Васіль Цяпінскі: розьніца паміж вэрсіямі

== Біяграфія ==

Нарадзіўся ў маёнтку [[Цяпіна]] ў сямьісям'і дробнага гаспадарскага баярына [[ПолацкПолацкі павет|Полацкага павету]] павета Мікалая Амельяновіча. Служыў у падканцлера [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] Астафея Валовіча, пратэктара рэфармацыйнага руху, які падтрымліваў кнігавыдавецкую й асьветніцкую дзейнасьць на Беларусі.

=== РэлігіёзныяРэлігійныя погляды ===

Васiль Цяпінскі працягнуў гуманістычныя й культурна-асьветніцкія традыцыі [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]], быў асабіста й ідэйна зьвязаны з [[Сымон Будны|Сымонам Будным]], падзяляў яго грамадзка-палітычныя й рэлігійныя погляды. Як і Сымон Будны, ён перайшоў з кальвінізму ў антытрынітарызм. У кнізе ''«Пра найважнейшыя артыкулы хрысьціянскае веры»'' Сымон Будны паведамляў, што ў [[1574]] годзе у доме ''«брата мілага Васіля Цяпінскага»'' адбыўся сінодсынод антытрынітарыяў. У другой сваей кнізе ён пісаў пра сінодсынод [[1578]] годагоду, на якім Цяпiнскi адстойваў сваю грамадзянскую пазіцыюпазыцыю. Ён лічыў, што валодаць маёнткамі і зямлёй, а таксама ўдзельнічаць у справядлівых войнах супраць нашэсьцяў і пагрозы тыраніі – — гэта ня грэх і не супярэчыць [[Біблія|Бібліі]], як даводзілі крайне левыя антытрынітарыі. Такія погляды Цяпiнскага супадалі з поглядамі шляхецкага крыла пратэстанцкага руху.

Імя Васіля Цяпiнскага разам з братамі Жданам і Іванам Войнамi ўпершыню згадваецца ў дакумэнтальных крыніцах [[1560-я|1560-х]] гадоў (тэстамэнт (завяшчаньне) маці [[1563]] года, працэс [[1564]] годагоду з Ю. Осьцікавічам, які зрабіў напад на маёнтак Цяпiнскiх – — Сьвіраны).

Датаваны [[1578]] годам партрэт Цяпінскага выклікае сумненьні адносна яго паходжаньні. Няма зьвестак абпра вучобевучобу Васіля Цяпінскага ў замежных унівэрсытэтах, што б безумоўна дало пэўныя падставы для больш дакладнага вызначэньня даты яго нараджэньня. Як сьведчаць знойдзеныя дакумэнты, у канцы [[1550-я|50-х]] – — пачатку [[1560-я|60-х]] гадоў [[16 стагодзьдзе|XVI стагодзьдзя]] бацькі Васіля Цяпінскага былі ўжо даволі сталага ўзросту (тэстамэнт маці напісаны ў [[1563]]  г., а бацька памёр раней). Адсюль можна лічыць, што Васіль Цяпінскі нарадзіўся ў [[1530-я|30-я]] – — пачатку [[1540-я|40-х]] гадоў XVI стагодзьдзя. У 50-х гадах XVI стагодзьдзя ён самастойна ўдзельнічаў у судовых працэсах і неня быў малодшым сынам пад час складаньня тэстамэнту. У ім таксама згадваюцца яшчэ два сыны Матроны Мiкалаеўны – — Ждан і Іван Война, які ў пачатку 60-х гадоў яшчэ патрабаваў апякунства, а таксама даволі дарослая ўнучка Марына.

Новыя архіўныя дакумэнты й даследаваньнідасьледаваньні дазваляюць пашырыць надзвычай скупыя гiстарычныя зьвесткі абпра жыцьцёвымжыцьцёвы шляхушлях Цяпінскага, яго сваяцкіх і сямейных сувязях.

Род Цяпінскіх становіццаробіцца вядомым у актах [[ВКЛ|Вялікага княства Літоўскага]] толькі з XVI ст. як ''«кроўнародасны»'' (блізка параднёны) з родам Слушак. Слушкі былі знакамітай фаміліяй у другой палове XVI–XVIIXVI—XVII стст., займалі многія важныя дзяржаўныя пасады, удзельнічалі ў соймах і ўсіх буйных войнах. Згодна са зьвесткамі некаторых пазьнейшых гербоўнікаў, якія пры апісаньні генеалягічных каранёў знатных асобаў нярэдка прытрымліваліся легендарных вэрсійвэрсіяў, Слушкі атрымалі шляхецтва яшчэ пры [[Вітаўт|Вітаўце]] разам зь зямельнай маёмасьцю. Арыгінальнымі актамі гэта не пацьвярджаецца, але пэўныя падставы маюць месца. У [[1547]] годзе спадчынныя дакумэнты кіеўскага гараднічага Івана Рыгоравіча Слушкі зьнішчыліся пад час страшэннага пажару ў Менску. Па хадайніцтву Слушкі гаспадарская канцылярыя выдала яму пацьверджаньне на яго спадчынныя маёнткі. У гэтым акце ўпершыню ў вядомых зараз гістарычных крыніцах згадваецца й Цяпіна. Кіеўскі гараднічы паведаў пра сваё права да Цяпіна: ''«Напервей што ему от брата его рожоного Павла Григоревича Служчича досталос(ь) на ровном делу именье их отчизное и дедизное на имя Тяпино» і на тое маюцца лісты і «твердасці»'' Вітаўта і іншых вялікіх князёў літоускіх. Аднак невядома, хто былі яго першымі ўладальнікамі, сам Слушка згадвае пра маёмасныя правы ''на Цяпіна толькі свайго бацькі  — Грыгорыя й дзеда  — «именье отчизное и дедизное»''. Але па гэтых зьвестках мы можам даведацца нарэшце пра першых рэальных заснавальнікаў родароду Слушак і Цяпінскіх. ГрыгорыйГрыгоры Слушка  — бацька кіеўскага гараднічага. Імя дзеда выяўляецца папаводле іншых крыніцахкрыніцаў. У судовым акце ад 14 чэрвеня 1514 годагоду згадваецца ліст, засведчанызасьведчаны слугамі навагародскагановагародзкага ваяводы, у тым лiку Грыгорыем Амельянавічам Слушкай. Па свайму сацыяльнаму становішчустановішчы Амельян, верагодна, належаў да баярскага службовага станастану, бо валодаў зямельнай маёмасцюмаёмасьцю. 3 нашчадкаў двух яго сыноў адзіны род Слушак стаўпачаў размяжоўваццаразьмяжоўвацца на два роднасных: Слушак (патомкаў Грыгорыя) і Цяпінскіх (ад Івана). Імя агульнага пачынальніка роду надоўга засталося ў памяці і ў поўных родавых прозвішчахпрозьвішчах Слушак і Цяпінскіх. Нават судовы акт ад 28 ліпеня 1604 годагоду згадвае аднаго з сыноў Васіля Цяпінскага, земяніна ваяводстваваяводзтва Полацкага, Цяпінскім Амельянавічам.

Сыны Івана Амельянавіча, «рожоныя» (родныя) браты Мікалай (бацька Васіля) і Мацей Цяпінскія, упершыню названы ў попісу войска Вялікага княства Літоўскага 1528 годагоду. У беларускай гістарыяграфіі гэты акт не зарэгістраваны. Магчыма, недагляд тлумачыцца тым, што яны апісаны тут без «мясцовага» прозвішча прозьвішча — Цяпінскія. Попісы войска (шляхецкага паспалітага рушаннярушаньня) праводзіліся нерэгулярна, звычайна ў выніку нейкіх міжнародных ускладненняўускладненьняў ці пагрозы вайны. Яны змяшчалізьмяшчалі агульныя звесткізьвесткі аб сацыяльным і маёмасным становішчы шляхты і колькасціколькасьці выстаўляемых узброеных коннікаўконьнікаў (пастановы вольных соймаў вызначылі адпаведныя нормы: 1 коннікконьнік з 8 служб сялянскіх у канцы 20-х гадоў, з 10 служб  — у сярэдзіне XVI ст.).

Жонка Васiля Цяпiнскага Соф’я Данілаўна паходзіла з роду князёў Жыжэмскіх. Васiль Цяпiнскi меў радавы маёнтак Цяпіна (каля Лепеля), спадчынныя і набытыя ўладанніўладаньні ў Мінскім[[Менскі павет|Менскім]], Лідскім[[Лідзкі павет|Лідзкім]], [[Ашмянскі павет|Ашмянскім]], [[Віленскі павет|Віленскім]] паветах.

У [[1567]] годзе служыў малодшым афіцэрам коннай роты аршанскага старосты Ф. Кміты-Чарнабыльскага. Прымаў удзел у Лівонскай вайне 1558-15631558—1563 гадоў. Служыў у падканцлера Вялікага княства Літоўскага Астафія Валовіча, пратэктара рэфармацыйнага руху, які падтрымліваў кнігавыдавецкую і асветніцкуюасьветніцкую дзейнасцьдзейнасьць нау БеларусіВялікім і ўКнястве ЛітвеЛітоўскім. Некаторыя даследчыкідасьледнікі лічаць, што ў пачатку 1570-х гадоў ён жыў на Валыні.

У канцы жыццяжыцьця Цяпiнскi, відаць, не захаваў за сабой усіх маёнткаў, бо ў студзені 1604 годагоду Полацкі гродскі[[гродзкі суд]] разглядаў справу паміж яго сынамі і жонкай пра падзел толькі Цяпіна. Астатнія маёнткі, магчыма, былі прададзены ім на пакрыццёпакрыцьцё выдаткаў, звязаныхзьвязаных з кнігадрукаваннемкнігадрукаваньнем.

У актавай кнізе "«'Менскі гродскігродзкі суд"» (Цэнтральны гістарычны архіў) за 1600 год занатаваны звесткізьвесткі, што датычацца смерцісьмерці Васiля Цяпінскага. У гродскімгродзкім судзе месца менскага запісана скарга жыхароў Полаччыны Канстанціна і Абрама Цяпінскіх на баяраў зямяніна К. Гурына з маёнткамаёнтку Юнцаўскі за гвалтоўны напад і збіццёзьбіцьцё іх у стадоле маёнткамаёнтку Крайскі.

Калі б не адбылася гэтая жахлівая сутычка (такая характэрная для свайго часу), не даведаліся б мы аб нагодзе іх з'яўленнязьяўленьня ў межах ВілейшчыныВялейшчыны і мэце падарожжа “''«...по справе своей, которую мети маем за позвы гродскими... перед судом... з земяны господарскими воеводства Полоцкого с паном Иваном н Василием Матеевичами Тяпинскими (дзецi роднага брата Мікалая Цяпiнскага (бацькi Васіля) – — Мацея Цяпінскага) о забите через них отцу нашого пана Василя Цяпинского.."»''

Такім чынам, дакументдакумэнт сведчыцьсьведчыць, што Васіль Цяпінскі быў забіты сваімі дваюраднымi братамi ці на пачатку 1600 годагоду, ці ў 1599 годзе ужо ў сталым узросцеузросьце. Матывы гэтага злачынства невядомыя, але карані яго, магчыма, бяруць пачатак яшчэ з даўняй варожасціварожасьці Васіля і Мацея Цяпiнскiх, пра што гаворыцца ў дакуменцедакумэнце ззь "«Літоўскай метрыкі"мэтрыкі». АбПра шматлікіх нядобразычліўцах ды ворагах прыгадвае Цяпінскі і ў сваёй прадмове да "Евангелля"«Эвангельля».

== Кнігавыдавецкая дзейнасьць ==

У [[1570]]-я ггг. ён на свае сродкі ў сваім родавым маёнтку арганізаваў друкарню (якая знаходзілася, відаць, у Цяпіне) з намерам выдаваць кнігі на [[Беларускаястарабеларуская мова|беларускайстарабеларускай мове]]. У яго была добрая бібліятэка, неабходная яму для выдавецкай дзейнасцідзейнасьці. Наважыўшыся надрукаваць ЕвангеллеЭвангельле на дзвюхдзьвюх мовах – — царкоўнаславянскай і беларускайстарабеларускай, Цяпiнскi распачаў цяжкую і складаную па тым часе работу па яе перакладзе. Цяпер вядома толькі адно яго выданне –выданьне — [[ЕвангеллеЭвангельле]], якое выйшла каля [[1570]] і надрукавана на дзвюхдзьвюх мовах - — царкоўнаславянскай і [[Беларускаястарабеларуская мова|беларускайстарабеларускай]]. Гэта частка выданнявыданьня выяўлена ў XIX стагоддзестагодзьдзе ў рукапісным зборніку, куды былі ўплецены 62 друкаваныя аркушы ЕвангелляЭвангельля Васiля Цяпiнскага. Кнiга мае арыгінальную будову: тэкст надрукаваны ў два слупкі (на царкоўнаславянскай і беларускайстарабеларускай мовах) са шматлiкiмi спасылкамi на лiтаратурныя крынiцы. Прадмова да гэтага выданнявыданьня на 6 аркушах напісана iм жа. Пры перакладзе ЕвангелляЭвангельля на беларускуюстарабеларускую мову Васiль Цяпiнскi абапіраўся на стараславянскія пераклады СвяшчэннагаСьвяшчэннага пісанняпісаньня асветнікаміасьветнікамі Кірылам і МяфодзіемМятодам. ВыданнеВыданьне ўпрыгожана наборным арнаментамарнамэнтам. Прадмова да "Евангелля"«Эвангельля» адрозніваеццаадрозьніваецца ад іншых прадмоўпрадмоваў у беларускіх старадруках публіцыстычнай страснасцюстраснасьцю, вастрынёй пастаўленых пытанняўпытаньняў. Васіль Цяпінскі асуджае царкоўную і свецкую знаць, якая абыякава ставіцца да будучынi Айчыны.

Уся перакладчыцкая і друкарская дзейнасцьдзейнасьць вялася ім з патрыятычных пачуццяўпачуцьцяў да Радзiмы. У рукапіснай прадмове да [[ЕвангеллеЭвангельле|ЕвангелляЭвангельля]] выдавец пісаў пра сваё высокае прызначэннепрызначэньне служыць беларускаму народу. Ён высока цаніў ''«зацный, славный, острий, довстипный»'' беларускі народ, да якога адносіў і сябе. Занепакоены заняпадам нацыянальнай культуры і асветыасьветы, духоўнасцідухоўнасьці грамадстваграмадзтва і, зьвязваючы гэта з агульным заняпадам навукі і маралі, Цяпінскі заклікаў паноў і духавенства дапамагаць паспалітаму люду адкрываць школы і ўзнімаць навуку ''«занедбаную»''. Васiль Цяпiнскi імкнуўся даказацьдавесьці вялікую карысцькарысьць чытаннячытаньня ЕвангелляЭвангельля на роднай мове як ''«сумы закону божиего»'', якое дае магчымасць лепш разумець рэлігію. Такiм чынам асветніцкаяасьветніцкая праграма Васiля Цяпінскага была разлічанаразьлічана на ўздым нацыянальнай культуры, школьнай справы, пісьменства, кнігадрукаваннякнігадрукаваньня, умацаваннеумацаваньне пазіцыйпазыцыяў беларускай мовы, абуджэннеабуджэньне грамадзянскай актыўнасціактыўнасьці беларускага народанароду, яго гістарычнай і нацыянальнай свядомасцісьвядомасьці. У яго творчасцітворчасьці прысутнічаюць выразныя дэмакратычныя тэндэнцыі.

Асноўную прычыну цяжкага становішча і заняпаду сваёй Айчыны ён бачыў у афіцыйнай палітыцы паланізацыі[[палянізацыя|палянізацыі]] і акаталічванняакаталічваньня беларусаў, у падтрымцы гэтай палітыкі мясцовымі феадаламіфэадаламі, якія неня толькі не дапамагалі народу развівацьразьвіваць сваю культуру, але і самі адракліся ад таго, што калісьці было зроблена іх ''«фалебными предками»'', саромеюцца свайго паходжанняпаходжаньня і мовы. Таму, паводле Цяпiнскага, ''«за такою неволею»'' замест ''«мудрости и цвичения»'' ''«оплаканая неумеетность пришла, же вжо некоторые и писмо се своим... встыдают»''. Даўно наспелайнасьпелай справай ён лічыў адкрыццёадкрыцьцё школ, у якіх выкладанневыкладаньне вялося б не на лацінскай ці польскай, а на беларускайстарабеларускай мове, дастаткова багатай для выкарыстаннявыкарыстаньня яе ў навучальных установах. Такія школы і вывучаемыя ў іх прадметы, на яго думку, павінны адпавядаць усебаковаму развіццюразьвіцьцю адукацыі на роднай мове і, значыць, усебаковаму развіццюразьвіцьцю чалавека ''«для лепшого розсудку»'', каб у іх ''«детки смыслы свои неяко готовали, острили и в вере прицвичали»''. У сваім выданнівыданьні ЕвангелляЭвангельля Васiль Цяпiнскi змясціўзьмясьціў 210 глос (слоў-перакладаў), якія тлумачылі на палях кнігі незразумелыя ці малазразумелыя словы.

Яго падыход да рэлігіі быў рацыяналістычны, талерантны. Рэлігійную адукацыю ён звязваўзьвязваў з асветайасьветай наогул. ЕвангеллеЭвангельле адрасаваў і дарослым, і дзецям, і кальвіністам, і праваслаўным, і ўсім, хто хоча чытаць гэту частку Бібліі. У сваей прадмове да ЕвангелляЭвангельля Цяпiнскi пісаў, што з-за цяжкага матэрыяльнага становішча процідзеянняпроцідзеяньня непрыяцеляў, якія здзекавалісязьдзекаваліся ззь яго шчырага імкненняімкненьня надрукаваць кнігу, яму давялося выпусціць толькі пісанніпісаньні святыхсьвятых Матфея, Марка і пачатак з ЕвангелляЭвангельля Лукі. ВыданнемВыданьнем [[ЕвангеллеЭвангельле|ЕвангелляЭвангельля]] ён ставіў за мэту неня толькі спрыяць рэлігійнаму выхаваннювыхаваньню, але ўзняцьўзьняць асветуасьвету і нацыянальную самасвядомасцьсамасьвядомасьць беларускага народанароду. Марыў пра школы, у якіх выкладанневыкладаньне вялося б не на лацінскай ці польскай, а на [[Беларускаястарабеларуская мова|беларускайстарабеларускай мове]], дастаткова багатай для выкарыстаннявыкарыстаньня ў навучальных установах.

Мяркуюць, што Цяпінскі надрукаваў у [[Нясьвіж|Нясьвіжы]] 2 творы [[Сымон Будны |С. Буднага]]: «КатэхізісКатэхізм» і «АпраўданнеАпраўданьне грэшнага чалавека перад Богам». У прадмове да КатэхізісаКатэхізму 1562 годагоду ён прасіў сваіх апекуноў, асабліва сыноў Мікалая Радзівіла Чорнага, не адступацца ад старажытнай мовы продкаў, падтрымліваць яе дзяржаўны і бытавыпобытавы статус. Але толькі ў творчасцітворчасьці паспалітага беларускага шляхціца, глыбока і паўсядзённа павязанага і патрэбамі, і настроямі мясцовага насельніцтва, гэтыя асветніцкіяасьветніцкія і духоўныя тэндэнцыі знайшлі найбольш моцнае і ўзвышанае ўвасабленнеўвасабленьне, сталі асноўнай духоўнай справай яго жыццяжыцьця і дзейнасцідзейнасьці.

У Супрасльскім зборніку XVI стагоддзястагодзьдзя перад прадмовай да ЕвангелляЭвангельля Цяпiнскага, змешчанызьмешчаны «Катэхизисъ, або Соума Науки детей въ Христе Исусе», магчыма, тэкст падрыхтаваны Цяпiнскiм.