Гарэлка: розьніца паміж вэрсіямі

'''Гарэ́лка''' — моцны [[алькагольныя напоі|алькагольны напой]]; сумесь рэктыфікаванага этылавага [[сьпірт]]у (35-56 аб'ёмныхаб’ёмных адсоткаў) са зьмякчанай вадой.

Для прыгатаваньня сучаснай гарэлкі водна-сьпіртавую сумесь прапускаюць праз [[актываваны вугаль]], потым фільтруюць. Розныя віды гарэлкі зьмяшчаюць [[цукар]], [[пітная сода|пітную соду]], [[ацэтат натрыю]] і іншае. Перагонкай зброджаных пладоў і ягад атрымліваюць гарэлку [[вінаград]]ную, [[вішня|вішнёвую]] і г. д. У сучаснай [[Беларусь|Беларусі]] папулярныя гарэлкі на аснове [[бяроза]]вага і [[клён|кляновага]] сокаў.

Гарэлка зьявілася ў [[ВКЛ]] на мяжы [[XV стагодзьдзе|XV]]-[[XVI стагодзьдзе|XVI]] стагодзьдзя зь [[Нямеччына|Нямеччыны]], як сьведчыць і пачатковая назва — “віна«віна гарэлае”гарэлае» (калька зь [[нямецкая мова|нямецкага]] ''Geprant Wein''). Падобным чынам называлася гарэлка ўва ўсіх народаў, што ўваходзілі ў [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]] — [[палякі|палякаў]], [[украінцы|украінцаў]], [[літоўцы|літоўцаў]]. Да [[XVII стагодзьдзе|XVII стагодзьдзя]] была адносна дарагой і маладаступнай, аднак па меры адноснага зьмяншэньня выдаткаў на яе вытворчасьць паступова выцясьняла [[піва]] і асабліва [[мёд пітны]], з канца XVII –— пачатку [[XVIII стагодзьдзе|XVIII стагодзьдзя]] заняўшы месца асноўнага алькагольнага напою. У залежнасьці ад ступені [[дыстыляцыя|дыстыляцыі]] яе мацунак вагаўся ад 15-20% (гэтак званая простая) да [[акавіта|акавіты]] (каля 70%). Папулярнымі напоямі [[шляхта|шляхты]] былі розныя [[лікёр]]ы, [[настойка|настойкі]] і [[наліўка|наліўкі]] на аснове гарэлкі, з дадаткам [[зёлкі|зёлак]], [[мёд]]у, [[спэцыі|спэцый]], [[ягады|ягад]], цукру — [[зуброўка (напой)|зуброўка]], [[крупнік]], [[крамбамбуля (напой)|крамбамбуля]], [[траянка]] і г. д. Гарэлка, вытрыманая ў [[дуб]]овых бочках на працягу 5-10 гадоў, называлася [[старка]]. Асноўнай сыравінай для вырабу гарэлкі доўгі час было [[жыта]], у тым ліку ў форме [[солад]]у, аднак з [[1830-я|1830-х]] гадоў сьпірт і гарэлку пачалі атрымліваць пераважна з [[бульба|бульбы]], што рэзка зьнізіла яе [[сабекошт]], а разам з тым і [[якасьць]] (гарэлку з бульбы цяжка ачысьціць ад [[сівушныя алеі|сівушных алеяў]]). У [[XIX стагодзьдзе|XIX стагодзьдзі]] вытворчасьць гарэлкі была асноўнай галіной харчовай прамысловасьці Беларусі, прыносячы вялікія прыбыткі вытворцам і дзяржаўнаму скарбу. Сотні дробных [[бровар]]аў, пераважна з 4-5 працаўнікамі і гадавой вытворчасьцю каля 10000 вёдзер (120000 л) існавалі амаль у кожным буйным маёнтку. Падатковая палітыка расейскага ўраду стымулявала перавагу гарэлкі над усімі іншымі алькагольнымі напоямі. У [[1859]] годзе 46% даходаў дзяржаўнага бюджэту [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] давалі [[падатак|падаткі]] ад продажу і вытворчасьці алькагольных напояў (у асноўным гарэлкі), а ў [[Гарадзенская губерня|Гарадзенскай губерні]] на іх долю прыходзілася 55% дзяржаўных даходаў. Мацунак гарэлкі ў XIX стагодзьдзі не быў стандартызаваны, значная частка мела мацунак каля 30%. Для падаткаабкладаньня абсалютнага ўтрыманьня алькаголю ў пэўнай колькасьці сьпіртных напояў вымяралі ў “градусах”«градусах». 1 “градус”«градус» адпавядаў 1,23 л чыстага сьпірту, 1 вядро 40% гарэлкі — 4 градусам, вядро чыстага сьпірту — 10 градусам. Заслугай рускага [[хімік]]а [[Дзьмітры Мендзялееў|Дзьмітрыя Мендзялеева]] ([[1865]]) лічыцца абгрунтаваньне ім сучаснага стандарту ўтрыманьня сьпірту ў гарэлцы [[Расея|Расеі]] і краін [[СНД]] –— 40% аб. У канцы XIX стагодзьдзя, калі ў [[руская мова|рускай мове]] канчаткова замацавалася слова “водка”«водка», у Беларусі выраблялася больш за 16 літраў гарэлкі на чалавека штогод. З [[1894]] году ў Расейскай Імпэрыі існавала [[дзяржаўная манаполія]] на продаж гарэлкі, з 1914 году дзейнічаў “«[[сухі закон]]”», аднак у [[1923]] году савецкі ўрад быў вымушаны ізноў легалізаваць гарэлку. Пад час абедзьвюх сусьветных войнаў гарэлка набыла статус унівэрсальнага эквіваленту, свайго кшталту “вадкіх«вадкіх грошай”грошай», які захоўваўся праз усю савецкую эпоху.

Гарэлка ўваходзіць у шэраг абавязковых страваў пахавальна-памінальнага комплексу. Пасьля [[пахаваньне|пахаваньня]] запрашаўся і сам нябожчык — яму лілі гарэлку на абрус са словамі: “Хадзі«Хадзі выпі чарачку гарэлкі”гарэлкі». У час [[памінаньне|памінаньня]] ставілі на стол асобную чарку, адлівалі гарэлку на стол, лілі на магілку.

Гарэлка — адзін з неабходных элемэнтаў каляндарных сьвятаў. Амаль усе земляробчыя абрады праводзілі па канонах старажытных аграрна-культавых дзеяў, якія патрабавалі шырокага разгулу, весялосьці, багацьця страў. У народнай сьвядомасьці захавалася псыхалягічная матывіроўка сакральнасьці ў неабходнасьці “піру”«піру» ў сьвяты, зьвязаныя з земляробствам: “Без«Без гарэлкі і празьнік не ў празьнік”празьнік». Значным сьведчаньнем важнай ролі гарэлкі, піва стала сумяшчэньне значэньняў ‘піцьцё, пачастунак’ і ‘вялікае сьвята’ ў адным слове — [[канун]]. А ў абрадавых велічальных песнях “сам«сам Бог мяды сыціць, [[Ільля]] піва варыць”варыць», а добры гаспадар прымае “Бога«Бога зялёным віном, Сьвяту Прачысту салодкай гарэлкаю”гарэлкаю». Усьведамленьне залежнасьці плёну ад частаваньня характэрна для большасьці абрадаў. Да прыкладу, на вячэру пасьля вывазкі гною запрашаліся зусім незнаёмыя людзі: “Хадзіце«Хадзіце, выпіце чарку, каб жыта вялося”вялося», а за сталом чарцы папярэднічаў тост: “Як«Як вып'ешвып’еш, так і адмочыць. Піце, каб усходы былі часьцейшыя і гусьцейшыя”гусьцейшыя». У гэтым выпадку імітатыўная магія прыпадабняе гарэлку да дажджу. У талочных песнях: “Піце«Піце, мае жнейкі, да дна, каб на лета жыта радна”радна».

Гарэлка ўваходзіла ў сьпіс абавязковых дароў у часе абходных абрадаў. Частавалі калядоўшчыкаў, валачобнікаў (глядзіце тут формулу “Кварту«Кварту гарэлкі, сыр на талеркі”талеркі»). У аказіянальнай абраднасьці гарэлка скарыстоўвалася пры пабудове хаты (пілі пасьля першых трох вянцоў, пасьля закладваньня маціцы і на навасельлі). Абавязковае частаваньне гарэлкі пры продажы або куплі буйной жывёлы. У народнай мэдыцыне гарэлка ўваходзіць у лекавы арсэнал найперш пры ліхаманцы, для гэтае пэрсаніфікаванай хваробы замаўлялі нават асобную чарку ў карчме: “Сюды«Сюды мая цётка зараз прыйдзе, то гэтую гарэлку вып'е”вып’е» ([[Ваўкавыскі павет]]).

Мае міталягічны падтэкст і наступны фальклёрны матыў: менавіта з п'яныхп’яных гасьцей жартавала нячыстая сіла; вядомы шэраг былічак пра п'янагап’янага, які блудзіў па лесе, прачынаўся сярод балота, атрымліваў у падарунак “шышкі”«шышкі» і падоюнае. Відаць, ап'яненьнеап’яненьне (у тым ліку наркатычнае) парушала прастора-часавыя арыенціры, спрыяла падобным кантактам з “нежыцьцю”«нежыцьцю», як бы здымаючы межы паміж сьветамі. Папулярныя і сюжэты пра напусканьне псоты менавіта праз гарэлку; дарэчы, прысушкі гэтаксама намаўляліся на гарэлку, а не на ваду альбо на ежу.

П'янстваП’янства ў народных поглядах належала не толькі асуджаць, але і лячыць, бо называлася яно “хваробай«хваробай над хваробамі”хваробамі».