Іван Сусанін: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
д →‎Крыніцы: інтэрвікі
→‎Гісторыя міта: выпраўленьне спасылак
Радок 7:
 
==Гісторыя міта==
Паводле гістарычных фактаў, Сусанін зусім не польскія палкі мог загубіць, а літоўскія (беларускія). Як сьцьвярджае легенда, Сусанін завёў у лясы (або балоты) польскія палкі. На самай справе ў гэтым раёне (раёне Кастрамы) ніякіх польскіх войскаў не было. Былі далей, у дзясятках кілямэтраў, некалькі так званых літоўскіх палкоў, якія ў легендзе аб Сусаніне фігуруюць як «палякі і літоўцы», але часьцей проста «палякі», бо палякамі ў тыя часы любілі называць усіх тых, хто тады ваяваў з Масковіяй[[Масковія]]й. На самай справе калі каго і мог загубіць Сусанін, то толькі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]. А у пэўным выпадку ў [[1613]] годзе найблізкімі да раёна Кастрамы былі два палка ліцьвінаў - апалчэньні зь [[Віцебск]]у і [[Полацак|Полацк]]у.
 
Савецкі энцыкляпэдычны слоўнік [[1985]] году піша: «Сусанін Іван Восіпавіч (? - 1613) - герой вызваленчай барацьбы расейскага народу пачатку [[17 стагодзьдзе|XVII ст.]], селянін Кастрамскага павету. Узімку 1613 завёў атрад польскіх інтэрвэнтаў у непраходнае лясное балота, завошта быў закатаваны». Словазлучэньне «завёў у непраходнае лясное балота» гучыць, па меншай меры, дзіўна, бо справа было ўзімку. Балоты ўзімку ў Кастрамскім павеце зьмёрзлыя паўмятровым пластом лёду. Патануць у іх узімку ніяк нельга. І заблудзіцца таксама немагчыма, бо атрад на сьнегу павінен за сабой пакінуць такую каляіну, што зваротны шлях можна адшукаць без адмысловых высілкаў. Таксама дзіўна словазлучэньне - «завошта быў закатаваны». Паводле легенды, Сусанін адвёў палкі невядома куды, і, паводле міта, больш ніхто ня бачыў ні палкі, ні самога Сусаніна - як і іх рэштак.
 
У [[1960-я|1960]]-[[1980-я|1980-х]] гадах стваральнікі энцыкляпэдыі ў [[СССР]] разьбіліся на два лягеру - на «лясуноў» і «балотнікаў». Першыя сьцьвярджалі, што Сусанін завёў інтэрвэнтаў у лясы, дзе яны і загінулі. Менавіта так пісаў Савецкі энцыкляпэдычны слоўнік [[1964]] году: «завёў у непраходную лясную глухмень». Аднак іншыя энцыкляпэдысты сьцьвярджалі, што ніякі такі «непраходнай лясной глухмені» ў раёне Кастрамы няма. Тамака вёскі разьмешчаныя максымум у 10 вёрстах адзін ад адной, а таму воінскае падпадзяленьне, да таго ж мелае з сабой запасы правіянта, ніяк ня можа ў такой лесапаласе бясьсьледна зьнікнуць. Гэтыя апанэнты перамаглі, і ўжо ў СЭС 1985 году выданьня даецца іншая вэрсія: «завёў у балоты». Але і Івана непраўдзівая, бо энцыкляпэдысты [[1964]] году сьцьвярджалі: балоты ў Кастраме амаль наскрозь узімку замярзаюць, а таму бессэнсоўна ўзімку кагосьці заводзіць у балоты.
[[Выява:Susanindeath.jpg|thumb|left|300px|Згуба Сусаніна, карціна 19 стагодзьдзя]]
 
Паходжаньне міта аб Сусаніне прасачылі шматлікія расейскія гісторыкі і дасьледнікі, у тым ліку А. Бушкоў у вядомай кнізе «Расея, якой не было». Упершыню «клясычная вэрсія» зьяўляецца ў падручніку Канстантынава ([[1820]] г.): польскія інтэрвэнты выступаюць у паход, каб загубіць юнага цара Міхаіла Фёдаравіча Раманава, але Сусанін, ахвяруючы сабой, заводзіць іх у ледзяны гушчар. Потым гэтая гісторыя атрымлівае творчае разьвіцьцё ў падручніку Кайданова ([[1834]] г.), у працах Устралова і Глінкі і ў «Слоўніку векапомных людзей Расеі», складзеным Бантыш-Каменскім. А яма, дзе нібы да гэтага атуліў Сусанін цара, упершыню ў сьвеце зьявілася ў кнізе князя Казлоўскага «Погляд на гісторыю Кастрамы» толькі ў [[1840]] г.: «Сусанін павёз Міхаіла ў сваю вёску Вёсачкі і тамака схаваў у яме восеці», завошта потым «цар загадаў перавезьці цела Сусаніна ў [[Іпацьцеўскі кляштар]] і пахаваць тамака з гонарам». Тут варта адзначыць відавочныя супярэчнасьці: міт аб Сусаніне аб'ядноўвае дзьве ўзаемавыключальныя вэрсіі: па адной, больш раньняй, Сусанін завёў палякаў у балоты, а таму яго цела невядома дзе знаходзіцца; па другой вэрсіі, Сусанін нікога нікуды не вадзіў, яго забілі прама ў яго жа вёсцы, а цела нібы знаходзіцца ў Іпацьцеўскім кляштары.
 
Варта адзначыць, што ні ў адным летапісе няма ні словы аб нейкім нават блізка падобным замаху на Міхаіла - ні ў афіцыйных паперах, ні ў прыватных успамінах, ні ў дакумэнтах Царквы. Наадварот, маса дакумэнтаў той эпохі кажуць, што нічога падобнага не адбывалася. Аб замаху польска-літоўскіх салдатаў на жыцьцё Міхаіла, роўна як і аб «подзьвігу Сусаніна», прамаўчаў і Хведар Жэлябускі, адпраўлены ў [[1614]] годзе амбасадарам у Рэч Паспалітую для зьняволеньня мірнай дамовы. Хоць ён самым скрупулёзным чынам пералічыў тамака «ўсякія крыўды, абразы і спусташэньні, прынесеныя Масковіі», аж да самых малаважных інцыдэнтаў. Нарэшце, і сам Іпацьцеўскі кляштар ня ведае аб тым, што ў ім пахаваны Сусанін. Ні радка няма аб гэтым у яго летапісах, якія выдатна захаваліся. Расейскі дасьледнік А. Бушкоў піша: «Гэтак дружнае маўчаньне тлумачыцца проста - нічога гэтага не было. Ні подзьвігу Сусаніна, ні праславутага «замаху на цара», ні пахаваньня героя ў Іпацьцеўскім кляштары».
Радок 21:
Існуе толькі адна крыніца, зь якой чэрпалі зьвесткі ўсе наступныя гісторыкі і пісьменьнікі - гэта дараваная грамата цара Міхаіла ад [[1619]] году, выдадзеная па просьбе маці цара «селяніну Кастрамскага павета Багдашке Сабініну, мардвіну». У грамаце, выдадзенай фіну Сабініну, гаворыцца, што «цесьця Багдашкова, Івана Сусаніна, нібы катавалі польскія і літоўскія людзі аб тым, дзе знаходзіцца юны цар, а той вынес усе катаваньні і не сказаў». У грамаце не гаворыцца ні словаў, што Сусанін кагосьці кудысьці завадатараў і загубіў. Як не гаворыцца і аб тым, што Сусанін у нейкую яму цара схаваў. Сусанін цара наогул не бачыў, як і цар нават не здагадваўся аб подзьвігу фіна. Аднак гэтая грамата ўсё роўна ўжо дзіўная, бо ўсё і так ведалі, што цар знаходзіцца ў Іпацьцеўскім кляштары. Цікаўна, што цар і сам ня ведаў, што на яго асобу нібы замахваліся. Гісторыкі лічаць, што проста маці цара была чалавекам чульлівым і адрэагавала на відавочна выдуманую чалабітную мардоўскага селяніна, дзе той пісаў аб тым, што яго цесьць нібы папакутаваў за цара. Што, дарэчы, у той час было цэлай здабычай у насельніцтва - усякімі выдумкамі аб неіснуючых заслугах перад дзяржавай дамагчыся сабе выгод і сысьці ад падаткаў. Чаму палякі і літоўцы катавалі аднаго гэтага фінскага селяніна незразумела. Бо і так усім было вядома, што цар у Кастраме, за сьценамі магутнай крэпасьці. Нядзіўна, што пратаірэй вёскі Дамніно Аляксей так і напісаў у запісах: «…Народныя падданьні, якія паслужылі крыніцамі для складаньня аповяду аб Сусаніне». Як лічаць гісторыкі, самая праўдападобная вэрсія такая: узімку 1613 году на вёсачку Дамніно напалі разбойнікі. Летапісы аб такіх сталых налётах пішуць: «…казакі крадуць, падарожнікаў усякіх людзей па дарогах і сялян па вёсках і сёлам б'юць, рабуюць, катуюць, джгут агнём, ламаюць, да сьмерці пабіваюць». Адной з ахвяр рабаўнікоў мабыць як раз і стаў фін-мардвін Іван Сусанін, які жыў на сялібе за мардоўскай вёскай. Аб тым, што катавалі Сусаніна, вядома толькі ад аднаго-адзінай крыніцы - Багдана Сабініна, які ажаніўся на яго дачцы. А.Бушкоў піша: «Хутчэй за ўсё, праз некалькі гадоў пасьля сьмерці забітага разбойнікамі цесьця хітры Багдан Сабінін сьцяміў, як абгарнуць гэтак цяжкую згубу да сваёй выгады, і зьвярнуўся да вядомай сваім добрым сэрцам маці цара Марфе Іванаўне. Бабулька, не ўдаючыся ў дэталі, расчулілася і ўпрасіла сына вызваліць ад падаткаў сваякоў Сусаніна. Падобных прыкладаў яе дабрыні ў гісторыі нямала».
 
А вось меркаваньні гісторыкаў [[19 стагодзьдзе|XIX стагодзьдзя]]. Салаўёў лічыў, што Сусаніна замучылі «не палякі і не літоўцы, а казакі або наогул свае расейскія разбойнікі». Ён жа пасьля карпатлівага вывучэньня архіваў давёў, што ніякіх рэгулярных войскаў інтэрвэнтаў у той пэрыяд паблізу ад Кастрамы не было. Н.І. Кастамараў пісаў: «У гісторыі Сусаніна пэўна толькі тое, што гэты селянін быў адной з незьлічоных ахвяр, загінулых ад разбойнікаў, які блукалі па Расеі ў [[Смутны час]]; ці сапраўды ён загінуў за тое, што не жадаў сказаць, дзе знаходзіцца новаабраны цар [[Міхаіл Фёдаравіч]], - застаецца пад сумневам…» З [[1862]] году, калі была напісаная шырокая праца Кастамарава, прысьвечаная ўяўнасьці «подзьвігу Сусаніна», гэтыя сумневы перайшлі ва ўпэўненасьць - ніякіх новых дакумэнтаў, якія пацьвердзілі бы легенду, не выяўлена. А расейскі гісторык С.І. Багданаў, вучань скептычнай школы Льва Гумілёва, пісаў у кнізе «Расея старая і новая» ([[Масква]], [[1991]]): «Гісторыя з мардвінам Сусаніным тыповая для ўсяго мітычнага шэрагу нацыянальных расейскіх герояў, дзе на самай справе няма расейцаў - а калі хтосьці і расеец, то зусім не ваяваў з ворагамі, а быў саюзнікам ворагаў. [[Ільля Мурамец]] - фін, фактычна эстонец з блізкароднаснага эстонцам народа мурамы[[мурам]]а. [[Аляксандар Неўскі]] - першы ўна Русі саюзнік татараў [[Арда|Арды]], завошта яго ненавідзелі ўсе расейскіярускія князі, лічачы здраднікам Русі. [[Дзьмітры Данской]] - саюзнік Тахтамыша[[Тахтамыш]]а, які змагаўся ня супраць Арды, а супраць паўсталага супраць Арды тэмніка [[Мамай|Мамая]]. [[Кутузаў]] - нашчадак татарскіх мурзаў, радавіты татарын з Арды. Куды ні капні, усе сьвятыя героі - або не расейцы, або саюзнікі ворага. У гэтым парадаксальнасьць міта: легендарныя героі Расеі былі зусім не тымі, за каго іх выдаюць сёньня. Яны, хутчэй, былі процілеглыя таму абліччу, якім іх надзяляюць…»
 
== Памяць ==