Суэцкі канал: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
д +катэгорыя, глядзіце ВП:ІА
афармленьне
Радок 1:
[[Файл:SuezCanal-EO.JPG|міні|180пкс|Выгляд Суэцкага канала з космасу]]
'''Суэцкі канал''' ([[арабская {{мова-ar|па-арабску]]: قناة السويس}} [Qanā al-Suways]) — канал глыбокаводны для марскіх караблёў, які быў выкапаны ў [[1859]][[1869]] гадах. Ён злучае [[Міжземнае мора]] ды [[Чырвонае мора]]. У паўднёвай частцы шлях канала пралягае праз азёры: [[возера Ат-Цімсах|Ат-Цімсах]], [[возера Вялікае Горкае|Вялікае Горкае]] ды [[возера Малое горкае|Малое горкае]].
 
'''Суэцкі канал''' ([[арабская мова|па-арабску]]: قناة السويس [Qanā al-Suways]) — канал глыбокаводны для марскіх караблёў, які быў выкапаны ў [[1859]] – [[1869]] гадах. Ён злучае [[Міжземнае мора]] ды [[Чырвонае мора]]. У паўднёвай частцы шлях канала пралягае праз азёры: [[возера Ат-Цімсах|Ат-Цімсах]], [[возера Вялікае Горкае|Вялікае Горкае]] ды [[возера Малое горкае|Малое горкае]].
 
== Агульныя зьвесткі ==
Поўная даўжыня канала складае 161 км, шырыня 160-200160—200 мэтраў (пасьля мадэрнізацыі да 300 мэтраў), максымальная асадка для караблёў 11,6 мэтры (пасьля мадэрнізацыі да 23 мэтраў). Сярэдняя прапускная здольнасьць канала 44 караблі, пры сярэднім часе праходу карабля празпразь яго 15 гадзін. Дзякуючы пабудове Суэцкага канала скарочаны шлях ззь [[Лёндан]]ау да [[Мумбаі]] (былы Бамбэй) на 7,5 тысяч кілямэтраў.
 
Поўная даўжыня канала складае 161 км, шырыня – 160-200 мэтраў (пасьля мадэрнізацыі – да 300 мэтраў), максымальная асадка для караблёў – 11,6 мэтры (пасьля мадэрнізацыі – да 23 мэтраў). Сярэдняя прапускная здольнасьць канала – 44 караблі, пры сярэднім часе праходу карабля праз яго – 15 гадзін. Дзякуючы пабудове Суэцкага канала скарочаны шлях з [[Лёндан]]а да [[Мумбаі]] (былы Бамбэй) на 7,5 тысяч кілямэтраў.
 
Асноўныя порты:
* [[Порт Саід]] пры паўночным уваходзе ў канал;
 
* [[Порт Саід]] – пры паўночным уваходзе ў канал;
* [[Аль-Кантара]];
* [[Ізмаілія]];
* [[Суэц]] пры паўднёвым уваходзе.
 
== Гісторыя ==
 
=== Старажытнасьць і сярэднявечча ===
У старажытнасці Сенусэрэт I (старажытнаегіпецкістаражытнаэгіпецкі фараон) спраектаваў непасрэднае далучэньне [[Ніл]]а з Чырвоным морам. Гэтую лягендулегенду падтрымліваюць грэцкія і лацінскія тэксты ([[Страбон]], [[Пліній Малодшы]]), але няма пацверджаньняў архэалягічных. Толькі пры кіраваньні фараона Нэхо (609-594 да н. э), быў выкапаны першы канал ад аднаго з прытокаў Ніла да паўночнага краю Горкіх азёраў. У 522 годзе да н.э., пасля заваяваньня [[старажытны Эгіпет|Эгіпта]] пэрсамі, пэрсыдзкі цар [[Дарый]] зьвярнуўся да праекта пабудовы канала і склаў апісаньне пабудовы канала. Грэцкі гісторык [[Герадот]] у лістах V стагодзьдзя да н.э. пераказвае, што канал ня быў найкарацейшым шляхам паміж марамі, і караблі ішлі праз яго чатыры дні. Ён быў дастаткова шырокім, каб праз яго маглі разыйсьціся дзве трырэмы. Канал Дарыя пралягаў на ўсход ад Ніла, а потым злучаўся з трасай сучаснага канала. Канал быў падоўжаны да мора пры кіраваньні [[Пталямэй|Пталямэя]] II (285-246 г.г.), але закінуты ў пачатку рымскае эпохі, і быў зноў выкапаны пры кіраваньні [[Траян]]а (98-117 г.г.). Злучаўся з Нілам канал у новым месцы: некалькі кілямэтраў на поўнач ад [[Каір]]а. Ёсьць зьвесткі, што менавіта гэты канал адрэстаўраваў Амр Ібн ал-Ас пад назвай Канал Правадыра Прававерных. Але ў 767 годзе [[каліф]] [[Аль-Мансур]] загадаў закрыць канал, каб адрэзаць паўстаўшы горад [[Аль-Хіджаз]].
 
У старажытнасці Сенусэрэт I (старажытнаегіпецкі фараон) спраектаваў непасрэднае далучэньне [[Ніл]]а з Чырвоным морам. Гэтую лягенду падтрымліваюць грэцкія і лацінскія тэксты ([[Страбон]], [[Пліній Малодшы]]), але няма пацверджаньняў архэалягічных. Толькі пры кіраваньні фараона Нэхо (609-594 да н. э), быў выкапаны першы канал ад аднаго з прытокаў Ніла да паўночнага краю Горкіх азёраў. У 522 годзе да н.э., пасля заваяваньня [[старажытны Эгіпет|Эгіпта]] пэрсамі, пэрсыдзкі цар [[Дарый]] зьвярнуўся да праекта пабудовы канала і склаў апісаньне пабудовы канала. Грэцкі гісторык [[Герадот]] у лістах V стагодзьдзя да н.э. пераказвае, што канал ня быў найкарацейшым шляхам паміж марамі, і караблі ішлі праз яго чатыры дні. Ён быў дастаткова шырокім, каб праз яго маглі разыйсьціся дзве трырэмы. Канал Дарыя пралягаў на ўсход ад Ніла, а потым злучаўся з трасай сучаснага канала. Канал быў падоўжаны да мора пры кіраваньні [[Пталямэй|Пталямэя]] II (285-246 г.г.), але закінуты ў пачатку рымскае эпохі, і быў зноў выкапаны пры кіраваньні [[Траян]]а (98-117 г.г.). Злучаўся з Нілам канал у новым месцы: некалькі кілямэтраў на поўнач ад [[Каір]]а. Ёсьць зьвесткі, што менавіта гэты канал адрэстаўраваў Амр Ібн ал-Ас пад назвай Канал Правадыра Прававерных. Але ў 767 годзе [[каліф]] [[Аль-Мансур]] загадаў закрыць канал, каб адрэзаць паўстаўшы горад [[Аль-Хіджаз]].
 
=== XVIII ды XIX стагодзьдзі ===
ІнжынерамІнжынэрам эгіпецкай экспэдыцыі належыць заслуга першага праекту непасрэднага злучэньня Пелузія з Суэцам. [[Напалеон Банапарт]], адчыняючы шлях да Суэца, зьбіраўся зрабіць [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] такую ж непрыемнасьць, якой для Генуэзцаў і Венецыянцаў было ў [[1487]] годзе адкрыццё [[мыс Добрай Надзеі|мыса Добрай Надзеі]]. Падрыхтоўчую працу пачалі ў студзені [[1799]] года пад кіраўніцтвам Шарля Ле-Перэ; яны доўжыліся некалькі месяцаў. Памылка пры разліках прывяла Ле-Перэ да ўпэўненасьці, што пры прыліве ўтвараецца значная розьніца ўзроўню вады (10 мэтраў) паміж марамі і з-за гэтага канал павінен мець сыстэму шлюзаў. Ня гледзячы на довады распрацоўшчыкаў тэарэтычных дасьледаваньняў, гэты дагмат панаваў больш за 50 гадоў. Яе баранілі саінт-сіманісты, якія прыбылі ў Каір ў [[1833]] годзе. Згодна з гледжаньнем гэтых рэвалюцыйных інтэлектуалаў Суэцкі канал мусіў быць першым з вялікай колькасьці каналаў трансакіянічных, неабходных пры развіцці сусьветнага гандлю. [[Мухамед Алі]] абмежаваўся толькі зборам групы з 20 інжынераў і тэхнікаў, якія павінны былі пабудаваць плаціну ў Дэльце. Эпідэмія [[чума|чумы]] ў [[1835]] годзе палажыла крыж на будаўніцтве.
 
Інжынерам эгіпецкай экспэдыцыі належыць заслуга першага праекту непасрэднага злучэньня Пелузія з Суэцам. [[Напалеон Банапарт]], адчыняючы шлях да Суэца, зьбіраўся зрабіць [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] такую ж непрыемнасьць, якой для Генуэзцаў і Венецыянцаў было ў [[1487]] годзе адкрыццё [[мыс Добрай Надзеі|мыса Добрай Надзеі]]. Падрыхтоўчую працу пачалі ў студзені [[1799]] года пад кіраўніцтвам Шарля Ле-Перэ; яны доўжыліся некалькі месяцаў. Памылка пры разліках прывяла Ле-Перэ да ўпэўненасьці, што пры прыліве ўтвараецца значная розьніца ўзроўню вады (10 мэтраў) паміж марамі і з-за гэтага канал павінен мець сыстэму шлюзаў. Ня гледзячы на довады распрацоўшчыкаў тэарэтычных дасьледаваньняў, гэты дагмат панаваў больш за 50 гадоў. Яе баранілі саінт-сіманісты, якія прыбылі ў Каір ў [[1833]] годзе. Згодна з гледжаньнем гэтых рэвалюцыйных інтэлектуалаў Суэцкі канал мусіў быць першым з вялікай колькасьці каналаў трансакіянічных, неабходных пры развіцці сусьветнага гандлю. [[Мухамед Алі]] абмежаваўся толькі зборам групы з 20 інжынераў і тэхнікаў, якія павінны былі пабудаваць плаціну ў Дэльце. Эпідэмія [[чума|чумы]] ў [[1835]] годзе палажыла крыж на будаўніцтве.
 
Аднак думка аб узнаўленьні будовы не пакінула многіх вялікіх людзей таго часу. Францускае консульства з [[Александрыя|Александрыі]] атрымала аналіз мэтазгоднасьці пабудовы канала, ў якім была даказаная выканальнасьць праекту. У гэтай паперы была так сама прапанова атрыманьня грошаў для рэалізацыі плянаў: утварэньня акцыянернага таварыства ды атрыманьня грамадзкай пазыкі. Утварэньне транзытных службаў і зьяўленьне ў [[1839]] годзе Overland Road (транзіт праз Егіпет паштовай лініі паміж Лёнданам і [[Індыя]]й) зьвярнуў інтарэс да праекту злучэннья Міжземнага і Чырвонага мораў. У [[1846]] годзе саінт-сіманісты утварылі ў [[Парыж]]ы групу, якая дасьледавала ўмовы перакапаньня Суэцкага перашэйка, якая аб’яднала прадпрымальнікаў і вытворцаў з [[Ангельшчына|Ангельшчыны]], [[Нямеччына|Нямеччыны]], [[Аўстрыя|Аўстрыі]] і [[Францыя|Францыі]]. Дасьледаваньне тэрыторыі, праведзенае ў [[1847]] годзе пацвердзіла адсутнасць розьніцы ўзроўню вады ў морах. Лінант дэ Бэльфонтс прыгатаваў тэхнічную дакументацыю. Аднак супраціў [[Асманская імпэрыя|Турцыі]] (да якой належала тэрыторыя Сіная і Эгіпта) і Англіі, хвароба Мухамеда Алі адтэрмінавалі ажыццяўленьне праекту. [[Кедыў Абас]], які ў [[1849]] годзе прыняў уладу ад свайго дзеда, быў антыэўрапейцам, і супраціўляўся ўзрастаньню іх уплыву ў Эгіпце.
Радок 30 ⟶ 25:
У [[1865]] годзе наступіў чарговы крызіс будовы канала, выкліканы эпідэміяй [[халера|халеры]].
 
У жніўні [[1869]] годагоду ў Горкіх азёрах адбылася злучэньне Міжземнага ды Чырвонага мораў.
 
Урачыстае адкрыццё канала адбылося [[17 лістапада]] 1869 года, з удзелам многіх каранаваных асоб, сярод іх былі і [[Франц Іосіф I]] і імператрыца Францыі [[Яўгенія]]. Галоўным пунктам праграмы быў праход міжнароднай эскадры з Порт Саіда да Суэца. Для гэтай урачыстасьці [[Ізмаіл Паша]] замовіў у [[Джузэпэ Вердзі]] опэру [[Аіда]], але Вердзі не пасьпеў у тэрмін.
 
Пасьля выкупу акцыйакцыяў канала, ён з [[1882]] года стаў цалкам кантралявацца брытанцамі, бо меў для іх вялікае стратэгічна-марское значэньне.
 
=== XX стагодзьдзе ===
 
Пасьля атрыманьня Эгіптам ў [[1922]] годзе незалежнасьці, брытанцы былі вымушаныя да эвакуацыі сваіх марскіх баз з зоны канала, які ў [[1956]] годзе быў нацыяналізаваны Эгіптам. Гэта было прычынай [[суэцкая вайна|суэцкай вайны]] 1956 года, праведзенай ізраільска-француска-брытанскімі войскамі супраць Эгіпта. У выніку [[шасьцідзённая вайна|шасьцідзённай вайны]] [[1967]] года ўсходні бераг акупіравалі ізраільскія войскі, а рух у канале быў спынены. Гэта выклікала адзін з буйнейшых нафтавых крызісаў. Пасьля чарговай араба-ізраільскай вайны [[1973]] года і звароту кантролю Эгіптам над абодвумі берагамі канала, у лютым [[1974]] года была праведзеная праца па ачышчэньні і мадэрнізацыі канала. [[5 чэрвеня]] [[1975]] года адбылося адкрыццё канала.
 
== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons|Category:Suez Canal|выгляд=міні}}
 
[[Катэгорыя:Афрыка]]