Іё (спадарожнік Юпітэра): розьніца паміж вэрсіямі

|Спадарожнік чаго = [[ЮпірэрЮпітэр (плянэта)|Юпітэра]]

'''Іа'''  — натуральны [[Спадарожнікі Юпітэра|спадарожнік]] [[Юпітэр (плянэта)|Юпітэра]]. Адзін з так званых [[Галілеевы спадарожнікі|Галілеевых спадарожнікаў]].

Іа зьяўляецца адным з найбуйнейшых спадарожнікаў [[Юпітэр (плянэта)|Юпітара]], адкрытых [[Галілеа Галілей|Галілеа Галілеем]] у [[1610]]  г. Ён назваў іх Медіцэйскімі месяцамі ў гонар вялікага герцага Тасканскага Кудлы II [[Медычы]]. Аднак зацьвердзіліся назвы, якія былі дадзены гэтым спадарожнікам Сымонам Марыусам (1573-16241573—1624), які назіраў іх амаль адначасова з Галілеем і аспрэчваў прыярытэт іх адкрыцьця. Ён выкарыстоўваў для спадарожнікаў міталягічныя імёны ўлюбёнцаў [[Зэўс]]а ([[Юпітэр (міталёгія)|Юпітэра]]): Іа, Эўропа, Ганімэд і Каліста.

Аднак у гэтай спрэчцы прыярытэт адкрыцьця застаўся за Галілеем, які ўпершыню выкарыстоўваў тэлескоп як сродак адкрыцьця

й назіраньняў, і ў сваёй працы «Зорны весьнік», апублікаванай у [[Вэнэцыя|Вэнэцыі]] ў 1610  г., апісаў свае штодзённыя назіраньні

ўзаемных становішчаў спадарожнікаў з 10 студзеня па 2 сакавіка 1610  г. Першы спадарожнік атрымаў назву Іа, дачкі аргоскага цара,

Іа можа быць клясыфікаваны як адзін з самых незвычайных спадарожнікаў нашай сонечнай сыстэмы. Дзейсны вульканізм на Іа - — самае вялікае адкрыцьцё касьмічнай эпохі.

Паверхня Іа значна адрозьніваецца ад паверхні іншых спадарожнікаў сонечнай сыстэмы. Адсутнасьць ударных мэтэарытных кратэраў паказвае на тое, што паверхня зьяўляецца вельмі маладою - — не больш за 1  млн. гадоў. Іа складаецца галоўным чынам са скалістых парод з вельмі малой колькаьсцю жалеза. Склад прадуктаў вывяржэньня - — сера й розныя сульфіды. Тэмпэратура на паверхні хістаецца ад −183 °C да -143−143 °C. Каля 2% паверхні займаюць актыўныя гарачыя плямы. Іх больш 10. Тэмпэратура ў іх 300°К, 400°К і 600°К, памеры плям ад 75 да 250  км.

Рэльеф Іа галоўным чынам раўнінны. Акрамя гор, у цэнтры комплексу Пеле маюцца яшчэ некалькі буйных масіваў. Гара Хемус каля паўднёвага канцавосься вышынёй да 10  км займае плошчу 150 х 80  км. Аднак існуе велізарная разнастайнасьць ляндшафту. Намэнклятура Іа складаецца з 9 розных катэгорый рэльефу. Існуюць катэны (Catena, Сatenae) - — ланцужкі ці лініі кратэраў, дзейсныя вульканы (Eruptive Center), струмені актыўнай лавы (Fluctus), столавыя горы з абрывістымі краямі (Mensa) і парэзаныя горы (Mons, Montes) некалькі кілямэтраў вышыні. Акрамя таго, часта сустракаюцца патэры (Patera, Paterae) - — кратэры няправільнай формы, роўныя ўзвышшы ў выглядзе плято (Planum, Plana), розныя вобласьці (Regio, Regiones), якія адрозьніваюцца ад суседніх па яркасьці ці колеру, і асобныя купалы ці ўзгоркі (Tholus, Tholi). Не існуе ляндшафтаў, якія падобны ударным кратэрам, бо вульканізм пакрывае паверхню новымі ўтварэньнямі значна хутчэй, чым струмені камэт і астэроідаў могуць стварыць вялікія ўдарныя кратэры.

Справа ў тым, што Іа  — даволі масіўнае нябеснае цела (на 20% больш масы [[Месяц (спадарожнік Зямлі)|Месяца]]), а сярэдняя шчыльнасьць складае 3,53 г/см³³. Дыямэтар Іа 3630  км ([[Месяц (спадарожнік Зямлі)|Месяца]] - — 3476 км). Разьлікі паказваюць, што паскарэньне вольнага падзеньня на яго паверхні досыць вялікае, 1,81 м/с²². Цяжкі сярністы газ, а таксама пары серы, выкінутыя з вульканічнай кальдэры, з-за нізкай тэмпэратуры хутка кандэнсуюцца й у такім выглядзе, як шаць і снег, выпадаюць на паверхню Іа. Гэты працэс апярэджвае разбурэньне малекулы газу ўльтрафіялетавым выпраменьваньнем Сонца (фотадысацыяцыю). У той жа час паскарэньне вольнага падзеньня недастаткова, каб утрымаць такую атмасфэру, як у [[Марс]]а, хоць нейкія сьляды атмасфэры Іа мае. Выкід газу на вышыню некалькі сотняў кілямэтраў патрабуе хуткасьцяў заканчэньня газу з жарала прыкладна 1 км/хв. Высокай хуткасьці заканчэньня спрыяе нікчэмная шчыльнасьць атмасфэры Іа: ад 10 да 100 мільёнаў разоў менш, чым у паверхні Зямлі. Па зямных паняцьцях  — гэта найглыбейшы вакуўм. Але канцэнтрацыя малекул не такая ужо малая, каля 10¹¹ см^-3. Ва ўсіх астатніх спадарожнікаў [[Юпітэр (плянэта)|Юпітэра]], [[Сатурн (плянэта)|Сатурна]] й [[Уран (плянэта)|Урана]], як і ў плянэты [[Мэркурый (плянэта)|Меркурый]], шчыльнасьць атмасфэры яшчэ ў мільярды разоў ніжэй. Папросту кажучы, атмасфэры ў іх няма. Выключэньне  — спадарожнік [[Сатурн (плянэта)|Сатурна]] [[Тытан]].

Адзін зварот вакол плянэты Іа зьдзяйсьняе за 1,8 сутак (42,5 гадзіны). Іа рухаецца на рэзананснай арбіце, г.зн. зьдзяйсьняе два звароту за час звароту іншага галілеева спадарожніка - — [[Эўропа (спадарожніспадарожнік кЮпітэраЮпітэра)|Эўропы]], які ў сваю чаргу таксама зьдзяйсьняе два звароту за час звароту [[Ганімэд (спадарожнік Юпітэра)|Ганімэда]]. Такім чынам, пэрыяды звароту спадарожнікаў Іа й Эўропы знаходзяцца ў рэзанансе 1 : 2, Іа й Ганімэда - — у рэзанансе 1 : 4, г.зн. у сыстэме галілеевых спадарожнікаў існуе патройны рэзананс 1 : 2 : 4.

Арбіта Іа разьмешчана ўсярэдзіне інтэнсіўнага радыяцыйнага пояса электронаў і іёнаў, злоўленых у магнітнае поле Юпітэара. Бо магнітасфэра круціцца разам зь Юпітэрам, яна зьмятае з Іа й выносіць прочкі каля 1000  кг матэрыялу ў хвіліну. Матэрыял утварве тор, воблака іёнаў, якое сьвеціць ва ўльтрафіялеце. Цяжкія іёны тора мігруюць вонкі, і іх ціск як бы надзімае магнітасфэру Юпітэра, робячы яе ўдвая больш чаканага памеру. Некаторыя з больш энэргетычных іёнаў серы й кіслароду трапляюць уздоўж магнітнага поля ў атмасфэру плянэты, выклікаючы свячэньне ў канцавосьсяў (так званая "«аўрора"»).

Ио ўзаемадзейнічае з магнитосферой і самім торам і з'яўляеццаз’яўляецца як

дыяметра і генеруючы электрычны ток 5  млн ампер, які цячэ ўздоўж магнітнага поля да іёнасферы планеты.

іншых галилеевых спадарожнікаў. Энергія для разагравання чэрпаецца з прыліўных узаемадзеянняў другогаіншага галилеевагалілеева спадарожніка -

ЕўропыЭўропы, самага Юпітара і, у невялікай ступені, трэцяга спадарожніка - — Ганимеда. Прыліўныя сілы ствараюць гарбы на паверхні,

выгінаюць літасферу Ио і разаграваюць яе нетры. Дзякуючы прыліўным уздзеянням у нетрах Ио вылучаецца велізарная энергія

60-80 трыльёнаў ватаў. Повидимому, яна размяркоўваецца нераўнамерна, больш яе вылучаецца ў павярхоўных пластах.