Газавыя плянэты

Га́завыя плянэ́ты (плянэты-гіганты, газавыя гіганты) — плянэты, якія маюць значную долю газу ў сваім складзе (у асноўным вадарода й гелія). У Сонечнай сыстэме гэта Юпітэр, Сатурн, Уран і Нэптун. Самай вялікай вядомай газавай плянэтай зьяўляецца TrES-4b. Згодна з гіпотэзай аб паходжаньні Сонечнай сыстэмы, плянэты-гіганты ўтварыліся пазьней, чым плянэты зямной групы, калі тэмпэратура калясонечнай імглістасьці звалілася настолькі, што сталі крышталізавацца розныя газы. Да гэтага часу большая частка тугаплаўкіх рэчываў (вокіслы, сылікаты, мэталі) ужо выпалі з газавай фазы, і зь іх утварыліся ўнутраныя плянэты (ад Мэркурыю да Марсу).

Пэрыяд кручэньня газавых плянэт вакол сваёй восі досыць невялікі — 9—17 гадзін.

Гіпотэзы аб унутраным будынку газавых плянэт мяркуюць наяўнасьць некалькіх пластоў. На пэўнай глыбіні ціск у атмасфэрах газавых плянэт дасягае высокіх значэньняў, дастатковых для пераходу вадароду ў вадкі стан. Калі плянэта досыць вялікая, то яшчэ ніжэй можа разьмяшчацца пласт мэталёвага вадароду (які нагадвае вадкі мэталь, дзе пратоны й электроны існуюць паасобна), электратоку Ў якім спараджаюць магутнае магнітнае поле плянэты. Мяркуецца, што газавыя плянэты маюць таксама адносна нявялікае каменнае або мэталёвае ядро.

Як паказалі вымярэньні апарата «Галілеа», ціск і тэмпэратура хутка растуць ужо ў верхніх пластах газавых плянэт. На глыбіні 130 км у атмасфэры Юпітэра тэмпэратура склала каля 420 Кельвін (145 градусаў Цэльсія), ціск — 24 атмасфэры. Усе газавыя плянэты Сонечнай сыстэмы выпраменьваюць больш цяпла, чым атрымліваюць ад Сонца. Верагодна, прычына складаецца ў іх паступовым сьціску, але некаторыя вучоныя лічаць, што ў нетрах гіганцкіх плянэт ідуць рэакцыі тэрмаядзернага сынтэзу.

У атмасфэры газавых плянэт дзьмуць магутныя вятры з хуткасьцямі да тысяч кілямэтраў у гадзіну. Маюцца пастаянныя атмасфэрныя адукацыі, якія ўяўляюць сабой гіганцкія віхуры. Напрыклад, Вялікая чырвоная пляма (памерам у некалькі разоў больш Зямлі) на Юпітэры назіраюць ўжо больш за 300 гадоў. Маецца Вялікая цёмная пляма на Нэптуне, больш дробныя плямы на Сатурне.

Для ўсіх газавых плянэт Сонечнай сыстэмы стаўленьне сумарнай масы іх спадарожнікаў да масы плянэты складае каля 0,01%. Для тлумачэньня гэтага факту распрацаваны мадэлі фарміраваньня спадарожнікаў зь газа-пылявых дыскаў зь вялікай колькасьцю газу (пры гэтым дзейнічае мэханізм, які абмяжоўвае рост спадарожнікаў).

Газавымі могуць зьяўляцца толькі буйныя плянэты, так як невялікія нябесныя целы ня здольныя ўтрымаць такі лёгкі газ, як вадарод.

Большасьць выяўленых экзаплянэт такія вялікія, што бясспрэчна зьяўляюцца газавымі. На адной зь іх (круціцца вельмі блізка ад зоркі) атрымалася выявіць разагрэтую атмасфэру.