Зараастрызм: розьніца паміж вэрсіямі
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
д робат зьмяніў: ta:சரத்துஸ்திர சமயம் |
|||
Радок 1:
'''Зораастрызм''' альбо маздаізм, [[рэлігія]], заснаваная ў 8 ці 7 стагодзьдзях да н.э. рэфарматарам старажытнае іранскае рэлігіі [[Заратустра|Заратуштрам]] (грэцкае Зораастр).
'''Зораастрызм''' альбо маздаізм, [[рэлігія]], заснаваная ў 8 ці 7 стагодзьдзях да н.э. рэфарматарам старажытнае іранскае рэлігіі [[Заратустра|Заратуштрам]] (грэцкае Зораастр).
== Асновы веравызнаньня ==
Зараастрызм зьяўляецца дагматычнай рэлігіяй з развітым артадоксам, які склаўся падчас апошняй кадыфікацыі Авэсты ў сасанідзкі пэрыяд і збольшага ў пэрыяд ісламскага заваяваньня. Пры гэтым у зараастрызму ня склалася строгай дагматычнай сыстэмы. Гэта тлумачыцца асаблівасьцямі вучэньня, у аснову якога пакладзены рацыянальны падыход, і гісторыяй інстытуцыйнага развіцьця, якое было перапынена мусульманскім заваяваньнем [[Пэрсія|Пэрсіі]]. Сучасныя зараастрыйцы звычайна падкрэсьліваюць сваё рэлігійнае вучэньне ў выглядзе 9 асноваў:
* Вера ў [[Ахура Мазду]] — «Мудрага Госпада» як добрага Творцы.
* Вера ў Заратуштру як адзінага прарока Ахура Мазды, які ўказаў чалавецтву шлях да праведнасьці і чысьціні.
* Вера ў існаваньне духоўнага сьвету (міну) і ў два духу (Сьвятога і Злога), ад выбару паміж якімі залежыць лёс чалавека ў духоўным сьвеце.
* Вера ў ''Ашу (Арту)''- пачатковы Сусьветны Закон праведнасьці і гармоніі, усталяваны Ахура Маздой, на падтрыманьне якога павінны быць накіраваныя намаганьні чалавека, які абраў дабро.
* Вера ў чалавечую сутнасьць, у аснове якой ''даэна'' (вера, сумленьне) і ''храту'' (розум), якія дазваляюць кожнаму чалавеку адрозьніваць дабро ад зла.
* Вера ў сем [[Амэшаспэнты|Амэшаспэнтаў]] як сем ступеняў разьвіцьця і раскрыцьця чалавечай асобы.
* Вера ў ''Дадодахеш'' і ''Ашудад'' — гэта значыць ўзаемадапамога, дапамога тым, хто жыве ў нястачы, узаемную падтрымку людзей.
* Вера ў сьвятасьць прыродных стыхіяў і жывой прыроды як тварэньняў Ахура Мазды (агню, вады, ветру, зямлі, расьлінаў і жывёлы) і неабходнасьць клопату пра іх.
* Вера ў Фрашо-керэці (Фаршкард) — [[эсхаталёгія|эсхаталягічнае]] цудадзейнае пераўтварэньне быцьця, канчатковую перамогу Ахура Мазды і выгнаньне зла, што адбудзецца дзякуючы сумесным намаганьням усіх праведных людзей на чале з [[Саошьянт]]ам — Збаўцам сьвету.
=== Ахура Мазда ===
Ахура Мазды (пэхл. Ормазд) — Творца духоўнага і фізычнага сусьветаў, Адзіны Бог, асноўныя эпітэты якога «Сьветлы» і «Слаўны» (дакладней «Поўны [[хварн]]у», бліскучай царскай славы).
=== Аша і Друдж ===
У аснове этычнага вучэньня зараастрызм супрацьпастаўленьне двух паняцьцяў: Аша і Друдж. Аша (aša-з * arta) — гэта закон сусьветнай гармоніі, ісьціна, праўда, дабро. Бацька Ашы — Ахура Мазда. Друдж — гэта антытэза Ашы, літаральна «хлусьня», разбурэньне, дэградацыя, гвалт, рабаваньне, карупцыя. Усе людзі падзяляюцца на дзьве катэгорыі: ''ашаваны'' (прыхільнікі Ашы, праведныя, тыя, хто імкнецца несьці сьвету дабро) і ''друджванты'' (ілжывыя, якія нясуць сьвету зло). Дзякуючы падтрымцы Ахура Мазды праведныя павінны перамагаць Друдж і перашкаджаць яе прыхільнікамі губіць сьвет.
=== Два Духа ===
«Дух» у зараастрыйскім разуменьні гэта mainyu (перс. minu), гэта значыць «думка». Два пачатковых духа — Сьвяты і Злы (Спэнта і Ангра) — сымбалізуюць дзтве супрацьнакіраваныя мэнтальнасьці: накіраваную на стварэньне і накіраваную на разбурэньне. Апошняя (Ангра Маінью, [[Ахрыман]]) аб’яўляецца галоўным ворагам Ахура Мазды і яго сьвету, яго разбуральнікам і перш за ўсё згубіцелем чалавечай сьвядомасьці, чыё разбурэньне абарочваецца дэградацыяй грамадзтва і затым усяго сьвету. Адсюль вынікае задача зараастрыйца — прытрымлівацца Спэнта Маінью (Сьвятога Духа, стваральнаму мысьленьню) і падобна свайму Творцы Ахура Маздзе ўвасабляць у сваіх дзеяньнях Ашу (сусьветны закон дабра) і адкідваць Друдж (хлусьня, зло, разбурэньне).
=== Заратуштра ===
Заратуштра — адзіны прарок Ахура Мазды, які прынёс людзям добрую веру і заклаў асновы маральнага разьвіцьця. У крыніцах апісваецца як ідэальны сmвятар, воін і жывёлавод, узорны кіраўнік і апякун людзей усяго сmвету. Пропаведзь прарока насіла ярка выражаны этычны характар, асуджала несправядлівы гвалт, усхваляе мір паміж людзьмі, сумленнасmць і стваральную працу, а таксама сьцьвярджала веру ў Адзінага Бога (Ахуры). Крытыцы падвяргаліся сучасныя прароку каштоўнасьці і практыка кавіяў — традыцыйных правадыроў [[Арыі|арыйскіх]] плямёнаў, якія сумяшчалі жрэцкія і палітычныя функцыі і карапанаў — арыйскі чараўнікоў, а менавіта гвалт, рабаўніцкя набегі, крывавыя рытуалы і амаральная рэлігія, якая падтрымлівала ўсё гэта.
=== Вызнаньне веры ===
[[Ясна (Авэста)|Ясна]] 12 уяўляе сабой зараастрыйскі «сымбаль веры». Асноўнае яе становішча: '''«Ахура Маздзе я прылічаю усё дабро»'''. Інакш кажучы, пасьлядоўнік Заратуштры прызнае адзінай крыніцай дабра Ахура Мазду. Паводле «вызнаньня», зараастрыец называе сябе:
* Маздаясна (прыхільнікам Мазды)
* Заратуштры (пасьлядоўнікам Заратуштры)
* Відаэва (праціўнікам [[дзівы|дэваў]] — амаральных арыйскіх бажкоў)
* Ахуро-ткаэша (прыхільнікам рэлігіі Ахуры)
Акрамя таго, у гэтым тэксьце зараастрыец адракаецца ад гвалту, рабаваньня і крадзяжу, абвяшчае мір і свабоду мірным і працавітым людзям, адхіляе ўсялякую магчымасьць саюза з дзевамі і чараўнікамі. Добрая вера называецца «спыняючай спрэчкі» і «апускаючай зброю».
=== Добрыя думкі, добрыя словы, добрыя дзеі ===
Авест. humata-, huxta-, hvaršta- (чытаецца хумата, хухта, хваршта). Гэтая этычная трыяда зараастрызму, прытрымлівацца якой павінен кожны зараастрыец, спэцыяльна падкрэсьліваецца ў «вызнаньні» і шматразова ўсхваляецца ў іншых частках Авэсты.
=== Амэшаспэнты ===
Амэшаспэнты (авэст. aməša-spənta-) — неўміручыя Сьвятыя, шэсьць духоўных першатварэньняў Ахура Мазды, якія разам з Самім Богам складаюць «сямёрку адзінасутных». Для тлумачэньня сутнасьці Амэшаспэнтаў звычайна зьвяртаюцца да мэтафары шасьці сьвечак, якія запалілі ад адной сьвечкі. Такім чынам Амэшаспэнтаў можна параўнаць з іпастасямі, ці дакладней эманацыямі Бога. Амэшаспэнты ўяўляюць сабой вобраз сямі ступеняў духоўнага разьвіцьця чалавека і, акрамя таго, называюцца апекунамі сямі цялесных твораў, кожнае зь якіх уяўляе сабой бачны вобраз Амэшаспэнта.
{|class="wikitable"
|-
!Авэстыйскае імя
!Імя на пэрсыдзкай мове
!Значэньне
!Апекаемае тварэньне
|-
|Ахура Мазда
|Ормазд/Ахура Мазда (адноўленай)
|Гасподзь Мудры
|чалавек
|-
|Воху Мана
|Бахман
|Добрая Думка
|жывёлы
|-
|Аша Вахішта
|Ардзібэхешт
|Ісьціна Найлепшая
|агонь
|-
|Хшатра Ваір’я
|Шахрывар
|Улада Абраная
|мэталы
|-
|Спэнта Армаіці
|Сьпандармаз/Эсфанд
|Сьвятая Набожнасьць
|зямля
|-
|Хаўрватат
|Хордад
|Цэласнасьць
|вада
|-
|Амэрэтат
|Амордад
|Бессьмяротнасьць
|расьліны
|-
|}
=== Язаты, раты і фравашы ===
Іншымі значнымі катэгорыямі зараастрызму зьяўляюцца:
* [[Язаты]] (авэсц. «дастойныя шанаваньня»). Паняцьце можа быць умоўна перакладзеная як «анёлы». Найбольш значныя язаты: [[мітры]] («дамова», «сяброўства»), Арэдві Сура Анахіта (апякунка вод), Верэтрагна (язат перамогі і гераізму).
* Раты (авэсц. ratu — «узор», «кіраўнік») — шматграннае паняцьце, перш за ўсё ўзорны кіраўнік-апякун якога-небудзь гурта (напрыклад, Заратуштра — ратай людзей, пшаніца — ратай злакаў, гара Хукар’я — кіраўнік гор і г. д.). Акрамя таго, ратаі — гэта «ідэальныя» прамежкі часу (5 частак сутак, тры часткі месяца, шэсьць частак года).
* [[Фравашы]] (авэсц. «прадвыбар») — паняцьце душаў, якія перадіснуюць і выбралі дабро. [[Ахура Мазда]] стварыў фравашы людзей і спытаў іх пра іх выбар і фравашы адказалі, што абіраюць быць увасобленымі ў цялесным сьвеце, сьцьвярджаць ў ім дабро і змагацца са злом. Шанаваньне фравашы людзей блізка да культу продкаў.
=== Агонь і сьвятло ===
[[Выява:Kerman fire.jpg|thumb|200px|Сьвяшчэнны агонь]]
Паводле вучэньня зараастрызму, сьвятло зьяўляецца бачным вобразам Бога ў фізычным сьвеце. Таму жадаючы зьвярнуцца да Бога, зараастрыйцы зьвяртаюцца тварам да сьвятла — крыніца сьвятла ўяўляе для іх кірунак малітвы. Асаблівую павагу яны аддаюць агню, як найбольш важнай і даступнай для чалавека з даўніх часоў крыніцы сьвятла і цяпла. Адсюль распаўсюджанае зьнешняе вызначэньне зараастрыйцаў як «вогнепаклоньнікаў». Аднак ня меншай пашанай у зараастрызма карыстаецца і сонечны сьвет.
Па традыцыйным уяўленьням зараастрыйцаў Агонь пранізвае ўсё быцьцё, як духоўнае, так і пашкоджаньне. Герархія агнёў прыводзіцца ў Ясьне 17 і Бундахішні:
* Берэзасаванг (Высокавыратавальны) — палаючы перад Ахура Маздой ў раі.
* Вохуфрыян (Дабрасяброўны) — палаючы ў целах людзей і жывёл.
* Урвазішт (Прыемнійшы) — палаючы ў расьлінах.
* Вазішт (Дзейнейшы) — агонь маланкі.
* Спанішт (Сьвяцейшы) — звычайны зямны агонь, у тым ліку і агонь Варахрам (Пераможны), той, што гарыць у храмах.
=== Рай і пекла ===
Вучэньне Заратуштры было адным зь першых, што абвясьціла асабістую адказнасьць душы за зьдзейсненае злачынства ў зямным жыцьці. Заратуштра называе рай vahišta ahu «найлепшым існаваньнем» (адсюль перс. Behešt «рай»). Пекла мянуецца dužahu «дурное існаваньне» (адсюль пэрс. Dozax «пекла»). Рай мае тры ступені: добрыя думкі, добрыя словы і добрыя дзеі і вышэйшую ступень ''Гародману'' «Дом Песьні», ''Анагра раоча'' «Бясконцыя зьзяньні», дзе знаходзіцца Сам Бог. Сымэтрычныя ступені пекла: злыя думкі, злыя словы, злыя дзеі і цэнтар пекла — ''Друджо Дмана'' «Дом хлусбні».
Выбраўшых Праведнасбць (Ашу) чакае райская асалода, выбраўшых Хлусню — пакуты і самаразбурэнбне ў пекле. Зараастрызм уводзіць паняцбці пасбмяротнага суда, які прадстаўляе сабой падлік дзеяў, збдзейсбненых у жыцбці. Калі добрыя справы чалавека хаця б на валасок пераважылі злыя, язаты вядуць душу ў Дом песень. Калі пераважылі злыя справы, душу сбцягвае ў пекла дэў Візарэша (дэў сбмерці).
Распаўсюджаная таксама канцэпцыя Мосту Чынвад (падзяляючага або адрозьніваючага), які вядзе ў Гародману над пякельнай прорвай. Для праведнікаў ён становіцца шырокім і зручным, перад грэшнікамі ён ператвараецца ў самае вострае лязо, з якога яны правальваюцца ў пекла.
=== Фрашо-керэці ===
Эсхаталёгія зараастрызму караніцца ў вучэньні Заратуштры аб канчатковай трансфармацыі сьвету («на апошнім павароце калясьніцы быцьця»), калі пераможа Аша, а Хлусьня будзе канчаткова і навекі разьбіта. Гэта Праабражэньне называецца ''Фрашо-керэці'' (Фаршкард) — «Рабленьне (сьвету) дасканалым». Кожны праведны чалавек сваімі дзеяньнямі набліжае гэту радасную падзею. Зараастрыйцы вераць, што ў сьвет павінны прыйсьці 3 саошьянта (выратавальніка). Першыя два саошьянта павінны будуць аднавіць вучэньне, дадзенае Заратуштрай. У канцы часоў, перад апошняй бітвай прыйдзе апошні сааш'янт. У выніку бітвы Ангра Майнэ і ўсе сілы зла будуць разьбітыя, пекла будзе разбурана, усе мёртвыя — праведнікі і грэшнікі — уваскрэснуць для апошняга суду ў выглядзе выпрабаваньня агнём (вогненнай ардаліі). Уваскрослыя пройдуць праз паток расплаўленага мэталу, у якім згараць рэшткі зла і недасканаласьці. Праведным выпрабаваньне падасца купаньнем ў парным малаке, а бязбожнікі згараць. Пасьля апошняга суду сьвет навечна вернецца да сваёй першапачатковай дасканаласьці.
Такім чынам зараастрызму зь яго разьвітай эсхаталёогіяй чуждыя ўяўленьні аб цыклічнасьці тварэньня і [[Рэінкарнацыя|рэінкарнацыі]].
== Авэста ==
Радок 9 ⟶ 131:
Заратуштра рэзка асудзіў дзьве формы ахвярапрынашэньняў, што чыніліся ў гонар адрынутых ім багоў: крывавыя ахвяры і ліцьцё п’янкога соку саумы (хаомы). Ён захаваў толькі вогненыя ахвяраваньні, лічачы агонь сымбалем праведнасьці і адзіна верным шляхам да несьмяротнасьці.
== Узьнікненьне дуалістычнага зораастрызму. ==
Пасьля сьмерці Заратуштры яго рэлігія стала паступова пашырацца на поўдзень (па тэрыторыі сучаснага [[Аўганістан]]у) і на захад (у напрамку Ірану і Мідыі). У выніку гэтага пашырэньня зораастрызм зьмяшаўся з элемэнтамі старажытнае рэлігіі, багам якой — Мітры, Анахіце і іншым — прыносілі ў ахвяру [[кроў]] і хаому. Гэтая [[эвалюцыя]], адбылася ў эпоху праўленьня дынастыі Ахемэнідаў (553—330 да н. э.) і атрымала адлюстраваньне ў пазьнейшых частках Авэсты.
Нягледзячы на аднаўленьне ўшанаваньня некаторых старых багоў, Ахурамазда па-ранейшаму заставаўся вялікім богам, што ўзвышаўся над усімі іншымі багамі. Аднак цяпер яго ўсёмагутнасьць была абмежаваная сілай Ліхога Духа: вялікае супрацьстаяньне і барацьба ажыцьцяўлялася ўжо не паміж двума падпарадкаванымі духамі-блізьнятамі, бо сам Ахурамазда быў атаясамлены з Добрым Духам і тым самым нізьведзены на адную прыступку зь Благім Духам. Абодва яны лічыліся аднанагодкамі. Добраму чыну, што ажыцьцяўляўся Ахурамаздам, Ліхі Дух, Ангра-Майнью (паглявійская форма — Ахрыман) супрацьпастаўляў свой уласны злы чын.
Гэтая дуалістычная сыстэма нагадвала рэлігію, вядомую грэкам як «рэлігія магаў».
Пры Сэлеўкідох (323—248 да н.э.) і партанскай дынастыі Аршакідаў (248 да н. э. — 224 н. э.) Іран быў так ці інакш элінізаваны, а мясцовая рэлігія) перадусім зораастрызм заняпаў. Яго адраджэньне, перадусім у форме дзяржаўнае рэлігіі прыпала на часы закату Аршакідаў і ўзвышэньня Сасанідаў (224 да н. э. — 651 н. э.). Заняпад зораастрызму ў гэтыя часы зьвязаны ня столькі з прыходам [[іслам]]у, колькі з дэградацыяй і карумпаваньнем інстытутаў гэтае рэлігіі ў выніку сымбіёзу яе афіцыйнага істэблішмэнту зь дзяржаўнымі інстытуцыямі. Раньнімі азнакамі крызісу зораастрызму сталі ў прыватнасьці паўстаньні Мані і Маздака. Фактычна, на момант зьяўленьня [[іслам]]скіх прапаведнікаў зораастрызм знаходзіўся ўжо ў надзвычай глыбокім крызысе.
У пазьнейшы час, у тым ліку і пад уплывам [[хрысьціянства|хрысьціянскага]] (ранейшага але слабейшага ўзьдзеяньня) і ісламскага (пазьнейшага, але мацнейшага) монатэізму зораастрызм моцна трансфармаваўся, а таму ў сваёй сёньняшняй форме, пашыранай у Іране і [[Індыя|Індыі]], Зараастрызм моцна адрозьніваецца ад зораастрызму Сасанідзкіх часоў.
== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons|Category:Zoroastrianism}}
[[Катэгорыя:Рэлігія]]
[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]]
[[af:Zoroastrisme]]
[[als:Zoroastrismus]]
[[ar:مجوسية]]
[[an:Zoroastrismo]]
[[az:Zərdüşt dini]]
[[be:Зараастрызм]]
[[bo:ཛོ་ར་སིའི་ཆོས་ལུགས།]]
[[bs:Zoroastrizam]]
[[bg:Зороастризъм]]
[[ca:Zoroastrisme]]
[[cv:Сăртăш]]
[[ceb:Sorowastrismo]]
[[cs:Zoroastrismus]]
[[cy:Zoroastriaeth]]
[[da:Zarathustrianisme]]
[[de:Zoroastrismus]]
[[dv:ފާރިސީދީން]]
[[et:Zoroastrism]]
[[el:Ζωροαστρισμός]]
[[en:Zoroastrianism]]
[[es:Zoroastrismo]]
[[eo:Zaratuŝtrismo]]
[[eu:Zoroastrismo]]
[[fa:مزدیسنا]]
[[fr:Zoroastrisme]]
[[fy:Zoroastrisme]]
[[ga:An Sorastrachas]]
[[ko:조로아스터교]]
[[hy:Զրադաշտականություն]]
[[hi:पारसी धर्म]]
[[hr:Zoroastrizam]]
[[id:Zoroastrianisme]]
[[ia:Zoroastrismo]]
[[is:Sóróismi]]
[[it:Zoroastrismo]]
[[he:זורואסטריות]]
[[ka:ზოროასტრიზმი]]
[[kk:Зардұштшылық]]
[[ky:Зороастризм]]
[[ku:Zerdeştîtî]]
[[lad:Zoroastrismo]]
[[la:Zoroastrianismus]]
[[lv:Zoroastrisms]]
[[lt:Zoroastrizmas]]
[[li:Zoroastrisme]]
[[hu:Zoroasztrizmus]]
[[mk:Зороастризам]]
[[ml:സൊറോസ്ട്രിയന് മതം]]
[[ms:Majusi]]
[[mwl:Zoroastrismo]]
[[mdf:Зороастризма]]
[[nl:Zoroastrisme]]
[[ja:ゾロアスター教]]
[[no:Zoroastrisme]]
[[nn:Parsisme]]
[[pnb:پارسی]]
[[ps:زرتشتيت]]
[[nds:Zoroastrismus]]
[[pl:Zaratusztrianizm]]
[[pt:Zoroastrismo]]
[[ro:Zoroastrism]]
[[ru:Зороастризм]]
[[sah:Зороастризм]]
[[sco:Zoroastrianism]]
[[simple:Zoroastrianism]]
[[sk:Zoroastrizmus]]
[[sl:Zaratustrstvo]]
[[ckb:ئایینی زەردەشت]]
[[sr:Зороастризам]]
[[sh:Zoroastrizam]]
[[fi:Zarathustralaisuus]]
[[sv:Zoroastrism]]
[[tl:Soroastrismo]]
[[ta:சரத்துஸ்திர சமயம்]]
[[te:జొరాస్ట్రియన్ మతము]]
[[th:ศาสนาโซโรอัสเตอร์]]
[[tr:Zerdüştçülük]]
[[uk:Зороастризм]]
[[vi:Hỏa giáo]]
[[fiu-vro:Zoroastrism]]
[[war:Zoroastrianismo]]
[[zh-yue:瑣羅亞斯德教]]
[[bat-smg:Zuoruoastrėzmos]]
[[zh:琐罗亚斯德教]]
== Узьнікненьне дуалістычнага зораастрызму. ==
| |||