Вікіпэдыя

Гарадзенскае гета

Ге́та ў Го́радні (лістапад 1941 — травень 1943) — габрэйскае гета, месца прымусовага перасяленьня габрэяў гораду Горадня падчас перасьледу і зьнішчэньня габрэяў падчас акупацыі тэрыторыі Беларусі войскамі нацыскае Нямеччыны ў пэрыяд Другое сусьветнай вайны.

Гарадзенскае гета

Акупацыя Горадні і стварэньне гета рэдагаваць

У 1931 годзе 42,6 % жыхароў Горадні (18 697 чалавек) складалі габрэі[1]. У 1937 годзе горад быў ужо напалову габрэйскі — 30 000 з 60 000 жыхароў, і такая ж колькасьць габрэяў захавалася да 1941 году[2][3].

Горадня знаходзілася пад нямецкаю акупацыяю 3 гады і 1 месяц — з 23 (24[1]) чэрвеня 1941 году да 16—24 (14[4]) ліпеня 1944 году[5][6]. Сілы вэрмахту захапілі Горадню за адзін дзень, у горадзе не спынялася паніка, час для ўцёкаў ужо прайшоў: «…нават тых габрэяў, якія пасьпелі бегчы, немцы дагналі — настолькі хутка яны рухаліся. І габрэі вярнуліся назад…»[3].

Да габрэяў адразу былі ўжыты «санкцыі» — абмежаваньні. Яшчэ да стварэньня гета ім пад страхам сьмерці загадалі насіць спэцыяльныя адметныя знакі — белыя нарукаўныя павязкі зь сіняю «зоркаю Давыда», якія затым у гета былі заменены на шасьціканцовыя жоўтыя зоркі, нашытыя сьпераду і ззаду. Габрэям дазволілі хадзіць толькі па праезнай частцы і толькі па адным, ім забаранялася зьяўляцца на рынку, заходзіць у паркі, кінатэатры і тэатры. Кожны габрэй, убачыўшы немца ці паліцая, ужо здалёку абавязаны быў зьняць свой галаўны ўбор[2][3][7].

 
Перасяленьне габрэяў Горадні ў гета. Лістапад 1941.

Неадкладна пасьля акупацыі ўсіх габрэяў ва ўзросьце ад 16 да 60 гадоў абавязалі штодня раніцаю зьяўляцца на паказанае месца для разьмеркаваньня на прымусовыя працы, і затым іх як рабоў разьбіралі ўсе ахвотнікі. 15 кастрычніка 1941 немцы ўзмацнілі жорсткасьць умовы для габрэяў: працаваць былі абавязаны мужчыны ад 14 да 60 гадоў, і жанчыны ад 14 да 55 гадоў. На працы габрэяў не кармілі і нічога не плацілі. За наймалую «правіннасьць», нават за жаданьне проста разагнуць сьпіну, зьбівалі і нават забівалі. Габрэяў забівалі і ў выпадку любога здарэньня, таму што лічылася, што «заўсёды і ва ўсім вінаватыя габрэі». Аднойчы немцы загналі групу габрэяў у Нёман і не давалі ім выйсьці, пакуль яны не патанулі[2][3][8].

Напачатку ліпеня 1941 году ў Горадню прыбыў атрад карнікаў для зьнішчэньня вядучых прадстаўнікоў інтэлігэнцыі габрэйскае абшчыны — пэдагогаў, мастакоў, дактароў, юрыстаў і музыкаў. Быў складзены сьпіс, і 5 ліпеня 1941 году немцы і калябарацыяністы вывезьлі за горад і забілі 80 чалавек — самых аўтарытэтных і ўтвораных чальцоў абшчыны, хто патэнцыйна мог арганізаваць ці ўзначаліць супраціў[6][7][8].

Для арганізацыі выкананьня ўказаньняў нацыстаў у габрэйскай абшчыне ў ліпені 1941 году ў Горадні быў створаны юдэнрат. У яго склад спачатку былі ўключаны 10 чалавек, а потым іх лік нацысты павялічылі да 24. На чале юдэнрата акупанты паставілі былога дырэктара гімназіі і выкладчыка школы «Тарбут» Давыда Браўэра (Brawer)[3][7][9].

У верасьні 1941 году нацысты пачалі арганізаваць у Горадні 2 гета (прыкладна 2 км адно ад іншага), якія занялі плошчу каля 1,5 гектараў (вуліца Ерусалімская (сучасная вуліца Антонава) і раён вуліцы Вялікая Траецкая)[10]. Падзел на 2 гета быў зроблены немцамі з мэтаю палегчыць сабе ў далейшым ужо заплянаванае зьнішчэньне гарадзенскіх габрэяў: у гета № 1 сагналі кваліфікаваных працоўных, у гета № 2 — «непрадуктыўных» габрэяў[8].

Гета № 1 было створана ў цэнтральнай частцы гораду, у «Старым горадзе», недалёка ад замка і вакол Вялікае сынагогі, — на вуліцах Скідальскае[11], у раёне плошчы, а яго цэнтральны ўваход знаходзіўся з боку вуліцы Замкавае (пераназванае немцамі ў Burg Strasse). На плошчы менш паловы квадратнага кілямэтру яно зьмясьціла ў сябе 15 000 вязьняў і праіснавала зь лістапада 1941 году па сакавік 1943 году. Гета было акружана 2-хмэтровым плотам.

 
Немцы зганяюць габрэяў Горадню ў гета. Лістапад 1941

Гета № 2 было арганізавана за чыгуначнымі пуцямі ў раёне вуліцы Пэрэца[11] (былы прыгарадны раён Слабодка), побач са старымі жаўнернямі поруч плошчы. Гэтае гета займала большую плошчу, чым гета № 1, але яго жылыя будынкі былі ў значна больш горшым стане. Туды былі сагнаны 10 000 габрэяў, якім далечы толькі 6 гадзінаў, каб перасяліцца без выкарыстаньня транспартных сродкаў, у выніку тысячы габрэяў у паніцы біліся ў вароты гета. Гета было акружана плотам уздоўж вуліцы Скідальскае. Уваход у гета знаходзіўся на вуліцы Артылерыйскае (пераназванае немцамі ў Kremer Strasse). Гета № 2 было зьнішчана да траўня 1943 году.

Да 1 лістапада 1941 году фармаваньне абаіх гета было завершана, і ўсе габрэі гораду апынуліся ўсярэдзіне іх[11]. Начальнікам гета № 1 стаў Курт Візэ (Kurt Wiese), гета № 2 — Ота Стрэблеў. Абодва любілі асабіста расстрэльваць габрэяў, і са сьведчаньняў сьведкаў вядома, што Ўізэ два разы на дзень мяняў сваю адзежу, таму што яна змакала ад крыві[1][6][7][12].

Умовы ў гета рэдагаваць

Умовы жыцьця ў Гарадзенскім гета былі надзвычай цяжкія, зьневажальныя і нялюдзкія. Паводле сьведчаньня выжылага Хаіма Шапіры: «Надзелі жоўтыя зоркі Давыда сьпераду і ззаду. Хадзілі толькі па праезнай частцы. Плявалі на нас, маглі забіць, калі немец зловіць. І палякі таксама зьдзекаваліся страшна. Мы былі людзі па-за законам. Хаджала, устанеш раніцаю, ідзеш і глядзіш — павешаныя на гаўбцах…» Аднак вязьні гэтага гета галадалі адносна менш, чым у шматлікіх іншых гета, і былі забіты пазьней, таму што гітлераўцы ўключылі Горадню ў склад Трэцяга райху — рэйхскамісарыяту Остлянд («Усходнія землі»). Людзі, штодня рызыкуючы жыцьцём, прымудраліся зьмяняць рэчы і пажыткі на хоць нейкія прадукты[3][7].

У абодвух гета былі ўведзены хлебныя карткі, па якіх габрэі атрымлівалі каля 200 грамаў хлеба ў дзень за невялікую плату. Юдэнрат часам, па спэцыяльных выпадках, дастаўляў у гета трохі каніны. У склепе Вялікае сынагогі атрымалася стварыць запас бульбы, які таксама патроху разьмяркоўваўся юдэнратам сярод вязьняў[4].

У першыя месяцы існаваньня гета забойствы не былі чыньнікам сьмяротнасьці вязьняў — вялікая частка памерлых у гэты пачатковы пэрыяд існаваньня гета габрэяў ці скончылі з сабою ад жаху безвыходнасьці ці сканалі ад хваробы. Асабліва шмат памірала дзяцей, чый арганізм не вытрымліваў умоваў існаваньня ў гета. Па словах выжылае вязьніцы Франы Бройдэ: «Немцы дамагліся свае мэты. Фізычна і душэўна зламалі габрэяў. Падпарадкавалі іх цалкам. Забралі маёмасьць і здольнасьць разважаць. Апатыя, стомленасьць, безнадзейнасьць, якія авалодалі габрэямі, палегчылі немцам працэс зьнішчэньня»[2].

Габрэяў прымусілі жыць у настолькі страшнай цеснаце, што шматлікім няма дзе было легчы, і яны спалі седзячы. Па гэтым чыньніку ў сьнежні 1941 году нацысты былі нават змушаны перамясьціць частку вязьняў з гета № 1 у меней шчыльна заселенае гета № 2[3].

Зьнішчэньне гета рэдагаваць

Усяго за час існаваньня абаіх гета ў Горадню празь іх прайшло каля 42 000 габрэяў, зь якіх прыкладна 20 600 загінула[1][6][11].

Забойствы габрэяў у самым горадзе адбываліся на тэрыторыі гарадзкое турмы, у доме па вуліцы Камінтэрна, фортэ № 2, у Вялікае сынагогі (там звычайна расстрэльвалі хворых і параненых габрэяў[13]) і ў іншых месцах. Больш 1 000 вязьняў былі расстраляныя на старых габрэйскіх могілках. Акрамя расстрэлаў і сьмерці ад зьбіваньняў, габрэі паміралі ад зьнясільваюча-забойнай працы, голаду і антысанітарыі, якая выклікала хваробы і эпідэміі[1][7].

 
Вялікая харальная сынагога ў Горадні, падчас вайны знаходзілася на тэрыторыі Гарадзенскага гета. Часта зьяўлялася месцам збору габрэяў перад адпраўкаю ў канцлягеры, таксама поруч яе расстрэльвалі вязьняў гета.

1 лістапада 1942 году гітлераўцы пачалі адпраўляць габрэяў з гета і найблізкіх мястэчкаў у перасыльны (транзытны) лягер Калбасіна[1][3][7], і з 2 лістапада 1942 году абодва гета былі акружаны і заблякаваны аховаю. Большасьць вязьняў зь лягеру Калбасіна далей былі адпраўлены ў вагонах для скаціны ў канцэнтрацыйныя лягеры Асьвенцім і Трэблінка і загінулі там; першы транспарт з гарадзенскімі габрэямі прыбыў у Асьвенцім 18 лістапада 1942 году[8].

Нямецкаю грамадзянскаю адміністрацыяю дакумэнтальна зафіксавана, што да 1943 году з Горадні вывезьлі 20 577 габрэяў. Хтосьці зь іх застаўся ў лягеры Калбасіна, хтосьці — у лягеры сьмерці ў Польшчы. У Шталяг-353 да восені 1942 году прыганялі толькі габрэяў, а па некаторых зьвестках, у сьнежні 1942 году ў гэты лягер прывезьлі каля 30 000 габрэяў зь мястэчкаў Беластоцкай акругі (Гарадзенскае і Беластоцкае абласьцей Беларусі), зь якіх каля 27 000 чалавек на працягу тыдня вывезьлі і забілі, а 3 000 перавялі ў Гарадзенскае гета № 1 і зьнішчылі пазьней[7].

12 лютага 1943 году начальнік гета № 1 Ўізэ загадаў юденрату вылучыць 400 чалавек нібы для працы за межамі гета. 13 лютага адабраных людзей (сярод іх — усе мужчыны з гета) загналі ў Вялікую сынагогу, якія спрабавалі бегчы расстрэльвалі на месцы. Працаўнікоў юдэнрата і кваліфікаваных працоўных адлучылі і расстралялі; старшыні юдэнрата Бравэра застрэліў асабіста Візэ. Пакінутых у жывых 2 500 чалавек гналі калёнаю з гета да чыгуначнай станцыі па вуліцы Брыгіцкай і павезьлі ў лягер сьмерці Трэблінка (ад Горадні ўсяго 150—160 кілямэтраў). Зьнішчыўшы ўвесь склад юдэнрата, гестапаўцы забілі начальніка габрэйскае паліцыі гета Сэрэбранскага[3][7].

Да 12 сакавіка 1943 году Гарадзенскае гета было зьнішчана[11], нешматлікіх ацалелых вязьняў вывезьлі ў Беластоцкае гета (але яшчэ й у траўні 1943 году вылоўлівалі і забівалі асобных габрэяў). Горадня, па нямецкіх данясеньнях ад 13 сакавіка 1943 году, стала «юдэнфрай» — «вольнай ад габрэяў», хоць на момант вызваленьня Горадні 14 ліпеня 1944 году ў горадзе яшчэ былі жывыя ад 40 да 50 габрэяў[4][7].

Брыгада беларусаў шукала каштоўнасьці ва ўжо ліквідаваным гета, старанна выстукваючы сьцены і падлогі. Вельмі шанаваліся знаходкі жывых габрэяў — за кожнае выяўленае сховішча («маліну») немцы шчодра плацілі[2].

Габрэяў, забітых у горадзе, хавалі ў прыгонных равах 12 фартоў Горадні і ў ярах. З мэтаю ўтойваньня сьлядоў злачынстваў, зь вясны 1944 году нацысты сталі прымушаць пакінутых у жывых габрэяў і ваеннапалонных маскіраваць месцы масавых забойстваў — разраўноўваць надмагільныя ўзгоркі, высаджваць на іх паверхні кветнікі і гародніны (так было зроблена ў двары турмы). На могільніках Горадні, Калбасіна, Ласосна, форта № 2 і ў іншых месцах цела забітых выкопвалі і спальвалі. Гарадзкая камісія садзейнічаньня ЧГК СССР у акце ад 26 чэрвеня 1945 году ўсталявала, што месцы масавых пахаваньняў мелі памеры 2-6 м у шырыню і 50-100 м у даўжыню, а забітых укладвалі да сямі шэрагаў у глыбіню[1].

Выпадкі выратаваньня рэдагаваць

Шматлікія габрэі беглі ў лясы, але, як правіла, партызаны-негабрэі іх не прымалі. Па гэтым чыньніку некаторыя з уцекачоў былі змушаны з-за голаду і халады вярнуцца ў гета. Некаторым былым вязьням гета атрымоўвалася арганізаваць уласныя партызанскія атрады[8].

Біньямін Котлер перад канчатковаю ліквідацыяю гета вывез жонку, дачку і яшчэ некалькі чалавек у бочцы з-пад экскрымэнтаў і схаваў іх на хрысьціянскіх могілках, дзе яны больш за год хаваліся ў яме — і выжылі[2].

Супраціў рэдагаваць

Напачатку 1942 году ў Гарадзенскім гета была створана арганізацыя супраціву[6]. У гета дзейнічала група інжынэра па мянушцы «Кувадла», чальцы якое выраблялі самаробныя гранаты і бутэлькі Молатава — для самаабароны і перадачы партызанам[2]. Падпольшчыкамі была прадпрынятая няўдалая спроба ліквідаваць камэндантаў гета[8].

Мноства сьведкаў распавялі пра гераічны ўчынак Лянкі Прэнскай, якая перад пакараньнем сьмерцю за спробу ўцёкаў з гета, ужо з завесаю на шыі, плюнула ў твар камэнданту Віза і сказала яму: «Твой канец будзе горш»[2].

Вядомыя вязьні рэдагаваць

Доктар Клінгер з Лодзі яшчэ да вайны стаў аўтарам кнігі «пра сэксуальнае жыцьцё немцаў і іх скрыўленьнях». Немцы пазналі, што ён знаходзіцца ў гета № 2, знайшлі яго, шматкроць зьбівалі, аднак часова пакінулі ў жывых, вымусіўшы аказваць ім дапамогу пры вэнэрычных захворваньнях[2].

Памяць рэдагаваць

Да Катастрофы ў Горадні жылі больш за 30 000 габрэяў, зь іх выжылі каля 300 (да 16 ліпеня 1944 году ў горадзе былі жывыя толькі каля 200 габрэяў, уключаючы і партызан[3][8]), вярнулася жыць у горад прыкладна 15 чалавек[2].

На магіле «ахвяраў фашызму» ў 1965 году была абстаўлена стэла[1][14].

У 1991 годзе на вуліцы Замкавае, зьмешчанае падчас вайны на тэрыторыі аднаго з двух гета, усталявана мэмарыяльная пліта ў памяць пра габрэяў Горадні і найблізкіх населеных пунктаў, забітых нацыстамі і іх памагатымі[6].

Глядзіце таксама рэдагаваць

Крыніцы рэдагаваць

  1. ^ а б в г д е ё ж Леанід Сьмілавіцкі Гета Беларусі — прыклады генацыду (з кнігі «Катастрофа габрэяў у Беларусі, 1941—1944 гг.»
  2. ^ а б в г д е ё ж з і Б. Марраш. Геула ці спроба да ўцёкаў?
  3. ^ а б в г д е ё ж з і І. Карпенка. Дзве гарадзенскія гісторыі
  4. ^ а б в Гета ў Горадні (анг.)
  5. ^ Пэрыяды акупацыі населеных пунктаў Беларусі
  6. ^ а б в г д е Гродно — статья из Российской еврейской энциклопедии
  7. ^ а б в г д е ё ж з і М. Бацвінне. Дасьледнік Халакоста на Гарадзеншчыне. Да партрэту прафэсара Якава Мараша.
  8. ^ а б в г д е ё Інстытут Яд-Вашым. Энцыкляпэдыя Катастрофы. Горадня
  9. ^ Фатаграфія настаўнікаў «Тарбут» 1930-х гадоў. Давыд Браўэр пяты справа ў сярэднім шэрагу.
  10. ^ На факультэце гісторыі і сацыялёгіі ГрДУ імя Янкі Купалы прайшлі мерапрыемствы, прысьвечаныя Міжнароднаму дню памяці ахвяраў Халакосту. Гарадзенскі дзяржаўны ўнівэрсытэт імя Янкі Купалы (24 лістапада 2011). Праверана 22 кастрычніка 2012 г.
  11. ^ а б в г д Даведнік пра месцы прымусовага ўтрымання грамадзянскага насельніцтва на акупаванай тэрыторыі Беларусі 1941-1944
  12. ^ План гета ў Горадні
  13. ^ У Горадню пачалася рэканструкцыя найстарое дзейснае сынагогі ў Эўропе
  14. ^ Holocaust in Grodno

Літаратура рэдагаваць

  • Мараш Я. Н. Гродненское гетто // Гродненская правда, 1990, 24, 30 октября, 1 ноября.
  • Мараш Я. Н., Плешевеня А. М. Гродненскае гета // Гродна ў гады Вялікай Айчыннай вайны (1941—1945 гг.). Гродна, 1995
  • Мараш И. Немецко-фашистский оккупационный режим на Гродненщине в 1941—1944 гг. // Первые шаги в науку. Мн., 1969
  • The Beate Klarsfeld Foundation; «Ghetto and deportations to death camps», «Cologne and Bielefeld trials», Grodner Association of Israel, Ramat-Gan, 1989  (анг.)
  • Савоняко М. Я. Гродненское гетто // Веснік БДУ. 1992, N2, сер.3. с.21.
  • Памяць. Гродна. Мн., 1999
  • Памяць. Гродзенскі район. Мн.,1993
  • Евреи Гродно. Очерки истории и культуры. Гродно, 2000
  • Ботвинник М. Б. Памятники геноцида евреев Беларуси. Мн., 2000
  • Ицхак Арад. Уничтожение евреев СССР в годы немецкой оккупации (1941—1944). Сборник документов и материалов, Иерусалим, издательство «Яд ва-Шем», 1991, ISBN 965-308-010-5
  • Documents concerning the destruction of the Jews of Grodno by the Germans, 1941—1944, Tel-Aviv, 1993

Вонкавыя спасылкі рэдагаваць


 

Дзеля паляпшэньня артыкулу неабходна:
  • дадаць шаблён-картку. Мажліва, неабходны шаблён — {{Гета}}.
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Гарадзенскае_гета&oldid=2384353»