Дзяржава славенцаў, харватаў і сэрбаў

Дзяржа́ва славе́нцаў, харва́таў і сэ́рбаў (па-сэрбскахарвацку: Država Slovenaca, Hrvata i Srba/Држава Словенаца, Хрвата и Срба, вымаўл. [dr̩ʒaʋa sloʋenatsa xr̩ʋata i sr̩ba]; па-славенску: Država Slovencev, Hrvatov in Srbov, вымаўл. [dərˈʒaʋa sloˈʋentseu̯ xərˈʋatou̯ in ˈsərbou̯]) — кароткатэрміновае дзяржаўнае ўтварэньне, створанае напрыканцы Першае сусьветнае вайны на паўднёвых тэрыторыях Аўстра-Вугоршчыны зь земляў, на якіх пражывалі славенцы, харваты ды сэрбы. Не было прызнана міжнароднаю супольнасьцю. Празь месяц па абвяшчэньні дзяржава далучылася да Каралеўства Сэрбія, шляхам чаго было ўтворанае Каралеўства сэрбаў, харватаў і славенцаў.

Дзяржава славенцаў, харватаў і сэрбаў харв. Država Slovenaca, Hrvata i Srba, сэрб. Држава Словенаца, Хрвата и Срба, славен. Država Slovencev, Hrvatov in Srbov
← 1918 →   →
Сьцяг
Афіцыйная мова	славенская, сэрбскахарвацкая
Сталіца	Загрэб
Форма кіраваньня Прэзыдэнт	Рэспубліка Антон Корашац
Незалежнасьць — абвешчаная — пераўтвораная	29 кастрычніка 1918 1 сьнежня 1918

Сэрбы, згаданыя ў назьве новаабвешчанае дзяржавы, жылі ня толькі ўласна ў Каралеўстве Сэрбія, жывучы таксама побач з харватамі ды славенцамі ў некаторых рэгіёнаў Аўстра-Вугоршчыны, а менавіта ў Босьніі й Герцагавіне, Харватыі-Славоніі (поўнач і паўночны захад сучаснае Харватыі), а таксама ў Далмацыі (улучна з чарнагорскім Прымор’ем). Ва ўлік дзяржавы ня трапілі такія землі як Чарнагорыя або Ваяводзіна (разам з Банатам, Бачкай і Бараньяй).

Стварэньне

У 1918 годзе, у канцы існаваньня Аўстра-Вугоршчыны, імпэрыя зазнавала ўнутраныя крызісы, выкліканыя ў тым ліку і хваляваньнямі серад шматлікага славянскага насельніцтва краіны. Этнічныя тэрыторыі той часткі паўднёвых славянаў, якія ўваходзілі ў склад Аўстра-Вугоршчыны, былі падзеленыя між наступнымі адміністрацыйна-тэрытарыяльнымі ўтварэньнямі:

• Цысьлейтанія:
  • Аўстрыйскае Прымор’е, герцагства Крайна, каралеўства Далмацыя, якія знаходзіліся пад кіраваньнем Аўстрыі. Суседнія герцагствы Штырыя ды Карынтыя таксама ўключалі тэрыторыі са значнымі дзелямі паўднёвых славянаў у насельніцтве.
• Трансьлейтанія:
  • Каралеўства Харватыя і Славонія, а таксама Фіюмэ, што знаходзіліся пад кіраваньнем Вугоршчыны. Апрача гэтых тэрыторыяў, у склад непасрэдна Вугоршчыны ўваходзілі Прэкмур’е, Мэджымур’е, Баранья і тэрыторыі былога ваяводзтва Сэрбія і Тэмэшварскі Банат.
• Босьнія і Герцагавіна (мела статус кандамініюму Аўстрыі ды Вугоршчыны).

Меры па ўмацаваньні праюгаслаўскіх сілаў у Харватыі-Славоніі былі ініцыяваныя г.зв. югаслаўскім парлямэнцкім клюбам — групаў паўднёваславянскіх дэпутатаў у парлямэнце Цысьлейтаніі. 2-3 сакавіка 1918 году ў Загрэбе адбылася сустрэча розных палітычных партыяў, у першую чаргу Славенскай народнай партыі й Партыі правоў на чале зь Міле Старчавічам, пры гэтым былі выключаныя Харвацка-сэрбская кааліцыя і апазыцыйная ёй Харвацкая сялянская партыя. Па сустрэчы была складзеная агульная рэзалюцыя, у якой абвяшчаліся адзінства славенцаў, харватаў і сэрбаў; патрабаваньне права на самавызначэньне і кіраваньне тэрыторыяй, якія займаюць гэтыя народы. Тры народы апісваліся як адзіная нацыя з роўнапраўнымі яе часткамі.

У ліпені-жніўні 1918 году ў Спліце, Сушаку і Любляне былі створаныя г.зв. Народныя арганізацыі славенцаў, харватаў і сэрбаў, мэтаю якіх было прасоўваньне згаданае палітыкі. У канцы жніўня харвацка-славонскі бок зноў сустрэўся ў Загрэбе для абмеркаваньня далейшых дзеяньняў і спосабаў атрыманьня падтрымкі Харвацка-сэрбскае кааліцыі.

14 верасьня гтэага ж году міністар замежных справаў Аўстра-Вугоршчыны Іштван Бурыян выступіў з заявай пра ўрэгуляваньне Першае сусьветнае вайны мірным шляхам і стаў відавочным хуткі канец. Да пачатку кастрычніка славенска-харвацка-сэрбскі рух плянаваў стварэньне Нацыянальнага сходу. Сьвятазар Прыбічавіч, лідэр харвацка-сэрбскае кааліцыі, пайшоў на канфрантацыю з Срджанам Будышаўлевічам, якога Прыбічавіч падазраваў у наяўнасьці плянаў па падрыве кааліцыі. Тым ня менш, абодва палітыкі здолелі прыйсьці да кампрамісу, у выніку якога была дасягнутая дамоўленасьць далучэньне да любой Нацыянальнай рады да фармаваньня Нацыянальнага сходу. У той жа час арганізатары руху атрымлівалі дапамогу ад харвацкай Народнай партыі і сэрбскай Народнай радыкальнай партыі. 5-6 кастрычніка быў скліканы папярэдні сход і пачалося фармаваньне выканаўчых камітэтаў. Месцы былі разьмеркаваныя серад сябраў усіх партыяў, але адзначаўся асаблівы характар гэтага разьмеркаваньня.

Пазьней у кастрычніку таксама былі праведзеныя шматлікія сустрэчы, падчас якіх маніфэст імпэратара Аўстра-Вугоршчыны Карла І пра фэдэралізацыю Цысьлейтаніі быў адхілены. 28 кастрычніка міністар замежных справаў Аўстра-Вугоршчыны Андрашы Дзьюла накіраваў ураду ЗША мірную ноту, тады як бан Харватыі, Антун Міхалавіч паведаміў пра гэта імпэратара краіны і быў звольнены з інструкцыяй рабіце як заўгодна. Вайсковае міністэрства таксама дазволіла мясцовым ваенным фармаваньням падысьці да народных радаў з мэтаю дапамогі ў падтрымцы законнасьці й парадку. Гэтыя акалічнасьці былі ўспрынятыя сэрбска-харвацка-славенскімі дзеячамі як фактар распаду Аўстра-Вугоршчыны, праз што ўтварэньне агульнае дзяржавы стала лічыцца дасягальнай мэтай.

Нацыянальная Рада

Нацыянальная Рада, таксама вядомая як Народная Рада была створаная 5-8 кастрычніка ў Загрэбе ў якасьці пашырэньня рашэньняў, прынятых раней славенска-харвацка-сэрбскімі дзеячамі ў сакавіку 1918 году. Рада абвясьціла сябе палітычным прадстаўнічым органам славенцаў, харватаў і сэрбаў, якія жылі на той момант у Харватыі-Славоніі, Фіюмэ, Далмацыі, Босьніі й Герцагавіне, Істрыі, Трыесьце, Крайне, Гарыцыі, Штырыі, Карынтыі, Бачцы, Банаце, Бараньі, Мэджымур’і ды іншых частках паўднёвага ўсходу Вугоршчыны. Быў створаны ўласны Цэнтральны камітэт і Прэзыдыюм. Сыстэма складу Рады зыходзіла з прапорцыі, згодна зь якой адзін яе сябра прадстаўляў 100 тыс чал. Акрамя гэтага, у склад Рады ўваходзілі 5 прадстаўнікоў ад харвацкага Сабару (парлямэнту), сойму Босьніі й Герцагавіны і Райхсрату (парлямэнту ўсёй Цысьлейтаніі) у агульнай складанасьці ў 95 чалавек. 32 сябраў з правам голасу мусілі сфармаваць кворум, для любога рашэньня патрабавалася ⅔ ад галасоў.

19 кастрычніка Нацыянальная Рада апублікавала свой адказ на фэдэралізацыйныя прапановы Карла І, аб’явіўшы сябе вярхоўным прадстаўнічым органам усіх паўднёвых славянаў манархіі і патрабуючы ад свайго боку як прадстаўнікоў паўднёвых славянаў краіны вылучэньня паўднёвых славянаў Аўстра-Вугоршчыны ў адзіную дзяржаву незалежна ад адміністрацыйна-тэрытарыяльных або дзяржаўных межаў.

29 кастрычніка 1918 году дзяржава была афіцыйна абвешчаная, першым яе прэзыдэнтам стаў Антан Корашац, славенец паходжаньнем. Тым ня менш, сэрбы Ваяводзіны, у тым ліку Бачкі, Банату й Бараньі, аспрэчылі вынікі дзейнасьці палітычных славенска-харвацка-сэрбскіх дзеячоў і стварылі сваю ўласную адміністрацыю пад вярхоўнай уладай Нацыянальнае рады Сэрбіі; 25 лістапада Ваяводзіна ўвайшла ў склад Сэрбіі. Днём раней рэгіён Срэм (памежжа Сэрбіі й Харватыі), які хоць і стаў часткай Дзяржавы славенцаў, харватаў і сэрбаў, палічыў патрэбным выйсьці са складу новаўтворанае дзяржавы і ўвайсьці ў склад Сэрбіі.

Канфлікт з Італіяй

У мэтах недапушчэньня перадачы аўстра-вугорскага флёту, арсэналу і прыбярэжных умацаваньняў краінам Антанты Карл І прыняў рашэньне аб перадачы гэтых рэсурсаў Нацыянальнай радзе, праз што неўзабаве рада накіравала краінам Антанты паведамленьне пра гэтую перадачу. Тым ня менш, праз хуткі час флёт быў атакаваны каралеўскімі вайскова-марскімі сіламі Італіі.

Аўстра-Вугоршчына здолела дасягнуць замірэньня з Італіяй, якое было падпісана 3 лістапада 1918 году ў Віла-Джусьці. Гэтае пагадненьне прадугледжвала ў тым ліку й заняцьце Італіяй вызначаных тэрыторыяў Дзяржавы славенцаў, харватаў і сэрбаў. У выніку замірэньня Італія заняла Істрыю ды большую частку Далмацыі, застаючыся ў рэгіёне да 1921 году да ўступленьня ў сілу Рапальскае дамовы.

Зносіны з Сэрбіяй

Дзяржава славенцаў, харватаў і сэрбаў не атрымала дыпляматычнага прызнаньня ад самога свайго ўтварэньня. У ноце ад 31 кастрычніка Нацыянальная рада праінфармавала ўрады Вялікабрытаніі, Францыі, Італіі і ЗША пра сваю дэ-факта існую незалежнасьць і пра намер утварыць новую дзяржаву з Сэрбіяй і Чарнагорыяй.

Падобная нота была адпраўленая ў прадстаўніцтвы Каралеўства Сэрбія і югаслаўскага камітэту ў Лёндане. 8 лістапада на ноту адказаў сэрбскі прэм’ер-міністар Нікала Пашыч, прызнаўшы Нацыянальную раду Загрэбу як законны ўрад славенцаў, харватаў і сэрбаў Аўстра-Вугоршчыны і заклікаў урады Вялікабрытаніі, ЗША, Францыі ды Італіі паступіць на гэты ўзор.

23-24 лістапада Нацыянальная рада заявіла пра намер аб’яднаньня ўсёй паўднёваславянскай тэрыторыі былой Аўстра-Вугоршчыны з Каралеўствам Сэрбіі й Чарнагорыі ў адзіную дзяржаву славенцаў, харватаў і сэрбаў. 28 чальцоў Рады былі абавязаныя далучыцца да вырашэньня гэтага пытаньня з урадам Сэрбіі і прадстаўнікамі яе палітычных партыяў. Тым ня менш, у значнай ступені гэтыя інструкцыі былі праігнараваныя, бо 28 чальцоў пачалі весьці перамовы зь непасрэдна сэрбскім рэгентам — Аляксандрам І Карагеоргіевічам.

Супраць аб’яднаньня выступіла Сялянская партыя Сьцепана Радыча, аргумэнтуючы гэта тым, што парлямэнт Харватыі ніколі не даваў відавочнае згоды на гэты крок.

1 сьнежня гэтага ж году рэгент Аляксандар аб’явіў пра аб’яднаньне «Сэрбіі зь землямі незалежнае дзяржавы славенцаў, харватаў і сэрбаў у адзінае Каралеўства сэрбаў, харватаў і славенцаў». Нацыянальная рада па заканчэньні сваёй дзейнасьці ў выніку аб’яднаньня ніколі фармальна не ратыфікавала дэклярацыю. Парлямэнт Сэрбіі зацьвердзіў дакумэнт толькі 29 сьнежня. Апошняй функцыяй Нацыянальнае рады стала складаньне сьпісу прадстаўнікоў для г.зв. Часовага нацыянальнага прадстаўніцтва ў пачатку 1919 году.