Вікіпэдыя

Геранёны

вёска ў Геранёнскім сельсавеце Іўеўскага раёну Гарадзенскай вобласьці Беларусі

Геранёны[1] — вёска ў Беларусі, каля ракі Апіты ў басэйне Нёмана. Цэнтар сельсавету Іўеўскага раёну Гарадзенскай вобласьці. Насельніцтва на 2010 год — 1278 чалавек. Знаходзяцца за 22 км ад Іўя, за 14 км ад чыгуначнай станцыі Гаўя, каля граніцы зь Летувой; на аўтамабільнай дарозе Ашмяны — Ліда.

Геранёны
лац. Gieraniony / Hieraniony
Касьцёл Сьвятога Мікалая
Касьцёл Сьвятога Мікалая
Герб Геранёнаў
Першыя згадкі: 1403
Магдэбурскае права: 25 траўня 1792
Краіна: Беларусь
Вобласьць: Гарадзенская
Раён: Іўеўскі
Сельсавет: Геранёнскі
Насельніцтва: 1278 чал. (2010)
Часавы пас: UTC+3
Тэлефонны код: +375 1595
Паштовы індэкс: 231345
Нумарны знак: 4
Геаграфічныя каардынаты: 54°6′53″ пн. ш. 25°35′8″ у. д. / 54.11472° пн. ш. 25.58556° у. д. / 54.11472; 25.58556Каардынаты: 54°6′53″ пн. ш. 25°35′8″ у. д. / 54.11472° пн. ш. 25.58556° у. д. / 54.11472; 25.58556
Геранёны на мапе Беларусі ±
Геранёны
Геранёны
Геранёны
Геранёны
Геранёны
Геранёны
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Геранёны — даўняе магдэбурскае мястэчка гістарычнай Ашмяншчыны (частка Віленшчыны), старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага. Да нашага часу тут захаваліся руіны замка Гаштольдаў, касьцёл Сьвятога Мікалая і прыдарожная каплічка, помнікі архітэктуры XV—XIX стагодзьдзяў.

Назва рэдагаваць

Асноўны артыкул: Гера (мужчынскае імя)

Геран або Керан (Geronius, Keranus) — імя германскага паходжаньня[2][3].

Паводле супрацоўніка НАН Беларусі К. Карнелюка тапонім Ґеранёны[4] паходзіць ад слова «гораноны», што азначае 'нагрэты'. Калісьці ў гэтых мясьцінах так называлі мэтал, нагрэты ў адмысловых печах для апальваньня керамічных вырабаў. Горанам называлі яшчэ й ніжнюю частку кавальскай печы, дзе згарала паліва[5].

Варыянты назвы ў гістарычных крыніцах: Geranony (19 красавіка 1437 году, 16 чэрвеня 1471 году, 15 чэрвеня 1474 году[6][7], 10 студзеня 1521 году[8]); Gieranony (3 чэрвеня 1510 году[9] і 1744 год[10]); Gyeranony (3 ліпеня 1510 году)[11]; Кгераиноны (1553 год)[12].

Гісторыя рэдагаваць

Вялікае Княства Літоўскае рэдагаваць

Першы пісьмовы ўпамін пра Геранёны як уладаньне Манівіда датуецца 1403 годам. У 1411 годзе будучы вялікі князь Жыгімонт Кейстутавіч фундаваў у паселішчы першы касьцёл[a], пазьней тут знаходзілася сядзіба роду Гаштаўтаў (Гаштольдаў). 18 траўня 1537 году ў Геранёнскім касьцёле адбыўся шлюб паміж Станіславам Гаштольдам і Барбарай Радзівіл.

 
Герб, 1792 г.

Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Геранёны ўвайшлі ў склад Ашмянскага павету Віленскага ваяводзтва. У 1576 годзе ў мястэчку адбыліся некалькі соймаў шляхты і магнатаў, на якіх абмяркоўваліся кандыдатуры на сталец Рэчы Паспалітай. У 1625 годзе адкрыўся шпіталь.

 
Барбара Радзівіл

У XVII—XVIII стагодзьдзях Геранёны былі цэнтрам староства. Пасаду старосты геранёнскага займалі Мнішкі, Салагубы, Браніцкія[13]. У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) маскоўскія захопнікі зруйнавалі тутэйшы замак, аднак па сканчэньні ваенных дзеяньняў яго хутка аднавілі, чаму спрыяла ўлучэньне паселішча гетманам Міхалам Пацам у фундуш артылерыі Вялікага Княства Літоўскага і Віленскага арсэналу[14].

За часамі Вялікай Паўночнай вайны (1700—1721) у 1708 годзе ў Геранёнах знаходзілася часовая рэзыдэнцыя караля і вялікага князя Станіслава Ляшчынскага. У першай палове XVIII ст. у мястэчку пэўны час разьмяшчалася рэзыдэнцыя віленскіх піяраў, пры якой дзеяла школа. 25 траўня 1792 году кароль і вялікі князь Станіслаў Аўгуст Панятоўскі надаў Геранёнам Магдэбурскае права[13] (паводле некаторых зьвестак паселішча атрымала гэтае права яшчэ ў 1630-я) і герб: «у зялёным полі чырвонае сэрца, пранізанае мечам»[15].

Пад уладай Расейскай імпэрыі рэдагаваць

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Геранёны апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі. Маскоўская гаспадыня Кацярына II перадала мястэчка свайму фаварыту А. Безбародку, які неўзабаве прадаў яго. У сярэдзіне XIX ст. расейскія ўлады пачалі руйнаваць тутэйшы замак. У 1880-я гады ў Геранёнах было 27 двароў, касьцёл, багадзельня, бровар, карчма. У аднайменным маёнтку існавала багатая калекцыя твораў мастацтва.

За часамі Першай сусьветнай вайны Геранёны занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Найноўшы час рэдагаваць

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Геранёны абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад Беларускай ССР[16]. У 1920 годзе Геранёны апынуліся ў складзе Сярэдняй Літвы, у 1922 годзе — у складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, у Ашмянскім павеце Віленскага ваяводзтва.

У 1939 годзе Геранёны ўвайшлі ў БССР, дзе сталі цэнтрам сельсавету. Статус паселішча панізілі да вёскі. На 1996 год у Геранёнах было 478 двароў. У 2000-я гады яны атрымалі афіцыйны статус «аграгарадку».

  •  
    Замак. Літаграфія з малюнка Н. Орды, 1880 г.
  •  
    Касьцёл. Н. Орда, 1875 г.
  •  
    Абмеры касьцёла, 1898 г.
  •  
    Касьцёл, каля 1900 г.

Насельніцтва рэдагаваць

Дэмаграфія рэдагаваць

  • XVIII стагодзьдзе: 1792 год — 306 чал.
  • XIX стагодзьдзе: 1866 год — 207 чал., зь іх 195 каталікоў і 12 юдэяў[17]; 1885 год — каля 240 чал.
  • XX стагодзьдзе: 1905 год — 316 чал.; 1970 год — 397 чал.; 1993 год — 1291 чал.[18]; 1996 год — 1,5 тыс. чал.[19]; 1999 год — 1396 чал.
  • XXI стагодзьдзе: 2005 год — 1,5 тыс. чал.; 2010 год — 1278 чал.

Інфраструктура рэдагаваць

У Геранёнах працуюць сярэдняя школа і дом культуры.

Турыстычная інфармацыя рэдагаваць

Славутасьці рэдагаваць

Страчаная спадчына рэдагаваць

  • Сядзіба Корвінаў-Мілеўскіх (XIX ст.)
  • Царква

Галерэя рэдагаваць

Крыніцы рэдагаваць

  1. ^ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Гродзенская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2004. — 469 с. ISBN 985-458-098-9. (pdf) С. 222.
  2. ^ Morlet M.-T. Les noms de personne sur le territoire de l’ancienne Gaule du VIe au XIIe siècle. T. I: Les noms issus du germanique continental et les créations gallo-germaniques. — Paris, 1971. P. 101.
  3. ^ Förstemann E. W. Altdeutsches Namenbuch. Bd. 1: Personennamen. — Bonn, 1900. S. 574.
  4. ^ Слоўнік беларускай мовы (клясычны правапіс) / Уклад. калектыў супрацоўнікаў выдавецтва «Наша Ніва». — Наша Ніва, 2001.
  5. ^ Смалянічэнка А. Гісторыя Геранёнаў
  6. ^ Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji Wilenskiej. T. 1, z. 2: 1468—1501. — Kraków, 1939. S. 318, 331—332.
  7. ^ Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji Wilenskiej. T. 1, z. 3: 1501—1507. — Kraków, 1948. S. 748.
  8. ^ Rowell S. C. Acta primae visitationis diocesis vilnensis anno domini 1522 peractae. Vilniaus Kapitulos Archyvo Liber IIb atkūrimas. — Vilnius, 2015. P. 141—142.
  9. ^ Rowell S. C. Acta primae visitationis diocesis vilnensis anno domini 1522 peractae. Vilniaus Kapitulos Archyvo Liber IIb atkūrimas. — Vilnius, 2015. P. 126.
  10. ^ Diecezja Wileńska, 1744, Pawet, 20 лютага 2011 г.
  11. ^ Rowell S. C. Acta primae visitationis diocesis vilnensis anno domini 1522 peractae. Vilniaus Kapitulos Archyvo Liber IIb atkūrimas. — Vilnius, 2015. P. 127.
  12. ^ Rowell S. C. Acta primae visitationis diocesis vilnensis anno domini 1522 peractae. Vilniaus Kapitulos Archyvo Liber IIb atkūrimas. — Vilnius, 2015. P. 168.
  13. ^ а б Шаблюк В. Геранёны // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 527.
  14. ^ Самусик А. Сердце, пронзённое мечем // Отдых и путешествия. № 11, 2002 г.
  15. ^ Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998.
  16. ^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
  17. ^ Wejssenhof J. Gieraniony // Słownik geograficzny... T. II. — Warszawa, 1881. S. 558.
  18. ^ Шаблюк В. Геранёны // ЭГБ. — Мн.: 1994 Т. 2. С. 514.
  19. ^ БЭ. — Мн.: 1997 Т. 5. С. 168.

Заўвагі рэдагаваць

  1. ^ Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wileńskiej / Codex diplomaticus ecclesiae cathedralis necnon Dioeceseos Vilnensis. T. 1. — Krakow, 1948. — Дакумэнт №56.

Літаратура рэдагаваць

Вонкавыя спасылкі рэдагаваць

Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Геранёны&oldid=2502117»