Ян Сабескі: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
д r2.7.1) (робат зьмяніў: ro:Ioan al III-lea Sobieski
дапаўненьне, выявы
Радок 1:
{{Манарх
[[Файл:Jan Sobieski.jpg|міні|200пкс|Ян Сабескі. Малюнак [[Ян Матэйка|Яна Матэйкі]]]]
| Імя = Ян Сабескі
| Варыянт імя = {{мова-pl|Jan III Sobieski|скарочана}}
| Партрэт = Jan Sabieski. Ян Сабескі (XVII).jpg
| Памер =
| Апісаньне = Ян Сабескі. Мастак Ян Трыцыюс, [[XVII стагодзьдзе|XVII ст.]]
 
| Пасада2 = [[Сьпіс каралёў Польшчы|Кароль польскі]]
'''Ян Сабе́скі''' ([[польская мова|па-польску]]: ''Jan III Sobieski'') ([[17 жніўня]] [[1629]] – [[17 чэрвеня]] [[1696]]) — [[Сьпіс каралёў польскіх|кароль польскі]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь літоўскі]] ([[1674]] – 1696).
| Пачатак тэрміну2 = [[21 траўня]] [[1674]]
| Канец тэрміну2 = [[17 чэрвеня]] [[1696]]
| Каранацыя2 = [[2 лютага]] [[1676]]
| Сукіраўнік2 =
| Папярэднік2 = [[Міхал Карыбут Вішнявецкі]]
| Наступнік2 = [[Аўгуст Моцны]]
 
| Пасада3 = [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|Вялікі князь літоўскі]]
Нарадзіўся ў мястэчку Алеска на [[Украіна|Украіне]], паходзіў з роду [[Сабескія|Сабескіх]]. Яго бацька [[Якуб Сабескі]] — кракаўскі [[кашталян]], маці з роду [[Жалкеўскія|Жалкеўскіх]]. Атрымаў адукацыю ў [[Новадворская калегія|Новадворскай калегіі]] і [[Ягелонская акадэмія|Ягелонскай акадэміі]] ў [[Кракаў|Кракаве]]. Некалькі год падарожнічаў па краінах Заходняй [[Эўропа|Эўропы]]. Ведаў некалькі [[мова|моў]] — [[італьянская мова|італьянскую]], [[лацінская мова|лацінскую]], [[нямецкая мова|нямецкую]], [[татарская мова|татарскую]] і [[француская мова|францускую]].
| Пачатак тэрміну3 = [[21 траўня]] [[1674]]
| Канец тэрміну3 = [[17 чэрвеня]] [[1696]]
| Каранацыя3 = [[2 лютага]] [[1676]]
| Сукіраўнік3 =
| Папярэднік3 = [[Міхал Карыбут Вішнявецкі]]
| Наступнік3 = [[Аўгуст Моцны]]
 
| Імя пры нараджэньні =
У [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]] вярнуўся ў [[1648]] годзе падчас казацкай вайны і ўступіў у войска. Удзельнічаў у пасольстве ў [[Асманская імпэрыя|Асманскую імпэрыю]], вывучыў яе дзяржаўны лад. Па вяртаньні ўдзельнічаў у вайне супраць [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]. Ваяваў на баку [[Швэцыя|Швэцыі]], затым супраць яе на баку [[Ян Казімір|Яна Казіміра]].
| Дата нараджэньня = {{Нарадзіўся|17|8|1629}}
| Месца нараджэньня = [[Алеска]] [[Рускае ваяводзтва|Рускага ваяводзтва]]
| Дата сьмерці = {{Памёр|17|6|1696}}
| Месца сьмерці = [[Вілянаў]] пад [[Варшава]]й
| Дынастыя = [[Herb Janina.jpg|20пкс|Яніна]] [[Сабескія]]
| Бацька = [[Якуб Сабескі]]
| Маці = Соф’я Тэафілія з [[Даніловічы|Даніловічаў]]
| Жонка = [[Марыя Казімера д'Арк'ен]]
| Дзеці = Якуб Людвік, Тэрэза Тэафілія, Адэляіда Людвіка, Марыя Тэрэза, Тэрэза Кунэгунда, Аляксандар Бэнэдыкт, Канстантын Уладзіслаў, Ян
| Подпіс = Signature of John III of Poland.PNG
}}
'''Ян II Сабе́скі''' ([[польская {{мова|па-польску]]: ''pl|Jan III Sobieski'')|скарочана}}; ([[{{Нарадзіўся|17|8|1629}}, жніўня[[мястэчка]] [[1629Алеска]] [[Рускае ваяводзтва|Рускага ваяводзтва]] — {{Памёр|17|6|1696}}, чэрвеня[[Вілянаў]] пад [[1696Варшава]]й)  — [[Сьпіс каралёў польскіх|кароль польскі]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь літоўскі]] ([[1674]]—[[1696]]).
 
Ян Сабескі ўвайшоў у гісторыю як выдатны вайскавод, мэцэнат, апякун навукі і мастацтва, у часы ягонага кіраваньня [[Рэч Паспалітая]] зьведала свой апошні ўздым.
З [[1666]] году [[гетман польны каронны]], з [[1668]] году — [[вялікі гетман каронны]]. У [[1673]] годзе атрымаў перамогу ў [[Бітва пад Хоцімам 1673 году|бітве пад Хоцімам]]. [[19 траўня]] [[1674]] года абраны каралём польскім і вялікім князем літоўскім. На працягу шмат гадоў вёў вайну з Асманскай імпэрыяй. Правёў радыкальную рэформу ва ўзбраеньні і арганізацыі войска. Пад яго камандаваньнем кааліцыя хрысьціянскіх дзяржаў нанесла цяжкую паразу Асманскай імпэрыі ў [[Бітва пад Венай 1683 году|бітве пад Венай]] [[12 верасьня]] [[1683]] году спыніўшай яе прасоўваньне ў [[Эўропа|Эўропу]]. Пры Яне Сабескім Рэч Паспалітая зьведала свой апошні ўздым.
 
== Біяграфія ==
Паходзіў са старажытнага шляхецкага роду [[Сабескія|Сабескіх]] гербу «[[Яніна (герб)|Яніна]]». Ягоны бацька [[Якуб Сабескі|Якуб]] быў [[кашталян]]ам кракаўскім, маці — Соф’я Тэафілія з роду [[Даніловічы|Даніловічаў]].
 
Нарадзіўся ў мястэчку Алеска на [[Украіна|Украіне]], паходзіў з роду [[Сабескія|Сабескіх]]. Яго бацька [[Якуб Сабескі]] — кракаўскі [[кашталян]], маці з роду [[Жалкеўскія|Жалкеўскіх]]. Атрымаў адукацыю ў [[НовадворскаяНавадворская калегія|НовадворскайНавадворскай калегіі]] і [[Ягелонская акадэмія|Ягелонскай акадэміі]] ў [[Кракаў|Кракаве]]. НекалькіНекаторы годчас падарожнічаў па краінах Заходняй [[Эўропа|Эўропы]]. Ведаў некалькі [[мова|моў]]шэраг моваў — [[італьянская мова|італьянскую]], [[лацінская мова|лацінскую]], [[нямецкая мова|нямецкую]], [[татарская мова|татарскую]] і [[француская мова|францускую]].
 
У [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]] вярнуўся ў [[1648]] падчас казацка-сялянскай вайны і ўступіў у войска. Ваяваў супраць [[Багдан Хмяльніцкі|Б. Хмяльніцкага]], з [[1653]] палкоўнік.
 
У [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]] вярнуўся ў [[1648]] годзе падчас казацкай вайны і ўступіўУдзельнічаў у войска.дыпляматычнай Удзельнічаў у пасольствемісіі ў [[Асманская імпэрыя|Асманскую імпэрыю]], вывучыў яе дзяржаўны лад. Па вяртаньні ўдзельнічаўбраў удзел у вайне супрацьз [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]. Ваяваў на баку [[Швэцыя|Швэцыі]], затым супраць яе на баку [[Ян КазімірКазімер|Яна КазіміраКазімера]].
 
Некалькі разоў абіраўся [[Пасол соймавы|паслом]] на соймы. У [[1665]]—[[1666]] [[маршалак вялікі каронны]], у [[1666]]—[[1668]] — [[гетман польны каронны]]. Вызначыўся ў [[бітва пад Падгайцамі|бітве пад Падгайцамі]] ([[6 кастрычніка]] [[1667]]), дзе з 3-тысячным войскам разьбіў 30-тысячнае казацка-татарскае войска гетмана Правабярэжнай Украіны П. Дарашэнкі. З [[1668]] [[гетман вялікі каронны]]. У [[1673]] атрымаў перамогу ў [[Бітва пад Хоцімам 1673 году|бітве пад Хоцімам]].
 
[[19 траўня]] [[1674]] году абраны каралём польскім і вялікім князем літоўскім. Супраць ягонай кандыдатуры выстулала кіроўная прааўстрыйская групоўка вялікалітоўскіх магнатаў на чале з [[Пацы|Пацамі]]. Аднак [[Радзівілы]] і [[Сапегі]], што былі ў апазыцыі да Пацаў, падтрымалі новага караля і вялікага князя.
 
=== Унутраная палітыка ===
Вылучаў на найвышэйшыя пасады ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] прадстаўнікоў роду [[Сапегі|Сапегаў]], абапіраўся таксама на [[Радзівілы|Радзівілаў]] (ягоная сястра Кацярына была замужам за [[Міхал Казімер Радзівіл «Рыбанька»|М. К. Радзівілам]]). У далейшым доўгі час змагаўся з апазыцыяй, якую падтрымлівалі аўстрыйскія Габсбургі. Сам належаў да прафранцускай групоўкі палітычнай эліты.
 
Напрыканцы жыцьця абвастрыліся адносіны паміж Яна Сабескім і Сапегамі. Караля і ягоны плян усталяваньня спадчыннай манархіі падтрымалі толькі прыдворныя групоўкі і сярэдняя шляхта<ref>[[Анатоль Грыцкевіч]]. Ян III Сабескі // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 781.</ref>.
 
=== Вонкавая палітыка ===
[[Файл:Wjazd Jana III Sobieskiego do Wiednia.jpg|міні|Уваход Яна Сабескага ў [[Вена|Вену]]]]
 
У [[1674]] і [[1675]] нанёс паразы турэцкім і татарскім войскам на Ўкраіне. Намагаўся скласьці трывалы мір з [[Турэччына]]й і палепшыць адносіны з [[Расея]]й, скласьці хаўрус з [[Францыя]]й і [[Швэцыя]]й супраць Брандэнбурска-Прускай дзяржавы і Аўстрыі, далучыць да Польшчы Прускае герцагства з Караляўцом.
 
У [[1683]] падпісаў трактат пра сяброўства з [[Аўстрыя]]й, і калі ў [[1683]] турэцкая армія ўзяла ў аблогу [[Вена|Вену]], з 27-тысячным войскам Рэчы Паспалітай падыйшоў да места і ўзначаліў агульнае войска імпэратара і нямецкіх князёў {раэам 70 тыс. чал.). Генэральная [[Венсная бітва]] ([[12 верасьня]] [[1683]]) скончылася разгромам турэцкага войска. Хоць вайна працягвалася да [[1699]], для Рэчы Паспалітай турэцкая пагроза перастала існаваць. Каралеўства Польскае вярнула сабе [[Падольле]] і фартэцыю [[Камянец-Падольскі|Камянец]].
 
У [[1684]] утварыўся антытурэцкі зьвяз, у які ўвайшлі Рэч Паспалітая, Аўстрыя, Рымскі папа і [[Вэнэцыя]]. Каб далучыць да яго Расею, у [[Масква|Маскву]] накіравалася дыпляматычная місія на чале з ваяводам пазнанскім К. Гжымултоўскім, якое склала «Вечны мір» ([[1686]]).
 
== Галерэя ==
<center><gallery widths=150 heights=150 caption="Партрэты караля і вялікага князя Яна Сабескага">
Файл:Portret Jana III.jpg|Невядомы мастак, [[XVII стагодзьдзе|XVII ст.]]
Файл:Jan Sabieski. Ян Сабескі.jpg|Невядомы мастак, [[XVIII стагодзьдзе|XVIII ст.]]
Файл:Jan Sabieski. Ян Сабескі (XVIII).jpeg|Невядомы мастак, [[XVIII стагодзьдзе|XVIII ст.]]
Файл:Jan Sabieski. Ян Сабескі (XIX).jpeg|Невядомы мастак, [[XIX стагодзьдзе|XIX ст.]]
</gallery></center>
 
== Крыніцы ==
{{Зноскі}}
 
== Літаратура ==
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
 
== Вонкавыя спасылкі ==