Астраномія
Астрано́мія (па-грэцку: αστρονομία, па-грэцку: αστρον — «зорка» і па-грэцку: νόμος — «закон») — навука аб разьмяшчэньні, будове, уласьцівасьцях, паходжаньні і разьвіцьці нябесных цел і іх сыстэм, да Сусьвету ў цэлым. У прыватнасьці, астраномія вывучае Сонца, плянэты Сонечнай сыстэмы і іх спадарожнікі, астэроіды, камэты, мэтэарыты, міжплянэтнае рэчыва; зоркі і пазасонечныя плянэты, туманнасьці, міжзоркавае рэчыва, галяктыкі і іх скапленьне, пульсары, квазары, чорныя дзіркі, экзаплянэты і шматлікае іншае.
| Астраномія | |
| Навука | |
 | |
| Зьвесткі | |
|---|---|
| Падкляса ад | фізычная навука[d] і дакладная навука[d] |
| Тэма | 7996 |
| Вывучаецца ў | навуказнаўства[d] |
| Прадмет вывучэньня | Сусьвет |
| Пэрыяд заснаваньня | XVIII стагодзьдзе |
| Гісторыя | гісторыя астраноміі[d] |
| Асноўныя кірункі | нябесная мэханіка, астрафізыка, касмалёгія, плянэталёгія й інш. |
| Дапаможныя дысцыпліны | — |
| Цэнтры дасьледаваньняў | — |
| Значныя навукоўцы | — |
| Астраномія ў Вікісховішчы | |
Падпадзяленьне астраноміі рэдагаваць
Сучасная астраномія падпадзяляецца на шэраг асобных разьдзелаў, якія цесна зьвязаныя паміж сабой, і такі падзел астраноміі ў вядомым сэнсе ўмоўна. Найгалоўнымі разьдзеламі астраноміі зьяўляюцца:
- Астрамэтрыя — вывучае бачныя становішчы і рухі сьвяцілаў, а таксама спосабы азначэньня па іх геаграфічных каардынат і дакладнага часу. Яна складаецца з:
- сфэрычнай астраноміі, распрацоўвальнай матэматычныя мэтады азначэньня бачных становішчаў і рухаў нябесных цел з дапамогай розных сыстэм каардынат, а таксама тэорыю заканамерных зьмен каардынат сьвяцілаў з часам;
- фундамэнтальнай астрамэтрыі, задачамі якой зьяўляюцца азначэньне каардынат нябесных цел з назіраньняў, складаньне каталёгаў зорных становішчаў і азначэньне лікавых значэньняў найважных астранамічных сталых, гэта значыць велічынь, якія дазваляюць улічваць заканамерныя зьмены каардынат сьвяцілаў; у практычнай астраноміі, у якой выкладаюцца мэтады азначэньня геаграфічных каардынат, азімутоў кірункаў, дакладнага часу і апісваюцца ўжывальныя пры гэтым прылады.
- Тэарэтычная астраномія дае мэтады для азначэньня арбіт нябесных цел па іх бачным становішчам і мэтады вылічэньня эфэмэрыд (бачных становішчаў) нябесных цел па вядомых элемэнтах іх арбіт (зваротная задача).
- Нябесная мэханіка вывучае законы рухаў нябесных цел пад дзеяньнем сіл Сусьветнага прыцягненьня, вызначае масы і форму нябесных цел і ўстойлівасьць іх сыстэм.
Гэтыя тры разьдзелу ў асноўным вырашаюць першую задачу астраноміі, і іх часта завуць клясычнай астраноміяй.
- Астрафізыка вывучае будынак, фізычныя ўласьцівасьці і хімічны склад нябесных аб’ектаў. Яна дзеліцца на: а) практычную астрафізыку, у якой распрацоўваюцца і ўжываюцца практычныя мэтады астрафізычных дасьледаваньняў і адпаведныя прылады і прыборы; б) тэарэтычную астрафізыку, у якой на падставе законаў фізыкі даюцца тлумачэньні назіраным фізычным зьявам.
Шэраг разьдзелаў астрафізыкі вылучаецца па спэцыфічных мэтадах дасьледаваньня.
- Зорная астраномія вывучае заканамернасьці прасторавага разьмеркаваньня і рухі зорак, зорных сыстэм і міжзоркавай матэрыі з улікам іх фізычных асаблівасьцяў.
У гэтых двух разьдзелах у асноўным вырашаюцца пытаньні другой задачы астраноміі.
- Касмагонія разглядае пытаньні паходжаньня і эвалюцыі нябесных цел, у тым ліку і нашай Зямлі.
- Касмалёгія вывучае агульныя заканамернасьці будынка і разьвіцьця Сусьвету.
На падставе ўсіх атрыманых ведаў аб нябесных целах апошнія два разьдзелу астраноміі вырашаюць яе трэцьцю задачу.
Курс агульнай астраноміі ўтрымоўвае сыстэматычны выклад зьвестак аб асноўных мэтадах і найгалоўных выніках, атрыманых рознымі разьдзеламі астраноміі.
Адным з новых, якія сфармаваліся толькі ў другой палове XX стагодзьдзя, кірункаў зьяўляецца архэаастраномія, якая вывучае астранамічныя спазнаньні старажытных людзей і дапамагае датаваць старажытныя будынкі, зыходзячы са зьявы працэсіі Зямлі.
Прадметы астраноміі рэдагаваць
Задачы астраноміі рэдагаваць
Асноўнымі задачамі астраноміі зьяўляюцца:
- Вывучэньне і тлумачэньне бачных рухаў нябесных цел, знаходжаньне заканамернасьцяў і чыньнікаў гэтых рухаў.
- Вывучэньне будынка нябесных цел, іх фізычных і хімічных уласьцівасьцяў, пабудова мадэляў іх унутранага будынка.
- Рашэньне праблем паходжаньня і разьвіцьця нябесных цел і іх сыстэм.
- Вывучэньне найболей агульных уласьцівасьцяў Сусьвету, пабудова тэорыі назіранай часткі Сусьвету — Мэтагаляктыкі.
Рашэньне гэтых задачаў патрабуе стварэньня эфэктыўных мэтадаў дасьледаваньня — як тэарэтычных, так і практычных. Першая задача вырашаецца шляхам доўгіх назіраньняў, пачатых яшчэ ў глыбокай старажытнасьці, а таксама на аснове законаў мэханікі, вядомых ужо каля 300 гадоў. Таму ў гэтай вобласьці астраноміі мы разьмяшчаем найболей багатай інфармацыяй, асабліва для параўнальна блізкіх да Зямлі нябесных цел: Месяца, Сонца, плянэт, астэроідаў і г. д.
Рашэньне другой задачы стала магчымым у сувязі са зьяўленьнем спэктральнага аналізу і фатаграфіі. Вывучэньне фізычных уласьцівасьцяў нябесных цел пачалося ў другой палове XIX стагодзьдзя, а асноўных праблем — толькі ў апошнія гады.
Трэцяя задача патрабуе назапашваньня назіранага матэрыялу. У цяперашні час такіх дадзеных яшчэ ня досыць для дакладнага апісаньня працэсу паходжаньня і разьвіцьця нябесных цел і іх сыстэм. Таму веды ў гэтай вобласьці абмяжоўваюцца толькі агульнымі меркаваньнямі і побач больш або меней праўдападобных гіпотэз.
Чацьвёртая задача зьяўляецца самой маштабнай і самой складанай. Практыка паказвае, што для яе рашэньня ўжо нядосыць існых фізычных тэорыяў. Неабходна стварэньне больш агульнай фізычнай тэорыі, здольнай апісваць стан рэчыва і фізычныя працэсы пры лімітавых значэньнях шчыльнасьці, тэмпэратуры, ціску. Для рашэньня гэтай задачы патрабуюцца наглядальныя дадзеныя ў абласьцях Сусьвету, зьмешчаных на адлегласьцях у некалькі мільярдаў сьветлавых гадоў. Сучасныя тэхнічныя магчымасьці не дазваляюць дэталёва дасьледаваць гэтыя вобласьці. Тым ня менш, гэтая задача цяпер зьяўляецца найболей актуальнай і пасьпяхова вырашаецца астраномамі шэрагу краінаў.
Гісторыя астраноміі рэдагаваць
- Асноўны артыкул: Гісторыя астраноміі
Яшчэ ў глыбокай старажытнасьці людзі цікавіліся рухам сьвяцілаў па небасхіле, хоць астраномія тады была грунтоўна перамяшаная з астралёгіяй. Канчатковае вылучэньне навуковай астраноміі адбылося ў эпоху Адраджэньня і заняло доўгі час.
Глядзіце таксама рэдагаваць
Літаратура рэдагаваць
- Стывэн Маран Астраномія для «імбрычкаў» = Astronomy For Dummies. — М.: «Дыялектыка», 2006. — С. 256. — ISBN 0-7645-5155-8
- Повитухин Б. Г. Астрометрия. Небесная механика: Учебное пособие. — Бийск: НИЦ БиГПИ. 1999. — 90 с.
- Astronomy — A History — G. Forbes — 1909 (eLib Project)
- К. Л. Баев, В. А Шишаков. «Начатки мироведения» (1947)
Вонкавыя спасылкі рэдагаваць
Вучэбныя матэрыялы рэдагаваць
- Астраномія для школьнікаў (рас.)
- Адчынены каледж: Астраномія (рас.)
- Зоркі і фізыка (рас.)
Электронныя бібліятэкі рэдагаваць
Інстытуты, абсэрваторыі, арганізацыі рэдагаваць
- Дзяржаўны астранамічны інстытут імя П. К. Штэрнбэрга (ДАІШ) (рас.)
- Інстытут Касьмічных Дасьледаваньняў (рас.)
- Астра-Касьмічны Цэнтар ФІАН (рас.)
- Інстытут Астраноміі РАН (рас.)
- Спэцыяльная Астрафізычная Абсэрваторыя РАН (рас.)
- Сонечная касьмічная абсэрваторыя «ТЭСІС» (рас.)
- Першая Прыватная Публічная Абсэрваторыя «Ка-Дар» (рас.)
Навінавыя сайты рэдагаваць
- Праект 'Астрагаляктыка' (рас.)
- Астрагарызонт — Навіны NASA на расейскай мове (рас.)
- Астрапраект — Навіны астраноміі і касманаўтыкі на расейскай мове (рас.)
Сайты аб астраноміі рэдагаваць
- Расейская Астранамічная Сетка (Astronet) (рас.)
- Дасьледаваньне Сонечнай сыстэмы (рас.)
- Астранамічны партал, тэлескопы, тэлескоп Хабл, сузор’і (рас.)
- Падзел Астраномія на старонках навукова-асьветніцкага часопіса «Скепсис» (рас.)
- AstroLife.info Штомесячны астранамічны часопіс. Артыкулы аб космасе, зорках, плянэтах (рас.)
- Астранамічны партал. Навіны астраноміі, дасьледаваньні Сусьвету (рас.)