|
'''Чорная Русь''' —-- традыцыйная, усталяваная ў гісторыяграфіі з [[18XVIII стагодзьдзе|18 стагодзьдзя]]ст., назва тэрыторыі на паўночны захадПнЗ сучаснай [[Беларусі]], якая ўвайшла ў склад [[ВялікаяВялікага княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] з сярэдзіны [[13XIII стагодзьдзе|13 стагодзьдзя]]ст., на пачатковым этапе фармаваньняфармавання гэтай дзяржавы —– значна раней, чым астатнія тэрыторыі сучаснай Беларусі. Паводле гісторыка-геаграфічных уяўленьняўуяўленняў [[18XVIII-XX стагодзьдзе|18]]–[[20 стагодзьдзе|20]] стагодзьдзяўст., галоўнымі цэнтрамі Чорнай РусіЧ.Р. былі гарады [[Навагародак]], [[Гародня]], [[Ваўкавыск]], [[Слонім]], і гэтак далейг.д.
Аднак аўтэнтычныя гістарычныягіст. крыніцы не пацьвярджаюцьпацвярджаюць існаваньняіснавання на гэтай тэрыторыі гістарычнайгіст. вобласьцівобласці з такой назвай, таму больш абгрунтавана ўжываць заміж «Чорная Русь»“Ч.Р.” тэрміны «“[[Літва»]]” (глядзігл. артыкул [[Літва летапісная]]) ці Панямоньне[[Панямонне]]. Назва «Чорная Русь»“Ч.Р.”, хутчэй за ўсё, узьніклаузнікла ў заходнеэўрапейскайзаходнееўрапейскай літаратуры пэрыядуперыяду позьняйпозняй схаластыкі і пачаткова няне мела трывалай лякалізацыілакалізацыі. У абсалютнайабс. большасьцібольшасці выпадкаў [[14XIV-XVII стагодзьдзе|14]]–[[17 стагодзьдзе|17]] стагодзьдзяўст. назва ўжывалася заходнімі эўрапейцаміеўрапейцамі ў дачыненьнідачыненні да розных тэрыторый на ўсходУ і поўдзеньПд ад сучаснай [[Беларусь|Беларусі]]. Адна зьз першых крыніцкрынiц, у якой выступаюць «чорныя“чорныя русіны»русіны”, — нямецкамоўная хроніка [[Венгрыя|Венгрыі]] [[Генрых Мюгельн|Генрыха Мюгельна]] (каля [[1360]]), якая паведамляла пра перасяленьнеперасяленне старажытных венграў у Панонію праз тэрыторыю сучаснай [[Украіна|Украіны]]. ТэрмінТэрмiн Чорная Русь, хутчэй за ўсё, быў утвораны на ўзор іi ў процівагупроцiвагу [[Белая Русь|Белай Русі]] не раней 14XIV стагодзьдзяст. Ва ўзнікненьніўзнікненні гэтай назвы сказалася схільнасьцьсхiльнасць сярэднявечнай сьвядомасьцісвядомасцi да пабудовы прымітыўныхпрымiтыўных класіфікацыйкласiфiкацый. КаліКалi існавалаiснавала [[Белая Русь]], непазбежна мусіламусiла з'явіццаз’явiцца іi Чорная. Такая «каляровая»“каляровая” схема наклалася на падзел РусіРусi паводле іншагаiншага прынцыпу: з даўніхдаўнiх часоў выдзялялівыдзялялi «Верхнюю“Верхнюю Русь»Русь” — рознаэтнічнуюрознаэтнiчную канфедэрацыю славянскіхславянскiх іi фінскіхфiнскiх плямёнаў з дамешкам варагаў–«русі»варагаў–“русi” на паўночным захадзе ўсходняй Еўропы — у адрозненне ад «Ніжняй»“Нiжняй”, ціцi «Рускай“Рускай зямлі»зямлi” над сярэднімсярэднiм Дняпром з цэнтрам у [[Кіеў|Кіеве]]Кiеве. І калікалi ''Russia superior'' была, як правілаправiла, раўназначнай Белай, дык ''Russia inferior'', адпаведна, з цягам часу пачаліпачалi лічыцьлiчыць Чорнай.
АнглійскіАнглiйскі дыпляматдыпламат [[Джайлс ФлетчарФлетчаp]] у трактаце «Пра“Пpа РасійскуюРасiйскую дзяржаву»дзяpжаву” ([[ЛёнданЛондан]], [[1591]]) заўважыў: «''Расея“Расiя калісьцікалiсьцi называлася [[Сарматыя|Сарматыяй]]Саpматыяй... Гэтая зямля падзялялася на дзьведзве галоўныя часткічасткi: Белую іi ЧорнуюЧоpную. Белая СарматыяСаpматыя ўключала ў сябе ўсю прасторупpастоpу, што ляжыць на поўнач іi з боку ЛівонііЛiвонii, як вобласьцівобласцi, якіяякiя цяпер называюць ДзьвінскайДзвiнскай, Важскай, УсьцюжскайУсцюжскай, Валагодскай, КаргопальскайКаpгопальскай, НаўгародскайHаўгаpодскай іi гэтак далейг.д., сталіцайсталiцай ціцi галоўным горадам якіхякiх быў НоўгарадHоўгаpад ВялікіВялiкi. ЧорнайЧоpнай СарматыяйСаpматыяй называлася ўся краінакpаiна, што ляжыць на поўдзень, ля морамоpа ЭўксінскагаЭўксiнскага, ціцi ЧорнагаЧоpнага, як княствы: УладзімірскаеУладзiмipскае, Маскоўскае, Разанскае іi іншыяiнш.”.''». ВельміВельмi падобны на ягоны падзел РусіРусi галандзкагагаландскага гісторыкагiсторыка іi палітолагапалiтолага [[Георг Хорн|Георга Хорна]]. У працы «Сьвет“Свет дзяржаў»дзяржаў” ([[1668]]) ён пісаўпiсаў: «''“[Русь] падзялялася на Белую іi Чорную. Двума галоўнымігалоўнымi яе княствамікняствамi былібылi КіеўскаеКiеўскае (Kiovia) іi ЎладзімірскаеУладзiмiрскае (''Vladimiria''). Той, хто валодаў іміiмi, лічыўсялiчыўся як бы манархам русінаўрусiнаў. КіеўКiеў быў сталіцайсталiцай Чорнай РусіРусi, УладзімірУладзiмiр — БелайБелай”''».
Больш дакладных прыкмет лякалізацыілакалiзацыi Чорнай РусіРусi, апроч знаходжаньнязнаходжання яе на поўдзень ад Белай, не было. Таму розныя аўтары разыходзілісяразыходзiлiся ў даным пытаньніпытаннi яшчэ больш, чым наконт Белай. ПравядзеньнеПравядзенне ўмоўнай мяжы паміжпамiж гэтымігэтымi дзьвюмадзвюма часткамічасткамi, ціцi «правінцыямі»“правiнцыямi” РусіРусi залежала, хутчэй, ад густу аўтара, а не ад якіх–кольвечыякiх–кольвечы аб'ектыўныхаб’ектыўных крытэрыяў.
«Кананічны»“Кананiчны” парадак разьмяшчэньняразмяшчэння «каляровых»“каляровых” частак РусіРусi з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад — Белая, Чорная, Чырвоная — упершыню сустракаецца на карце Фра Маўра ([[1459]]), на якой Чорная РусьЧ.Р. паказаная на правабярэжжы [[Ака (рака)|АкіАкi]]. Хаця асобныя часткічасткi гэтай трыяды пазьнейпазней перамяшчалісяперамяшчалiся па карце, такая іхiх узаемная арыентацыя, як правілаправiла, захоўвалася нязьменнайнязменнай. На глёбусеглобусе Меркатара ([[Лувэн]], [[1541]]) ''Russia Nigra'' паказаная на ўсход ад Пскова, як іi на карце [[Скандынавія|Скандынавіі]] Олаўса Магнуса ([[1539]]). Польскі пісьменнік 17 стагодзьдзяст. Ш. СтаравольскіСтаравольскi лічыўлiчыў, што Чорная Русь — гэта «правінцыя“правiнцыя Чарнігаўская»Чарнiгаўская”. А. ГваньініГваньiнi згадваў «''чорных“чорных русінаў, сталіцасталiца якіхякiх Львоў''»Львоў”. Некаторыя карты Сансона д’Абэвіля–бацькід’Абэвiля–бацькi паказваюць Чорную Русь паміжпамiж Львовам іi Халмом. Яшчэ доўга ўсьледўслед за Дж. Флетчарам Чорнай РусьсюРуссю называліназывалi [[Маскоўскае княства|Маскоўскую дзяржаву]], напрыклад, [[А. ГваньініГваньiнi]] ў выданьнівыданнi [[1611]], [[Андрэас Келер]] у [[1659]] і гэтакi далейг.д.
У агульнапрынятым цяпер выглядзе падзел на Белую, Чорную і Чырвоную Русь выснаваўся не раней за [[17 стагодзьдзе]]. Ш. Старавольскі ў сярэдзіне [[17 стагодзьдзе|17 стагодзьдзя]] лічыў, што Белая Русь — частка ВКЛ, Чырвоная — усе ўкраінскія землі Польшчы, а Чорная — Маскоўская дзяржава, гэта значыць ніяк не зьвязваў Чорную Русь з Панямоньнем – хаця такая лякалізацыя ў тыя часы ўжо сустракалася. У [[1622]] Козіма дэ Торэс пісаў, што «''Русь... дзеліцца на тры часткі: Чырвоную Русь з гарадамі Львовам, Перамышлем, да якой належыць і Валынь; Белую Русь, якая працягнулася ад [[Рыга|Рыгі]], сталіцы Ліфляндыі, да Маскоўскай мяжы, уключаючы Полацак, Оршу, Віцебск, Магілёў; Чорную Русь, якая знаходзіцца паміж Літвой і Валыньню, да Кіева з гарадамі Пінскам, Наваградкам і Оўручам''». У геаграфічным слоўніку базыльяніна Іларыёна Карпінскага (Lexykon geograficzny dla gruntownego pojecia gazet i historii z roznych autorow zebrany, Вільня, [[1766]]) суадносіны паміж трыма «каляровымі» часткамі Русі маюць практычна сучасны выгляд: ▼:Белая — Мсціслаўскае, Віцебскае, Полацкае, Смаленскае ваяводствы; ▼:Чорная — Наваградскае і Менскае; ▼:Чырвоная — усе ўкраінскія землі Польшчы. ▼Ужо тады такі падзел лічылі першасным, адвечным, спрабуючы рэтраспектыўна ўзводзіць яго сама меней да 14 стагодзьдзя. Але ў сапраўднасьці чляненьне Русі на Белую, Чорную і Чырвоную якраз штучнае і не было ўласьцівае самім усходнім славянам, пакуль да іх у 16–17 стагодзьдзях шырока не пранікла эўрапейская адукаванасьць. ▼
▲У агульнапрынятым цяпер выглядзе падзел на Белую, Чорную іi Чырвоную Русь выснаваўся не раней за [[17XVII стагодзьдзе]]ст. [[Ш. Старавольскі ]] ў сярэдзіне [[17XVII стагодзьдзе|17 стагодзьдзя]]ст. лічыў, што Белая Русь — частка [[ВКЛ ]], Чырвоная — усе ўкраінскія землі Польшчы, а Чорная — Маскоўская дзяржава, гэта значыцьг.зн. ніяк не зьвязваўзвязваў Чорную Русь з ПанямоньнемПанямоннем – хаця такая лякалізацыялакалізацыя ў тыя часы ўжо сустракалася. У [[1622]] Козімаг. [[Козiма дэ Торэс ]] пісаў, што «''Русь“Русь... дзеліццадзелiцца на тры часткічасткi: Чырвоную Русь з гарадамігарадамi Львовам, Перамышлем, да якой належыць іi Валынь; Белую Русь, якая працягнулася ад [[Рыга|Рыгі]]Рыгi, сталіцысталiцы ЛіфляндыіЛiфляндыi, да Маскоўскай мяжы, уключаючы ПолацакПолацк, Оршу, ВіцебскВiцебск, МагілёўМагiлёў; Чорную Русь, якая знаходзіццазнаходзiцца паміжпамiж ЛітвойЛiтвой іi ВалыньнюВалынню, да КіеваКiева з гарадамігарадамi ПінскамПiнскам, Наваградкам іi Оўручам''»Оўручам”. У геаграфічнымгеаграфiчным слоўнікуслоўнiку базыльянінабазыльянiна Іларыёна КарпінскагаКарпiнскага ( ''Lexykon geograficzny dla gruntownego pojecia gazet i historii z roznych autorow zebrany '', Вільня[[Вiльня]], [[1766]]) суадносіны паміж трыма «каляровымі»“каляровымі” часткамі Русі маюць практычна сучасны выгляд:
▲:Белая — МсціслаўскаеМсцiслаўскае, ВіцебскаеВiцебскае, Полацкае, Смаленскае ваяводствы;
▲:Чорная — Наваградскае іi Менскае;
▲:Чырвоная — усе ўкраінскіяўкраiнскiя земліземлi Польшчы.
▲Ужо тады такітакi падзел лічылілiчылі першасным, адвечным, спрабуючы рэтраспектыўна ўзводзіцьўзводзiць яго сама меней да 14XIV стагодзьдзяст. Але ў сапраўднасьцісапраўднасцi чляненьнечляненне Русі на Белую, Чорную і Чырвоную якраз штучнае іi не было ўласьціваеўласцівае самім усходнім славянам, пакуль да іх у 16–17XVI—XVII стагодзьдзяхст. шырока не пранікла эўрапейскаяеўрапейская адукаванасьцьадукаванасць.
{{Крыніца ЭГБ|[[Алесь Белы]]}}
|
