documents/sp_ss_scv/informazione_generale/sp_ss_scv_info-generale_en.html «Holy See – — State of the Vatican City»]. Vatican Papal Conclave.</ref>, яна мае невялікую транспартную сыстэму, без [[аэрапорт]]аў або [[шаша|шашы]]. У Ватыкане месьціцца адна [[гэлікоптэр]]ная пляцоўка й чыгуначная станцыя, якая належыць да італьянскай чыгуначнай сеткі й цягнецца па тэрыторыі Ватыкану усяго 300 мэтраў<ref name="sinfin">[http://www.sinfin.net/railways/world/vatican/vaticanrail.html#Origini Vatican City State Railway Vatican City State Railway «Railways of the World»]. Sinfin.net.</ref>.