Чорная Русь: розьніца паміж вэрсіямі

▲Традыцыйная, усталяваная ў гісторыяграфіі з XVIII ст., назва тэрыторыі на ПнЗ сучаснай Беларусі, якая ўвайшла ў склад Вялікага княства Літоўскага з сярэдзіны XIII ст., на пачатковым этапе фармавання гэтай дзяржавы – значна раней, чым астатнія тэрыторыі сучаснай Беларусі. Паводле гісторыка-геаграфічных уяўленняў XVIII-XX ст., галоўнымі цэнтрамі Ч.Р. былі гарады Навагародак, Гародня, Ваўкавыск, Слонім, і г.д.

▲Аднак аўтэнтычныя гіст. крыніцы не пацвярджаюць існавання на гэтай тэрыторыі гіст. вобласці з такой назвай, таму больш абгрунтавана ўжываць заміж “Ч.Р.” тэрміны “Літва” (гл. артыкул Літва летапісная) ці Панямонне. Назва “Ч.Р.”, хутчэй за ўсё, узнікла ў заходнееўрапейскай літаратуры перыяду позняй схаластыкі і пачаткова не мела трывалай лакалізацыі. У абс. большасці выпадкаў XIV-XVII ст. назва ўжывалася заходнімі еўрапейцамі ў дачыненні да розных тэрыторый на У і Пд ад сучаснай Беларусі. Адна з першых крынiц, у якой выступаюць “чорныя русіны”, — нямецкамоўная хроніка Венгрыі Генрыха Мюгельна (каля 1360), якая паведамляла пра перасяленне старажытных венграў у Панонію праз тэрыторыю сучаснай Украіны. Тэрмiн Чорная Русь, хутчэй за ўсё, быў утвораны на ўзор i ў процiвагу Белай не раней XIV ст. Ва ўзнікненні гэтай назвы сказалася схiльнасць сярэднявечнай свядомасцi да пабудовы прымiтыўных класiфiкацый. Калi iснавала Белая Русь, непазбежна мусiла з’явiцца i Чорная. Такая “каляровая” схема наклалася на падзел Русi паводле iншага прынцыпу: з даўнiх часоў выдзялялi “Верхнюю Русь” — рознаэтнiчную канфедэрацыю славянскiх i фiнскiх плямёнаў з дамешкам варагаў–“русi” на паўночным захадзе ўсходняй Еўропы — у адрозненне ад “Нiжняй”, цi “Рускай зямлi” над сярэднiм Дняпром з цэнтрам у Кiеве. І калi Russia superior была, як правiла, раўназначнай Белай, дык Russia inferior, адпаведна, з цягам часу пачалi лiчыць Чорнай.

▲Англiйскі дыпламат Джайлс Флетчаp у трактаце “Пpа Расiйскую дзяpжаву” (Лондан, 1591) заўважыў: “Расiя калiсьцi называлася Саpматыяй... Гэтая зямля падзялялася на дзве галоўныя часткi: Белую i Чоpную. Белая Саpматыя ўключала ў сябе ўсю пpастоpу, што ляжыць на поўнач i з боку Лiвонii, як вобласцi, якiя цяпер называюць Дзвiнскай, Важскай, Усцюжскай, Валагодскай, Каpгопальскай, Hаўгаpодскай i г.д., сталiцай цi галоўным горадам якiх быў Hоўгаpад Вялiкi. Чоpнай Саpматыяй называлася ўся кpаiна, што ляжыць на поўдзень, ля моpа Эўксiнскага, цi Чоpнага, як княствы: Уладзiмipскае, Маскоўскае, Разанскае i iнш.”. Вельмi падобны на ягоны падзел Русi галандскага гiсторыка i палiтолага Георга Хорна. У працы “Свет дзяржаў” (1668) ён пiсаў: “[Русь] падзялялася на Белую i Чорную. Двума галоўнымi яе княствамi былi Кiеўскае (Kiovia) i Уладзiмiрскае (Vladimiria). Той, хто валодаў iмi, лiчыўся як бы манархам русiнаў. Кiеў быў сталiцай Чорнай Русi, Уладзiмiр — Белай”.

▲Больш дакладных прыкмет лакалiзацыi Чорнай Русi, апроч знаходжання яе на поўдзень ад Белай, не было. Таму розныя аўтары разыходзiлiся ў даным пытаннi яшчэ больш, чым наконт Белай. Правядзенне ўмоўнай мяжы памiж гэтымi дзвюма часткамi, цi “правiнцыямi” Русi залежала, хутчэй, ад густу аўтара, а не ад якiх–кольвечы аб’ектыўных крытэрыяў.

▲“Кананiчны” парадак размяшчэння “каляровых” частак Русi з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад — Белая, Чорная, Чырвоная — упершыню сустракаецца на карце Фра Маўра (1459), на якой Ч.Р. паказаная на правабярэжжы Акi. Хаця асобныя часткi гэтай трыяды пазней перамяшчалiся па карце, такая iх узаемная арыентацыя, як правiла, захоўвалася нязменнай. На глобусе Меркатара (Лувэн, 1541) Russia Nigra паказаная на ўсход ад Пскова, як i на карце Скандынавіі Олаўса Магнуса (1539). Польскі пісьменнік 17 ст. Ш. Старавольскi лiчыў, што Чорная Русь — гэта “правiнцыя Чарнiгаўская”. А. Гваньiнi згадваў “чорных русінаў, сталiца якiх Львоў”. Некаторыя карты Сансона д’Абэвiля–бацькi паказваюць Чорную Русь памiж Львовам i Халмом. Яшчэ доўга ўслед за Дж. Флетчарам Чорнай Руссю называлi Маскоўскую дзяржаву, напрыклад, А. Гваньiнi ў выданнi 1611, Андрэас Келер у 1659 i г.д.

▲У агульнапрынятым цяпер выглядзе падзел на Белую, Чорную i Чырвоную Русь выснаваўся не раней за XVII ст. Ш. Старавольскі ў сярэдзіне XVII ст. лічыў, што Белая Русь — частка ВКЛ, Чырвоная — усе ўкраінскія землі Польшчы, а Чорная — Маскоўская дзяржава, г.зн. ніяк не звязваў Чорную Русь з Панямоннем – хаця такая лакалізацыя ў тыя часы ўжо сустракалася. У 1622 г. Козiма дэ Торэс пісаў, што “Русь... дзелiцца на тры часткi: Чырвоную Русь з гарадамi Львовам, Перамышлем, да якой належыць i Валынь; Белую Русь, якая працягнулася ад Рыгi, сталiцы Лiфляндыi, да Маскоўскай мяжы, уключаючы Полацк, Оршу, Вiцебск, Магiлёў; Чорную Русь, якая знаходзiцца памiж Лiтвой i Валынню, да Кiева з гарадамi Пiнскам, Наваградкам i Оўручам”. У геаграфiчным слоўнiку базыльянiна Іларыёна Карпiнскага (Lexykon geograficzny dla gruntownego pojecia gazet i historii z roznych autorow zebrany, Вiльня, 1766) суадносіны паміж трыма “каляровымі” часткамі Русі маюць практычна сучасны выгляд:

▲Белая — Мсцiслаўскае, Вiцебскае, Полацкае, Смаленскае ваяводствы;

▲Чорная — Наваградскае i Менскае;

▲Чырвоная — усе ўкраiнскiя землi Польшчы.

▲Ужо тады такi падзел лiчылі першасным, адвечным, спрабуючы рэтраспектыўна ўзводзiць яго сама меней да XIV ст. Але ў сапраўднасцi чляненне Русі на Белую, Чорную і Чырвоную якраз штучнае i не было ўласцівае самім усходнім славянам, пакуль да іх у XVI—XVII ст. шырока не пранікла еўрапейская адукаванасць.