Узбэцкая мова: розьніца паміж вэрсіямі

| Назва мовы = Узбэцкая

| Назва мовы ў арыгінале = O‘zbek tili /Ўзбек тили

| Краіны ўжываньня = [[Файл:Flag of Uzbekistan.svg|25пкс|border]][[Узбэкістан]]

| Рэгіён = [[Цэнтральная Азія]]

| Колькасьць карыстальнікаў = 32 млн

| Клясыфікацыя = [[Алтайскія мовы|Алтайская]]<br />

&nbsp;&nbsp;&nbsp;'''Узбэцкая''' |

| Афіцыйная мова ў = [[Узбэкістан]]/[[Аўганістан]]

| Рэгулюецца =

| Код па ISO 639-1 = uz

| Код па ISO 639-2(B) = uzb

| Код па ISO 639-2(T) = uzb, uzn, uzs

| Код па SIL =

'''Узбэ́цкая мова''' (O‘zbek tili, Ўзбек тили) — [[цюрскія мовы|цюрская]] мова, афіцыйная мова [[Узбэкістан|Ўзбэкістану]]а. У сьвеце налічваецца каля 18 мільёнаў носьбітаў узбэцкае мовы, большасьць ва Ўзбэкістане.

У.Узбэцкая м.мова распаўсюджаная ў асноўным ва Ўзбэкістане (дзяржаўная мова краіны), часткова ў іншых сярэднеазіяцкіх дзяржавах былога СССР, у [[Аўганістан]]е (паводле новае канстытуцыі адна з трох дзяржаўных моваў краіны, побач з [[пашту]] і [[дары]]) і [[Сіньцзян-Уйгурскі аўтаномны раён|Сіньцзян-Уйгурскім аўтаномным раёне]] КНР. У СССР, паводле попісу [[1989]] году, было каля 16,7 млн узбэкаў (трэці па колькасьці этнас СССР пасьля [[расейцы|расейцаў]] і [[украінцы|ўкраінцаў]]), зь якіх каля 16,4 млн назвалі ўзбэцкую [[родная мова|роднай мовай]]; у Аўганістане ўзбэкаў каля 1,2 млн; з улікам хуткага росту ўзбэцкага насельніцтва сучасныя лічбы вышэйшыя; узбэцкая — адна з самых буйных цюрскіх моваў побач з [[турэцкая мова|турэцкай]] і [[азэрбайджанская мова|азэрбайджанскай]].

Распаўсюджаная ў самімсамым сэрцасэрцы цюркамоўнага арэалу, сучасная ўзбэцкая мова мае складаную дыялектную структуру і займае своеасаблівае месца ў клясыфікацыі цюрскіх моў. Дыялекты большасьці буйных цэнтраў расьсяленьня ўзбэкаў (ташкенцкі, фэрганскі, каршынскі, самаркандзка-бухарскі і туркестана-чымкенцкі) належаць да карлуцкай, або паўднёва-ўсходняй групы цюрскіх моў; на гэтай падставе да яе прынята адносіць, разам з [[уйгурская мова|уйгурскай]], і ўзбэцкую мову ў цэлым. Аднак у складзе сучаснай узбэцкай маецца і група гаворак, якія адносяцца да кыпчацкай групы (яны распаўсюджаныя па ўсёй тэрыторыі краіны, а таксама ў іншых рэспубліках Сярэдняй Азіі і ў Казахстане[[Казахстан]]е); гаворкі ж [[Харэзм]]у і шэрагу прылеглых тэрыторыяў на паўночным захадзе краіны (і дзьве гаворкі ў Казахстане) належаць да агускай групы.

У фанэтыцы, граматыцы і лексіцылексыцы прыкметна моцны ўплыў пэрсыдскай[[пэрсыдзкая мова|пэрсыдзкай мовы]]; у лексіцылексыцы маюцца таксама шматлікія арабскія і расейскія запазычаньні.

Узбэцкая мова мае даўнюю пісьмовую традыцыю ў форме сярэднеазіяцкай цюрскай мовы (чагатайской, або стараўзбэцкай), якая склалася да 15-1615—16 стст. на аснове карлуцка-ўйгурскіх дыялектаў [[Мавэранагр]]а і стаў афіцыйнай мовай у дзяржаве Тымура ([[Тамэрлян]]а). Стараўзбэцкая мова зазнала ўплыў літаратурнай мовы Караханідзкай дзяржавы (11-1211—12 стст.; г. зв. караханідзка-ўйгурская мова), карлуцка-харэзмійскайхарэзьмійскай літаратурнай мовы даліны [[Сырдар’я|Сырдар’і]] (12-]14 стст.; вядомая таксама як харэзмска-цюрская мова) і пэрсыдзкай літаратуры. Росквіт цюркамоўнай літаратуры ў Сярэдняй Азіі прыпадае на 15-1615—16 стст.; вяршыня паэзіі на стараўзбэцкай мове — творчасьць [[Алішэр Наваі|Алішэра Наваі]] (1441—1501; часам мову гэтага пэрыяду называюць сярэднеўзбэцкай).

Сучасная літаратурная ўзбекская мова сфармавалася на аснове фэрганска-ташкенцкай групы гаворак. Пісьмовасьць на ўзбэцкай мове да 1928 году існавала на арабскай, у 1928—1940 на лацінскай аснове, з 1940 да 1992 — на аснове [[кірыліца|кірыліцы]] зь некаторымі дадатковымі літарамі. На ўзбэцкай мове створаная разнастайная арыгінальная літаратура. Ва ўзбэцкіх школах на ёй вядзецца выкладаньне ўсіх агульнаадукацыйных дысцыплінаў; пашыраецца яго выкарыстаньне ў вышэйшай школе.

Першы лацінскі альфабэт быў канчаткова распрацаваны і зацьверджаны актам урада ЎзбэкістанаЎзбэкістану ў 1926 годзе. Масавае практычнае ўжываннеўжываньне яго пачалося ў 1928. Зь пераходам на новы алфавіт друкаваная прадукцыя і пісьмовасьць насельніцтва сталі хутка расцірасьці. Пераход на латынізаваны альфабэт сьпярша не спрычыніўся да прынцыповых зьменаў у артаграфіі (карысталіся старой чагатайскай традыцыяй). Але ў 1929 на моўнай канфэрэнцыі ў [[Самарканд]]зе была прынятая новая артаграфія. Гэтая артаграфія, пабудаваная на пасьлядоўным правядзеньні сынгарманізму (які для цюрскіх моў усё адно што аканьне-яканьне і пазначэньне мяккасьці зычных для беларускай), накіроўвала літаратурную ўзбэцкую мову ў бок гаворак глыбінных, менш зазналых уплыў іншых моваў раёнаў і адрывала яго ад гаворак буйных гарадзкіх цэнтраў, дзе сынгарманізм даўно згублены. Для выражэньня сынгарманізму былі ўведзеныя дадаткова тры літары для галосных, і лік іх такім чынам быў даведзены да дзевяці (пры шасьці галосных фанэмах у ташкенцкай гаворцы).

У традыцыйна прынятай праз расейскую ў беларускай мове трансьлітэрацыі ўзбэцкіх асабістых імёнаў і геаграфічных назваў ёёсьць дзьве асаблівасьці. Першая — захаванае яшчэ з царскіх часоў неадлюстраваньне на пісьме ўзбэцкага оканья. Напрыклад, узбэцкія імёны і назвы, перадаваныя па беларуску праз расейскае пасярэдніцтва як ''Усман'', ''Абдула'', ''[[Бэкабад]]'', ''[[Андыжан]]'', па-ўзбэцку вымаўляюцца і пішуцца ''Usmon'', ''Abdullo'', ''Bekobod'', ''Andijon''. Другая асаблівасьць — гэта ўзьніклая пад уплывам узбэцкага кірылічнага альфабэту традыцыя передаваць у многіх словах гук [o], які абазначаўся ў кірыліцы літарай '''ў''', праз '''у''' дзеля падабенства адпаведных літараў. Насамрэч у гэтых словах прысутнічае гук, больш закрыты, чым [о], але больш адкрыты, чым [у].