Вікіпэдыя

Прусія: розьніца паміж вэрсіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
Наступная зьмена →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
Створана старонка са зьместам '{{Краіна |Назва = Прусія |НазваЎРоднымСклоне = Прусіі |Н...'
 
Няма апісаньня зьменаў
Радок 2:
|Назва = Прусія
|НазваЎРоднымСклоне = Прусіі
|НазваНаДзяржаўнайМове = {{мова-de|Preußen}}
|Сьцяг = Flag of Prussia 1892—1918.svg
|Герб = Preußischer Adler (1871—1914).svg
Радок 41:
|ТэлефонныКод =
|Дадаткі =
|ПапярэдняяДзяржава1 = [[Тэўтонскі Ордэн|Землі Тэўтонскага ордэну]]
|СьцягПапярэдняйДзяржавы1 = [[Файл:Insignia Germany Order Teutonic.svg|75пкс]]
|ВыяваПапярэдняйДзяржавы1 =
|ГодПачаткуІснаваньня = 1525
|ГодКанцаІснаваньня = 1947
|ПэрыядІснаваньня =
|НаступнаяДзяржава1 = [[СССР]]
|НаступнаяДзяржава2 = [[Польшча]]
|НаступнаяДзяржава3 = [[Данія]]
|НаступнаяДзяржава4 = [[Летува]]
|НаступнаяДзяржава5 = [[Нямеччына]]
|СьцягНаступнайДзяржавы1 = [[Файл:Flag of the Soviet Union.svg|20пкс]]
|ВыяваНаступнайДзяржавы1 =
|СьцягНаступнайДзяржавы1 = [[Файл:Flag of Poland.svg|20пкс]]
|ВыяваНаступнайДзяржавы1 =
|СьцягНаступнайДзяржавы1 = [[Файл:Flag of Denmark.svg|20пкс]]}
|ВыяваНаступнайДзяржавы1 =
|СьцягНаступнайДзяржавы1 = [[Файл:Flag of Lithuania.svg|20пкс]]
|ВыяваНаступнайДзяржавы1 =
|СьцягНаступнайДзяржавы1 = [[Файл:Flag of Germany.svg|20пкс]]
|ВыяваНаступнайДзяржавы1 =
|ЦяперЗьяўляеццаЧасткай =
|ПершаяПадзея = Герцагства
|ДатаПершайПадзеі = [[1525]]
Радок 76 ⟶ 74:
|ДатаАпошняйПадзеі = [[25 лютага]] [[1947]]
}}
'''Прусія''' ({{момова-dваede|Preußen}}) — гістарычная назва шэрагу раёнаў ва ўсходняй і цэнтральнай [[Эўропа|Эўропе]], а менавіта:
# Населены аднайменным [[народ]]ам ([[прусы]]) рэґіён на паўднёва-усходнім узьбярэжжы [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]], у [[Сярэднявечча|сярэднявеччы]] заваяваны [[тэўтонскі ордэн|тэўтонскімі рыцарамі]]. Пазьней гэты рэґіён стаў звацца [[Усходняя Прусія|Усходняю Прусіяю]].
# Ґерцагства (з [[1525 год]]у), курфюрства (з [[1618 год]]у, пад уладаю нямецкае дынастыі [[ГагенцолерыГагенцолераў]]). Уключала ўласна (Усходнюю) Прусію, а таксама [[Брандэнбург]]. Сталіца разьмяшчалася спачатку ў [[Кенігзбэрг|Кенігсбэрзе]], а пасьля [[Трыццацігадовая вайна|Трыццацігадовае вайны]] — у [[Бэрлін]]е. Каралеўства (з [[1701 год]]у).
Радок 84 ⟶ 82:
 
=== V—XIII стагодзьдзі ===
Да XIII стагодзьдзя тэрыторыю Ўсходняе Прусіі засялялі [[прусы]]. Яны зьяўляліся аднымі з прамых пераемнікаў [[Культура баявых сякераў|культуры шнуравае керамікі]] (III—II тыс. да н. э.) якая займала амаль усю кантынэнтальную Эўропу, акрамя Міжземнамор'яМіжземнамор’я і Поўначы, — у тым ліку сучасную Цэнтральную Расею. Іх вылучэньне ў асобны народ з групы роднасных плямёнаў адносяць да V—VI стагодзьдзям. Пры гэтым характэрныя рысы ўласна прускае культуры прасочваюцца з пачатку нашае эры. Першыя селішчы ўласна прусаў паўсталі на ўзьбярэжжы цяперашняга [[Калінінградскі заліў|Калінінградскага заліву]]. Затым, аж да IX стагодзьдзя, прусы мігравалі на захад, да ніжняй плыні Віслы.
 
У XIII павеку гэта [[Прускі крыжовы паход|тэрыторыя была захоплена]] [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскім ордэнам]].
Радок 90 ⟶ 88:
=== Тэўтонскі ордэн (1224—1525) ===
{{Асноўны артыкул|Тэўтонскі ордэн}}
У 1226 годзе польскі князь [[Конрад I Мазавецкі]] папытаў дапамогі ў [[Тэўтонскі ордэн|тэўтонскіх рыцараў]] у барацьбе супраць прусаў, абяцаўшы ім валоданьне гарадамі Кульм і Добрынь, а таксама захаваньне за імі захопленых тэрыторыяў. У 1232 годзе Тэўтонскія рыцары прыбылі ў [[Польшча|Польшчу]]. Заваяваньне прусаў і яцьвягаў, пачатае ў 1233, завяршылася ў 1283; два вялікіх паўстаньні прускіх плямёнаў (1242—1249 і 1260—1274) былі жорстка падушаны. У 1237 да Тэўтонскага ордэна далучыліся рэшткі [[Ордэн мечнікаў|Ордэны мечнікаў]], пацярпелага незадоўга да гэтай паразы ад ліцьвінаў. У выніку гэтага аб'яднаньняаб’яднаньня ўтварылася аддзяленьне Тэўтонскага ордэна ў [[Інфлянты|Інфлянтах]] і [[Курляндыя|Курляндыі]] — [[Лівонскі ордэн]]. Пасьля падначаленьня Прусіі пачаліся рэґулярныя паходы супраць паганскай [[ВКЛ|Літвы]]. У 1308—1309 Тэўтонскі ордэн захапіў у Польшчы [[Усходняе Памор'е]] з [[Гданьск]]ам. У 1346 дацкі кароль [[Вальдэмар IV Атэрдаг|Вальдэмар IV]] саступіў ордэну [[Эстляндыя|Эстляндыю]]. У 1380—1398 ордэн падпарадкаваў [[Жамойць]], аб'яднаўшыаб’яднаўшы такім чынам свае валадарствы ў Прусіі і [[Лівонія|Лівоніі]], у 1398 захапіла выспа Готлянд, у 1402 набыў Новую марку.
 
Пагроза з боку Тэўтонскага ордэна прывяла да ўсталяваньня дынастычнага саюзу паміж Польшчаю і Літвою ([[Крэўская ўнія]] 1385). У [[Вялікая вайна 1409—1411 гадоў|Вялікай вайне 1409—1411 гадоў]] Тэўтонскі ордэн патрываў [[Грунвальдзкая бітва|паразу пры Грунвальдзе]] ад аб'яднаныхаб’яднаных сілаў Польшчы і Вялікага княства Літоўскага. Па [[Торунскі мір|Торунскаму міру]] 1411 ён, адмовіўшыся ад Жамойці і польскае Дожыньскай землі, выплаціў кантрыбуцыю. З гэтай паразы пачынаецца заход Ордэну.
 
Патрываўшы паразу ў [[Трынаццацігадовая вайна 1454—1466 гадоў|Трынаццацігадовай вайне]] 1454—1466, Тэўтонскі ордэн пазбавіўся Гданьскага Памор'яПамор’я, Торуні, Марыенбурга, Эльблонга, біскупства Варміі і стаў васалам Польскага каралеўства. Рэзыдэнцыя вялікага маґістра была перанесена ў [[Кенігсбэрг]]. [[Лівонскі ордэн]] фактычна стаў самастойным.
 
=== Ґерцаґства Прусія (1525—1618) ===
Радок 124 ⟶ 122:
З 1740 па 1786 гг. каралём Прусіі быў [[Фрыдрых II (кароль Прусіі)|Фрыдрых II Вялікі]]. У гэты пэрыяд Прусія ўдзельнічала ў шматлікіх войнах. Ужо ў [[1740|1740 годзе]] пачынаецца [[Вайна за аўстрыйскую спадчыну]] ([[1740]]—[[1748]]), у выніку якой Прусія захапіла вялікую частку Сілезіі.
 
У 1756—1763 гадах Прусія ўдзельнічала ў [[Сямігадовая вайна|Сямігадовай вайне]], у якое атрымала перамогу, панясучы, аднак, вялікія страты. У 1757 і 1759 гадах Прусія патрывала паразу ад расейскіх войскаў у [[Грос-Эгерсдорфская бітва|бітве пры Грос-Эгерсдорфе]] і ў Кунерсдорфскай бітве. У выніку большасьць прускіх правінцыяў былі заняты або расейцамі, або аўстрыйцамі. Аднак у 1762 годзе пасьля сьмерці расейскай [[Лізавета Пятроўна|імпэратаркі Лізаветы]] прыйшэлы да ўлады [[Пётар III]] склаў з Фрыдрыхам II перамір'еперамір’е і вярнуў землі, заваяваныя расейскім войскам. Усьлед за Расеяю перамір'еперамір’е было складзена 22 траўня 1762 гады паміж Прусіяю і Францыяю, а 24 лістапада — перамір'еперамір’е паміж Прусіяю і Аўстрыяю. У выніку вайны Прусія канчаткова ўвайшла ў круг вядучых эўрапейскіх дзяржаваў.
 
Апошняя вайна, у якой ўдзельнічала Прусія падчас кіраваньня Фрыдрыха II, — [[Вайна за баварскую спадчыну|вайна за баварскую спадчыну 1778—1779 гадоў]]. Прусія атрымала перамогу, аднак не атрымала ад вайны ніякіх выгодаў.
Радок 131 ⟶ 129:
Яго пераемнікам стаў яго пляменьнік [[Фрыдрых Вільгельм II]]. Пры ім сыстэма кіраваньня, створаная Фрыдрыхам, стала руйнавацца, і пачаўся заняпад Прусіі. Пры Фрыдрыху Вільгельме II, падчас [[Вялікая француская рэвалюцыя|Вялікае францускае рэвалюцыі]] Прусія разам з Аўстрыяю склала ядро 1-й антыфранцускай кааліцыі, аднак пасьля шэрагу паразаў была змушана падпісаць сэпаратны [[Базэльская мірная дамова (5 красавіка 1795)|Базэльскі мір]] з Францыяю ў [[1795 год]]зе.
 
У 1797 годзе пасьля сьмерці Фрыдрыха Вільгельма II на пасад уступіў яго сын, [[Фрыдрых Вільгельм III]]. Фрыдрых Вільгельм апынуўся слабым і нерашучым кіраўніком. У [[Напалеонаўскія войны|напалеонаўскіх войнах]] ён доўгі час ня мог вызначыцца, на якім ён боку. Ён абяцаў садзейнічаньне Аўстрыі, але нічога не распачаў пасьля ўварваньня ў гэту краіну Напалеона ў 1805 годзе, спадзяючыся набыць ад Францыі наўзамен за нэўтралітэт Прусіі [[Гановэр]] і іншыя землі на поўначы. 1 кастрычніка 1806 году Прусія прад'явілапрад’явіла Напалеону ўльтыматум, а ўжо 8 кастрычніка 1806 году Напалеон напаў на Прусію. У выніку [[прускае войска]] была разгромлена Напалеонам у [[Бітва пры Ене і Аўэрштэдце|бітвах пры Ене і Аўэрштэдце]]. Па [[Тыльзыцкі мір|Тыльзіцкаму міру]] 1807 году Прусія страціла каля паловы сваіх тэрыторыяў. У студзені 1813 году Прусія вызвалена ад напалеонаўскіх войскаў. Па выніках [[Венскі кангрэс|Венскага кангрэса]] 1814—1815 гадоў Прусіі былі вернутыя Рэйнская Прусія, Вэстфалія, Познань і частка Саксоніі.
 
==== Войны за аб'яднаньнеаб’яднаньне Нямеччыны ====
 
У [[1848]]—[[1850]] і [[1864]] гадах Прусія сумесна з [[Нямецкі саюз|Нямецкім саюзам]] вяла вайну супраць [[Данія|Даніі]] за ўладаньне ґерцаґствамі Шлезьвіг і Гальштэйн (Глядзіце [[Дацка-пруская вайна 1848—1850]], [[Дацкая вайна 1864 году]]). Па выніках вайны ґерцаґства былі абвешчаны сумеснымі валадарствамі Прусіі і Аўстрыі, якая стаяла на чале Нямецкага саюзу.
 
Імкненьне Аўстрыі і Прусіі да аб'яднаньняаб’яднаньня ўсіх нямецкіх земляў пад сваёю эгідаю прывяло да пачатку ў [[1866 год]]зе [[Аўстра-пруска-італьянская вайна|Аўстра-Прускае вайны]] вынікамі якое сталі анэксія Прусіяю тэрыторыяў [[Каралеўства Гановер|Гановера]], [[Гэсэн-Касэль|Кургэсэна]],Насаў, [[Шлезьвіг-Гальштэйн]]а, [[Франкфурт-на-Майне|Франкфурта-на-Майне]], дасягнутае з прычыны гэтых анэксіяў тэрытарыяльнае злучэньне рэйнскіх правінцыяў Прусіі з асноўнаю тэрыторыяю каралеўства і ўтварэньне [[Паўночнанямецкі саюз|Паўночнанямецкага саюзу]], аб'ядналагааб’ядналага 21 нямецкую дзяржаву.
 
У [[1870]]—[[1871]] гадах Прусія вяла [[Франка-пруская вайна 1870—1871|вайну супраць Францыі]], па выніках якой да Паўночнанямецкага саюзу былі далучаны паўднёванямецкія землі — [[Вялікае герцагства Бадэн|Бадэн]], [[Каралеўства Вюртэмбэрг|Вюртэмбэрг]] і [[Каралеўства Баварыя|Баварыя]]. [[18 студзеня]] [[1871 год]]у, яшчэ да канчатка вайны, у Вэрсалі міністар-прэзыдэнт Прусіі [[Ота фон Бісмарк|Бісмарк]] і прускі кароль [[Вільгельм I (нямецкі імпэратар)|Вільгельм I]] абвясьцілі пра стварэньне [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].
Радок 148 ⟶ 146:
Новая імпэрыя Бісмарка стала адной з самых магутных дзяржаваў з краінаў кантынэнтальнае Эўропы. Панаваньне Прусіі ў новай імпэрыі было амаль гэтак жа абсалютным, як гэта было ў Паўночна-Нямецкім саюзе. Прусія мела тры пятых плошчы імпэрыі, і дзьве траціны яе насельніцтва. Імпэратарская карона стала спадчыннай дынастыі Гагенцолераў.
 
Аднак карані будучых праблемаў знаходзіліся ў глыбокіх адрозьненнях паміж імпэрскае і прускае сыстэмамі. Імпэрыя мела сыстэму ўсеагульнага і роўнага выбарчага права для ўсіх мужчын старэй 25 гадоў. У той жа час, Прусія захавала сыстэму галасаваньня з абмежавальнымі трыма клясамі, у якое 17,5 % насельніцтва кантралявала ўсе сфэры жыцьця. Імпэрскі канцлер быў, за выключэньнем двух пэрыядаў (студзень-лістапад 1873 і 1892—1894 гадоў) таксама прэм'ерпрэм’ер-міністрам Прусіі, і гэта азначала, што на працягу большае часткі існаваньня імпэрыі, каралю/імпэратару і прэм'ерпрэм’ер-міністру/канцлеру прыйшлося шукаць большасьці ў выбарчых заканадаўчых органах дзьвюх абсалютна розных выбарчых сыстэмаў.
 
На момант стварэньня імпэрыі дзьве траціны насельніцтва Прусіі было сельскім. Аднак на працягу 20 наступных гадоў становішча зьмянілася і на гарадскія селішчы ўжо даводзілася дзьве траціны насельніцтва. Тым ня менш, межы выбарчых акругаў так і не былі зьменены, каб адбіць рост насельніцтва і ўплыў гарадоў.
Радок 156 ⟶ 154:
Вільгельм I памёр у 1888 годзе, і яго на троне зьмяніў спадчынны прынц — Фрыдрых III. Новы імпэратар, быў англяфілам і плянаваў ажыцьцявіць шырокія лібэральныя рэформы. Але ён памёр праз 99 дзён з моманту свайго ўзыходжаньня на трон. Яго спадчыннікам стаў 29-летні сын, [[Вільгельм II (нямецкі імпэратар)|Вільгельм II]].
 
Вільгельм паўстаў супраць сваіх бацькоў у іх лібэральных спробах і пакінуў прусаў пад апекаю Бісмарка. Новы кайзэр хутка сапсаваў адносіны з брытанскай і расійскай каралеўскімі сем'ямісем’ямі (хоць і быў роднасна злучаны зь імі), стаў іх супэрнікам і нарэшце ворагам. Вільгельм II адхіліў Бісмарка ад пасады ў 1890 годзе і пачаў кампанію мілітарызацыі і авантурызму ў вонкавай палітыцы, што ў канчатковым выніку прывяло Нямеччыну да ізаляцыі.
 
Падчас Аўстра-Вугорскага канфлікту з Сэрбіяю кайзэр зьехаў у адпачынак, і пасьпешныя пляны мабілізацыі некалькіх дзяржаваў прывялі да катастрофы — Першай сусьветнай вайне (1914—1918). За выйсьце з вайны бальшавікі, паводле [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] (1918 год), пагадзіліся на акупацыю буйных рэґіёнаў заходняе часткі Расейскае імпэрыі, якія межавалі з Прусіяю. Нямецкі кантроль над гэтымі тэрыторыямі доўжыўся ўсяго некалькі месяцаў і спыніўся з-за паразы нямецкага войска і перамогі нямецкае рэвалюцыі, якія прывялі да адлучэньня кайзэра ад трона і яго выгнаньня.
Радок 180 ⟶ 178:
Гэты працэс завяршыўся з прыняцьцем [[Кантрольная рада|саюзнай Кантрольнай радаю ў Нямеччыне]] 25 лютага 1947 гады Закона «Пра ліквідацыю Прускай дзяржавы». 1 сакавіка 1947 году Кантрольнай радаю афіцыйна заяўлена пра тое, што Пруская дзяржава «зьяўлялася крыніцаю мілітарызму і рэакцыі ў Нямеччыне», і таму яно больш не існуе.
 
Усходняя Прусія была падзелена паміж [СССР|Савецкім Саюзам]] і [[Польшча|Польшчаю]]ю. У склад Савецкага Саюзу разам са сталіцаю [[Кенігзбэрг]]ам (які быў пераназваны ў [[Калінінград]]) увайшла адна траціна Ўсходняе Прусіі, на тэрыторыі якое была створана [[Калінінградская вобласьць]]. Невялікая частка, якая ўключала частка [[Куршская каса|Куршскае касы]] і горад [[Кляйпэда]] (Кляйпэдскі край), была перададзена [[Летува|Летувіскай ССР]]. Таксама да Польшчы адышлі [[Ніжняя Сілезія]], вялікая частка [[Памэранія|Памэраніі]] і іншыя тэрыторыі да ўсходу ад [[Мяжа па Одары — Нэйсэ|лініі Одар-Нэйсэ]].
 
Астатнія тэрыторыі ліквідаванай Прускай дзяржавы ўвайшлі ў склад іншых фэдэральных земляў Нямеччыны, такіх як [[Брандэнбург]], [[Гэсэн]], [[Ніжняя Саксонія]], [[Рейнлянд-Пфальц]], [[Паўночны Рэйн-Вэстфалія]], [[Саксонія-Анхальт]], [[Цюрынгія]], [[Шлезьвіг-Гальштэйн]], [[Мекленбург-Пярэдняя Памеранія]], [[Бадэн-Вюртэмберг]], [[Саар]]. У 1990 годзе самастойнаю зямлёю Нямеччыны стала былая сталіца Прусіі — [[Бэрлін]].
Радок 187 ⟶ 185:
 
== Значэньне Прусіі ==
Гістарычна Прусія зьяўлялася цэнтрам і часткаю земляў Нямеччыны. З 1871 году, паслья ўтварэньня адзінай Нямецкай імпэрыі, стала губляць свае пазыцыі ў якасьці самастойнага суб'ектасуб’екта, паколькі ўзначаліўшы аб'яднаньнеаб’яднаньне краіны стала ў штодзённай свядомасьці ў значнай ступені сынанімічная новай дзяржаве.
 
== Геаграфія і насельніцтва Прусіі ==
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Прусія»