Вікіпэдыя

Ліцьвіны: розьніца паміж вэрсіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
← Папярэдняя зьменаНаступная зьмена →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
стыль
Радок 39:
 
=== Да часоў Вялікага Княства Літоўскага ===
Назва «Ліцьвін» («Літвін», ''Литвинъ'', ''Litwini'', ''Lithwani'', ''Lethowini'') у якасьці азначэньня жыхароў [[Літва старажытная|летапіснае Літвы]], а потым [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], сустракаецца ў такой (славянскай) форме ўва ўсіх (уласна літоўскіх, рускіх, польскіх, крыжацкіх і інш.) сярэднявечных крыніцах. У [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]], напісаным пры двары цьвярскіх князёў, якія мелі шчыльныя кантанты зь Вялікім Княствам Літоўскім<ref name="Urban-2001-62">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 62.</ref>, літва пералічваецца ў ліку славянскіх плямёнаў<ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 36.</ref>{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на іншую вытрымку з гэтага летапісу: «''А Луцічы і Ціверычы прыседааху к Дунаеві, і бе множаства іх, седзяаху па Днястру <...> да мора''» і што аналягічныя зьвесткі таксама зьмяшчаюцца ў [[Ніканаўскі летапіс|Ніканаўскім летапісе]]. ПрыТым гэтымчасам у сярэдняй плыні [[Дунай|Дунаю]] захаваліся гідронімы Літава, Літавіца і пэўныя сугучныя назвы, а ў [[Трансыльванія|Трансыльваніі]] або далей за Дунаем на [[Балканскі паўвостраў|Балканскім паўвостраве]] існавалі Літоўская княства (''kenezat Lytwa'') і Літоўская зямля (''terra Lytwa'')<ref name="Urban-2001-60">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 60.</ref>}}:
{{Цытата|...а ад Ляхаў празвашася Паляне, Ляхаве жа друзі [[Люцічы|Люціцы]], а іныі Літва, іныі Мазаўшане, іныі Памаране.}}
 
Ліцьвінамі называліся жыхары [[Літва старажытная|летапіснае Літвы]], якая абыймала [[Вількамір]], [[Трокі]], [[Горадня|Горадню]], [[Бранск (Польшча)|Бранск]], [[Слонім]] і [[Менск]]<ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 95—101.</ref>. Летапісная Літва знаходзілася ў зьвязе з полацка-менскімі князямі і, фактычна, была ўдзелам [[Полацкае княства|Полацкага княства]]. Жыхарства гэтае зямлі было мяшаным — балцкім і славянскім. Балцка-славянскія кантакты на гэтай зямлі распачалі працэс фармаваньня беларускага этнасу<ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 95, 123.</ref>. ПрыТым гэтымчасам прускі храніст Лукаш Давід выдзяляў Малую Літву (першапачатковую Літву), якую атаясамліваў з [[Гарадзенскае княства|Гарадзенскай зямлёй]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 7.</ref><ref>{{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 22—23.</ref><ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [http://imperiaduhu.by/gistoryia/gist-sairednia/siaredn-VKL/litva-na-balkanah.html Літва на Балканах (Першасны сэнс назвы)] // Спадчына. № 5—6, 2000. С. 90—95.</ref>.
 
=== У Вялікім Княстве Літоўскім ===
Радок 86:
У 1569 годзе акты уніі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], якая разглядалася як аб’яднаньне «двух народаў» (палякаў і ліцьвінаў), ад імя «літоўскага народу» прысьведчвалі: гетман вялікі літоўскі і кашталян віленскі [[Рыгор Хадкевіч]], ваявода троцкі [[Стэфан Збараскі]], падканцлер і кашталян троцкі [[Астафей Валовіч]], маршалак вялікі літоўскі і староста ковенскі [[Ян Хадкевіч]], біскуп віленскі [[Валяр’ян Пратасевіч]], падскарбі земскі [[Мікалай Ян Нарушэвіч|Мікалай Нарушэвіч]] і іншыя ліцьвіны. Жамойць прадстаўлялі староста жамойцкі Ян Хадкевіч і біскуп жамойцкі [[Юры Пяткевіч]]<ref>Akta unji Polski z Litwą 1385—1791. / S. Kutrzeba, W. Semkowicz. Kraków, 1932. № 149.</ref>. Ян Хадкевіч у сваёй прамове на адным з соймаў 1569 году мовіў аб «нашых продках літве» і «нашай славе, чэсьці і пажытку літоўскага народу»<ref>Дневник Люблинского сейма 1569 года / пер. и подг. М. О. Кояловичем. — СПб., 1869. С. 79—81.</ref>. Па ўтварэньні Рэчы Паспалітай магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага працягвалі падкрэсьліваць, што яны менавіта «ліцьвіны», чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці. «''Мы і палякі, хоць і брацьця, але зусім адменных звычаяў''», — пісаў у сваім лісьце да [[Крыштап Мікалай Радзівіл «Пярун»|Крыштапа Радзівіла]] [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Леў Сапега]] ў канцы XVI ст.<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321"/>
 
У 4-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) адзначаецца, што ў літоўскіх (беларускіх) летапісах і іншых дакумэнтах XIV—XVI стагодзьдзяў назва «ліцьвіны» зьвязвалася ў этнагенэтычным аспэкце зь легендарнымі рымскімі перасяленцамі на чале з князем [[Палямон]]ам (тым часам сама легенда пра [[Палямонавічы|Палямонавічаў]] упершыню зьявілася толькі ў другой рэдакцыі [[Беларуска-літоўскія летапісы|беларуска-літоўскіх летапісаў]], створанай у 1520-х або 1530-х гадох<ref>Ivinskis Z. Palemonas // Lietuviu enciklopedija. — Boston, Massachusetts: Lietuviu enciklopedijos leidykla, 1953—1966. — Vol. 21. — P. 400—401.</ref>{{Заўвага|На падставе гэтай легенды зьявіліся фантастычныя сьцьверджаньні, што літоўская шляхта паходзіць з [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] і трапіла ў Літву праз [[Балтыйскае мора|Балтыйскае]] ўзьбярэжжа Жамойці, а пацьверджаньнем гэтаму ёсьць нібыта падобная на лаціну мова сялянаў. Адпаведныя сьцьверджаньні можна сустрэць у нататках [[Міхалон Ліцьвін|Міхалона Ліцьвіна]] 1550 году, выдадзеных у 1615 годзе («''руская мова чужая нам, ліцьвінам, гэта значыць [[Італійцы|італійцам]], што паходзяць з краіны Італіі''», а мова сялянаў — «''форма лаціны, якая вырадзілася''», але яе, маўляў, ачысьцілі і надрукавалі дакумэнты на сапраўднай лаціне Ягайла і Вітаўт), і ў прадмове да [[Лацінская мова|лацінскага]] перакладу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|II Літоўскага статуту]] [[Аўгустын Ратундус|Аўгустына Ратундуса]] 1576 году (ліцьвіны, паходзяць ад рымлян і родная мова іх лаціна, адна з трох, якімі Бог дазволіў славіць сябе; адпаведна, лаціна як «прыродная мова» мусіць быць вернутая ліцьвінам ва ўсіх сфэрах жыцьця, таксама ў хаце, замест «барбарскай мовы русінаў»; гэта дапаможа частцы «рускіх баяраў» адмовіцца ад грэцкай мовы)<ref name="Astraucou-2014">[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.</ref>. У якасьці наймацнейшага аргумэнту апошні прыводзіў тое, што, на яго думку, руская мова была агульнай з Маскоўскай дзяржавай — спрадвечным ворагам Літвы<ref>[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Праблемы афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16—17 лістапада 2006 года [Тэкст] / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. — 654 с. — 250 экз. — {{ISBN|978-985-442-381-4}}. — С. 128.</ref>}}, а тэрытарыяльна — зь землямі пачатковай лякалізацыі тапоніму [[Літва старажытная|Літва]] — на захад ад ракі [[Бярэзіна|Бярэзіны]] ў міжрэччы [[Нёман]]а і [[Вяльля|Вяльлі]], дзе існавала мяшанае балцка-славянскае насельніцтва. Пры гэтымПрытым назва «ліцьвіны» супрацьпастаўлялася этнонімам іншых суседніх этнічных групаў і народаў — [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінам]], [[палякі|ляхам (палякам)]], [[мазаўшане|мазаўшанам]], [[Жамойты|жамойтам]], [[прусы (племя)|прусам]], [[валыне|валынянам]]<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>.
 
[[Файл:Lićvin (Biełarus). Ліцьвін (Беларус) (1730-49).jpg|значак|[[Бортніцтва|Бортнік]] ліцьвін (''Lütwin''{{Заўвага|Відаць, зь [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]. Арыгінальны подпіс: {{мова-de|«Eine in der Ukraine befindedt Nation Lütwin genannt, wie solhe abgebildet gehen»|скарочана}}}}). Адна зь першых этнаграфічных выяваў [[беларусы|беларусаў]], 1730—1740-я гг.<ref name="CitiDog-2021">[https://citydog.by/post/fotoshot-bielarus-pryhazhun Возможно, это первое изображение белоруса в истории (но далеко не все в этом уверены). Так или иначе: посмотрите, какой красавчик!], CityDog.by, 13.09.2021 г.</ref>]]
Радок 100:
{{Падвойная выява|справа|Изображение Литовскаго мужика 1.jpg|106|Изображение Литовскаго мужика 2.jpg|106|Малюнкі сялянаў-ліцьвінаў<ref>Ригельман А. Летописное повествование о Малой России и ее народе и козаках вообще. — Москва, 1847.</ref>{{Заўвага|Відаць, [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]}} ({{мова-ru|«литовский мужик»|скарочана}}), 1770-я гг.}}
 
Азначэньне «рускія князі літоўскага роду» атрымалі [[Адаеўскія]], [[Бялеўскія]], [[Бельскія (род)|Бельскія]], [[Глінскія (род)|Глінскія]], [[Варатынскія]], [[Мязеўскія]], [[Масальскія]], [[Амсьціслаўскі раён|Мсьціслаўскія]] ды іншыя служылыя князі — прытым як [[Гедзімінавічы]], так і [[Рурыкавічы]] — якія ў XV—XVI стагодзьдзях пераходзілі на службу ў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскую дзяржаву]] зь Вялікага Княства Літоўскага<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 96.</ref>. ПрыТым гэтымчасам у прыказах Маскоўскай дзяржавы XV—XVII стагодзьдзяў «ліцьвінамі» называлі беларусаў. Напрыклад, у дакумэнтах XVII стагодзьдзя: «''...приехал <...> ис [[Полацак|Полотцка]] ко Пскову <...> торговой литвин Спиридонка Кондратьев» (1623 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570-1667 гг. — Минск, 1963. С. 81.</ref>, «...Давыдко Кученин в роспросе сказался: родом литвин белорусец [[Віцебск|Витепского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570-1667 гг. — Минск, 1963. С. 94.</ref>, «''...в роспросе Васька [Степанов] сказался: родом литвин белорусец [[Ашмяны|Шменского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570-1667 гг. — Минск, 1963. С. 95.</ref> (абодва 1627 год), «''...Ивашка Еремеев сказался: родом литвин Гродцкого повету <...> покиня он в [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гродни]] детей своих <...> пошол от голоду з женою своею и с меншею дочерью с Анюткою в [[Сярпейск|Серпееск]] <...> Осташко Жданов сказался: литвин Гродцкого повету королевского села Кундина <...> пошол от голоду кормитца в город в Гродню''» (1628 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570-1667 гг. — Минск, 1963. С. 99.</ref>, «''...в роспросе Микитка [Берников] сказался: родом литвин-белорусец ис [[Копысь|Копыси]], мещанский сын''» (1629 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570-1667 гг. — Минск, 1963. С. 103.</ref>, «''...Матюшка [Михайлов] в роспросе сказался: родом он литвин, белорусец [[Амсьціслаў|Мстиславского]] повету <...> жена его Полашка сказалась: родом литовка, белоруска Мстиславского ж повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570-1667 гг. — Минск, 1963. С. 106.</ref>, «''...Васька Ондреев в роспросе сказался: родом он литвин [[Полацак|Полотцкого]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570-1667 гг. — Минск, 1963. С. 110.</ref> (абодва 1631 год), «''...на роспросе сказалось: Игнашко Григорьев, родом он литвин [[Ворша|Оршанского]] повету''» (1636 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570-1667 гг. — Минск, 1963. С. 131.</ref>, «''...[Федька Оксенов] в роспросе сказался: родом литвин, белорусец, [[Дуброўна|Дубровенского]] повету''» (1645 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570-1667 гг. — Минск, 1963. С. 191.</ref>, «''...литвину [[Магілёў|могилевцу]] Саве Агееву <...> литвину [[Быхаў|быховцу]] Илье Павлову <...> литвину могилевцу Василью Онтонову <...> литвину могилевцу Марку Леонтьеву <...> литвину [[Слуцак|слутчанину]] Василью Павлову <...> литвину слутчанину Илье Павлову''» (1675 год)<ref>Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 158—160.</ref>, «''...литвину могилевцу Захарью Алтуфьеву <...> литвину быховцу Ивану Митрофанову <...> литвину быховцу Михаилу Митрофанову''» (1676 год)<ref>Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 193—195.</ref>, тым часам апавядаючы пра рэйд невялікага варожага аддзелу на [[Смаленскі павет|Смаленшчыну]] ў 1565 годзе, маскоўскі летапіс адзначаў, што гэта былі «літоўскія людзі», удакладняючы: «''[[Амсьціслаў|амсьціслаўцы]] і [[Крычаў|крычаўцы]]''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994"/>. У XVIII ст. ва [[Украіна|Ўкраіне]], дзе раней апынулася этнічна беларуская [[Старадубскі павет|Старадубшчына]], зьявіліся этнаграфічныя малюнкі мясцовых беларусаў, на якіх тыя называліся ліцьвінамі<ref name="CitiDog-2021"/>. Увогуле, усе суседнія народы ў XIV—XVIII стагодзьдзях называлі беларусаў «ліцьвінамі», «літвой», тым часам [[жамойты]] ў Вялікім Княстве Літоўскім не называліся ліцьвінамі{{Заўвага|Напрыклад, у шэрагу пэтыцыяў у 1550-я гады жамойцкая шляхта прасіла вялікага князя [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]], «''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі''»<ref name="Nasievic-2005"/>, таксама паводле дакумэнту пачатку XVIII ст., «''У адной Вільні зьмерла можна сказаць цэлая Жамойць і часткова Літва''» ({{мова-ru|«В одной Вильне вымерла можно сказать целая Жмудь и отчасти Литва»<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6, 1997. С. 40.</ref>)|скарочана}}}}<ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 173.</ref>.
 
=== Па Вялікім Княстве Літоўскім ===
Радок 178:
[[Файл:Vitaŭt Vialiki, Kalumny. Вітаўт Вялікі, Калюмны (1555).jpg|значак|[[Вітаўт|Вітаўт Вялікі]] з гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]]]
 
Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на вялікую колькасьць беларускіх тлумачальных тэрмінаў у граматах літоўскіх князёў і баяраў, складзеных у XIV—XV стагодзьдзях на [[Лацінская мова|лацінскай мове]]. Пры гэтымПрытым ужываньне выняткова славянскіх тлумачальных тэрмінаў ня толькі ў дакумэнтах, пісаных у дзяржаўнай канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага, але і аформленых па-за канцылярыяй звычайнымі ліцьвінамі, ёсьць беспасярэднім сьведчаньнем, што тыя карысталіся ўласнымі, а не чужымі моўнымі выразамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 39—46.</ref>. Пагатоў у многіх выпадках беларускія словы падаваліся з азначэньнем «народны» («гутарковы»), а самі такія дакумэнты нярэдка складаліся ў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх мясцовасьцях]], прылеглых да сучаснага беларуска-летувіскага этнічнага памежжа. У 1358 годзе дзеля вызначэньня дакладнай мяжы паміж Вялікім Княствам Літоўскім і [[Мазавецкае княства|Мазоўшам]] у [[Горадня|Горадні]] склікалі адмысловы сойм зь літоўскіх і мазоўскіх князёў і баяраў. У [[Лацінская мова|лацінскім]] акце разьмежаваньня, выдадзеным у Горадні 13 жніўня 1358 годзе князямі [[Кейстут]]ам, [[Патрыкей|Патрыкеем]] і [[Войшвілт]]ам і баярамі Айкшам, Алізарам і Васком Кірдзеевічамі, ужылі трансьлітараваныя ў лаціну «''гутарковыя''» назвы памежных пунктаў «''Каменны брод''» (''in vulgari a Kamyoni brod'') і «''вусьце вялікай стругі''» (''uscze welikey strugi'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 62.</ref>. У лацінскай дароўнай грамаце касьцёлу ў [[Ашмяны|Ашмянах]] ваяводы віленскага [[Войцех Манівід|Альбэрта Манівіда]] ад 1407 году ўжываецца «''народны''» выраз «''паўустаўнае''» (''vulgariter dictam pol ustavy'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 175.</ref>. Князь [[Жыгімонт Кейстутавіч]] у сваёй лацінскай грамаце ад 1411 году згадваў гутарковую (''vulgariter dicitur'') меру «''пуд воску''» (''pud vosku'')<ref name="Urban-2001-11">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 11.</ref>. А ў дароўнай грамаце ад 1434 году, якой Жыгімонт Кейстутавіч ужо будучы вялікім князем запісаў [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскай катэдры]] наданьні ў [[Меднікі|Медніцкай]], [[Дубінкі|Дубінскай]], [[Лынгмяны|Лынгмянскай]] і [[Немянчын]]скай валасьцях, згадваліся загароджы на рацэ, якія па-народнаму называліся «''язы''»{{Заўвага|Паводле [[Этымалягічны слоўнік беларускай мовы|Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]], «''Ез — 'перагародка, якую ставяць рыбакі на рацэ з праходам, у якім расстаўляюць нерат' <...> (гл. таксама яз)''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 184.</ref>, таксама шэраг прыкладаў ужываньня гэтага слова ў форме «яз» падае [[Гістарычны слоўнік беларускай мовы]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|37к}} С. 300.</ref>}} (''vulgariter jazi''). У лісьце да імпэратара [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] ад 1420 году вялікі князь [[Вітаўт]] ужыў выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''»{{Заўвага|Этымалягічны слоўнік беларускай мовы [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]] падае: «''Гайно — 'бярлога, логава'''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 18.</ref>}} (''indagines, alias in vulgari hayn'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 208.</ref>. У 1423 годзе ён зацьвердзіў дароўную грамату віленскага ваяводы Альбэрта Манівіда капліцы пры Віленскай катэдры, дзе загадвалася тром «''сем’ям''» (''familiae vulgariter siemie'') Цярэнцевічаў (''Terentiewiczy'') даваць «''лукно пяціпяднае''» (''lukno petypedne'') мёду, а братам Львовічам (''Lwowiczy'') і Небутовічам (''Nebutowiczy'') — «''лукно шасьціпяднае''» (''vulgariter lukno szescipedne'') мёду на карысьць той капліцы<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У дароўнай грамаце віленскага мяшчаніна Мацея Волаха і яго жонкі Дароты [[Віленскі кляштар францішканаў|Віленскаму кляштару францішканаў]] ад 1422 году лацінскі выраз «''situm circa fluvium Niemesz''» («''разьмешчаны ля ракі [[Нявежа (Летува)|Нямежы]]''») патлумачылі гутарковым выразам «''на Нямежы''» (''in vulgari comuniter dicendo na Nemeszi'')<ref name="Dajlida-2019-176">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 176.</ref>. У 1434 годзе ў дароўнай грамаце, якой [[Андрэй Саковіч (ваявода)|Андрэй Саковіч]], дзедзіч [[Немянчын]]а, надаваў Віленскай катэдры дзесяціну з свайго двара ў [[Сьвянцяны|Сьвянцянах]], згадваліся мясцовыя жыхары Войтка, два Мікіты, Кузьма Сямашыч (''Cusma Semaszicz''), Кастусь Пуршка (''Costhus alius Purschka'') ды іншыя. Некаторыя зь іх былі ўдзельнікамі суполак [[Бортніцтва|бортнікаў]], якія па-народнаму называліся «''сябрылы''» (''alias sabrili''); супольнік такой сябрылы называўся «''сябрыч''» (''alias sabricz'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1436 году, якой Конрад Кучук (''Cunradus alias Kuczuc''), дзедзіч [[Жырмуны|Жырмуноў]], чыніў наданьне Віленскаму касьцёлу францішканаў, згадвалася мера мёду, якая па-народнаму называлася «''шацец''» (''vulgariter dictam szathec'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1437 году Станіслаў Даўгайла, харужы віленскі, надаваў Віленскай катэдры сваю зямлю Навіны (''Nowiny'') на дзесяць «''бочак''» (''ad decem tunnas alias beczki'')<ref name="Dajlida-2019-177">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 177.</ref>. У 1451 годзе кашталян віленскі [[Сямён Гедыгольдавіч]] заснаваў касьцёл у сваёй вотчыне [[Вішнеў (Менская вобласьць)|Вішневе]] і надаў яму зямлю «''з пашняй''» (''cum agro alias z pasznia'') і лугі, па-народнаму менаваныя «''сенажаці''» (''prata alias sianozaczy''). У 1452 годзе Магдалена, удава старосты [[Ліда|лідзкага]] Ягінта, надала Віленскаму кляштару францішканаў «''пашню''» (''agrum alias pasznia'') зь людзьмі ў [[Тракелі (Вярэнаўскі раён)|Тракелях]]. У 1459 годзе пан Андрэй Даўгердавіч надаў касьцёлу ў [[Лынтупы|Лынтупах]] людзей, якія мусілі даваць «''бязьмен''» мёду (''bezmien mellis'') або «''пуд''» мёду (''pud mellis''), а таксама пэўную меру «''грачыхі''» (''hreczychy'')<ref name="Dajlida-2019-177"/>.
 
Яшчэ ў XIII ст. прускі храніст Хрысьціян пісаў: «''Калісьці [[Венеды]]я, цяпер Літванія, адсюль назоў Венедзкай затокі''» і такім парадкам лічыў пачатковую Літву [[Славянскія мовы|славянскай]] краінай<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 23.</ref>. У 1440-х гадох славянскай назваў літоўскую мову пісьменьнік і гуманіст, будучы [[папа|рымскі папа]] [[Піюс II (папа рымскі)|Энэа Сыльвіё Пікаляміні]]: «''Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская''»{{Заўвага|{{мова-la|«Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orlentem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est''»|скарочана}}<ref>Pii II Pontificis Maximi Historia Rerum ubique Gestarum cum Locorum descriptione. — Parrhisiis, 1509. P. 109v—110.</ref>}}<ref name="Urban-2001-113">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 113.</ref><ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265—266.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Невядомы сучасьнік [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] ў трактаце пра Памор’е (1464 год) пісаў, што «''мову памаранаў аднолькава могуць разумець палякі, русіны, ліцьвіны і прусы{{Заўвага|Пад прусамі тут, напэўна, разумелася польскае насельніцтва, якое тады жыло ў нізоўі [[Вісла|Віслы]] на яе правым узьбярэжжы<ref name="Urban-2001-15">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 15.</ref>}}''»<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што хоць сам Длугаш адзначыўся супярэчлівымі сьцьверджаньнямі пра мову ліцьвінаў, якіх залічваў да славянізаваных балтаў гэтак званага «[[Італійцы|італійскага]] паходжаньня»<ref name="Urban-2001-76">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 76.</ref>, аднак апісваючы эпізоды хрышчэньня ліцьвінаў і [[жамойты|жамойтаў]] храніст засьведчыў: пры хрышчэньні ліцьвінаў польскія сьвятары ня мелі патрэбы ў перакладніках, якія спатрэбіліся ім пры хрышчэньні жамойтаў{{Заўвага|Таксама у 11-й кнізе сваіх хронікаў Ян Длугаш згадаў першага каталіцкага біскупа для Жамойці [[Мацей зь Вільні|Мацея]]: «''з паходжаньня Немец, які, аднак, нарадзіўся ў Вільні. Ён добра ведаў мовы літоўскую і жамойцкую''», чым прызнаў існаваньне дзьвюх асобных моваў — літоўскай і жамойцкай<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22.</ref>}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22, 103.</ref>. Тым часам вялікі князь [[Гедзімін]], сучасьнікам якога быў Длугаш, запрашаў з Захаду ў Вялікае Княства Літоўскае дзеля хрышчэньня ліцьвінаў манахаў-прапаведнікаў, якія валодалі «польскай» і «рускай» мовамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58, 102.</ref>.
Радок 193:
Вэнэцыянскі дыплямат Марка Фаскарына ў 1557 годзе пісаў, што «''маскавіты размаўляюць і пішуць славянскай мовай, таксама як [[Харватыя|далматы]], [[Чэхія|чэхі]], [[палякі]] і ліцьвіны''»{{Заўвага|{{мова-it|«Questi Moscoviti parlano la lingua Schiavona, et scrivono nella stessa, siccome i Dalmatini, Bohemi, Polacchi et Lithuani…»|скарочана}}<ref>Historica Russiae Monumenta, ex antiquis exterarum gentium archivis et bibliothecis depromta ab A. J. Turgenevio, T. I. Nr. 135. — Petropoli, 1841. P. 149.</ref>}}<ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639—640.</ref>.
 
Успрыманьнем у Польшчы ліцьвінаў (разам з русінамі) як народу славянскай мовы, этнічна блізкага палякам, тлумачыцца пасольская інструкцыя для [[Эразм Цёлак|Эразма Цёлка]] на перамовы з новаабраным папам [[Юліюс II (папа рымскі)|Юліюсам II]], выдадзеная ў 1504 годзе ў канцылярыі [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]], дзе сьцьвярджалася нібы «''землі Літоўскага княства спакон веку былі заселеныя палякамі''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 84, 113.</ref>. ПрыТым гэтымчасам у творах паэта і пісьменьніка [[Мікалай Рэй|Мікалая Рэя]], аднаго з заснавальнікаў [[Польская літаратура (рэнэсанс)|польскай літаратуры]], ліцьвіны гавораць па-беларуску (напрыклад, ліцьвін простага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] зь верша «Litwin co pytał Polaka iako gi zową», выдадзенага ў 1562 годзе<ref>Rozprawy Akademii Umiejętności: Wydział Filologiczny. T. VIII, 1894. [https://books.google.by/books?id=bFIoAAAAYAAJ&pg=PA331&dq=rzek%C5%82+Litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisoP7b4t7zAhVI6qQKHfNUAHsQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=rzek%C5%82%20Litwin&f=false S. 331].</ref>). Як падкрэсьліваў польскі гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]], «''калі [Мікалай Рэй] пазьней апісваў русінаў, яны гаварылі „па-літоўску“ (г.зн. па-беларуску; ліцьвін у яго заўсёды быў толькі беларусам), ніколі па-ўкраінску''»{{Заўвага|{{мова-pl|«[Mikołaj Rej] jeżeli później o Rusinach opowiadał, prawili mu po "litewsku" (tj. po białorusku; Litwin u nego zawsze tyle co Białorusin), nigdy po małorusku»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Mikołaj Rej: człowiek i dzieło. — Lwów, 1922. S. 7.</ref><ref>Brückner A. Mikołaj Rej. — Warszawa: PWN, 1988. [https://books.google.by/books?id=SKTqAAAAMAAJ&q=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&dq=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjn5Lee4N7zAhVrgP0HHScUAxkQ6AF6BAgCEAI S. 14].</ref>.
 
Апублікаваная ў 1578 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]] [[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі]] зазначала, што «''…усе іншыя найбольшыя і найхрабрэйшыя народы ўсходніх і паўночных краінаў, якія ўжываюць славянскую мову, ёсьць баўгары, басьнякі, сэрбы, …ліцьвіны, што пануюць размашыста, кашубы… чэхі, палякі, мазуры… Ва ўсіх гэтых краінах, ад Ледавітага акіяну… да Міжземнага і Адрыятычнага мораў, жывуць народы славянскай мовы… Хоць многія зь іх свой бацькоўскі спосаб жыцьця зьмянілі на звычаі іншых народаў. Гэтак басьнякі, баўгары, сэрбы, рацы і далматы перанялі звычаі туркаў і вугорцаў… Ліцьвіны, русіны і мазуры зблізіліся з палякамі… Па-за гэтым, аднак, усе яны, хоць расьсяліліся сярод іншых народаў, гутараць, асабліва ў вёсках, на сваёй роднай, хай сабе адметнай, славянскай мове''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 18—19.</ref>. Таксама пры апісаньні Масковіі паведамлялася, што «''іншыя славяне, якімі ёсьць палякі, чэхі, ліцьвіны (літва) ды іншыя, якія ад мовы рускай адрозьніваюцца, іншым імём цара называюць, адныя Krol, другія Korol, альбо Kral…''»{{Заўвага|{{мова-la|«cæteri autem Slavones vtpote Poloni, Bohemi, Lituani, et cæteri, qui ab idiomate Ruthenico diuersi sunt, alio nomine Regem appellant, scilicet Krol, alij Korol, et Kral»|скарочана}}<ref>
Радок 208:
[[Файл:Udalryk Kryštap Radzivił. Удальрык Крыштап Радзівіл (1742-47).jpg|значак|[[Удальрык Крыштап Радзівіл|Удальрык Радзівіл]]]]
 
Гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]] сярод сьведчаньняў называньня беларускай мовы «літоўскай», апроч Сігізмунда Гербэрштэйн, Лаўрэція Зізанія і Памвы Бярынды, таксама прыводзіць аўтара лацінамоўнай польскай граматыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі|Пятра Статорыюса-Стоенскага|pl|Piotr Stoiński}}{{Заўвага|{{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі||pl|Piotr Stoiński}} пісаў пра існаваньне мазавецкага, рускага і літоўскага дыялектаў поруч з польскай мовай, пры гэтымразумеючы пад літоўскім дыялектам разумелася беларускаябеларускую мовамову<ref name="Zaprudzki-2013"/>}} (XVI ст.), славацкага падарожніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Даніэль Крман|Даніэля Крмана|uk|Даніел Крман}} і [[Пісар вялікі літоўскі|пісара вялікага літоўскага]] [[Удальрык Крыштап Радзівіл|Ўдальрыка Радзівіла]], які заклікаў да рэформы літоўскай граматыкі на фанэтычнай аснове (XVIII ст.)<ref name="Zaprudzki-2013">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 91—93.</ref>. Ён жа адзначае сярод тых, хто сьцьвярджаў, што ліцьвіны гаварылі на славянскай мове, апроч Гераніма Праскага, яшчэ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Паола Джовія Навакомскі|Паолу Джовію Навакомскага|uk|Паоло Джовіо}} і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Конрад Геснэр|Конрада Геснэра|be|Конрад Геснер}}<ref name="Zaprudzki-2013-92">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 92.</ref>.
 
У 1637 годзе шляхціч з [[Слуцкае княства|Случчыны]] [[Ян Цадроўскі]], які спадарожнічаў князю [[Багуслаў Радзівіл|Багуславу Радзівілу]] ў Нямеччыну ды іншыя эўрапейскія краі, запісаў у сваім дзёньніку, што ў ваколіцах [[Любэк]]у і [[Гамбург]]у — колішнім памежжы [[Германцы|германцаў]] з палабскімі славянамі ([[Люцічы|люцічамі]] і хаўруснымі ім плямёнамі) — «''…мы напаткалі мужыкоў, якія размаўлялі на мяшаным нямецка-літоўскім дыялекце; сваё паходжаньне яны вядуць ад [[Герулы|герулаў]], продкаў ліцьвінаў''»{{Заўвага|Згадка пра герулаў, відаць, сьведчыць пра папулярнасьць сярод тагачаснай літоўскай шляхты канцэпцыі ўласнага германскага паходжаньня<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 16.</ref>}}<ref>Помнікі мемуарнай літаратуры Беларусі XVII ст. — {{Менск (Мн.)}}, 1983. С. 124.</ref>.
Радок 365:
У старажытных пісьмовых крыніцах сталіца ліцьвінаў — [[Вільня]] — упамінаецца пад беларускай назвай ''Вільня'' (''Vilnia'' або ''Vilna'', напрыклад, у лістах [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Гедзімін]]а 1323 году «''in civitate nostra regia '''Vilnia'''''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 79.</ref>). У старабеларускіх тэкстах з XV ст. суіснавалі формы ''Вильня'' / ''у Вильни'' і ''Вильна'' / ''у Вильне'' (што параўнальна з ''Горадна'' — ''[[Горадня]]'' і ''[[Коўна]]'' — ''Коўня''), але паступова запанавала форма ''Вильня''<ref name="viacorka"/>.
 
Тым часам форму «''Vilnius''» [[летувіская мова|па-жамойцку]] пачалі ўжываць прыкладна з XVII ст. ([[Мікалоюс Даўкша|М. Даўкша]] ў «Пастыле» 1600 году). Летувіскі тапаніміст [[Аляксандрас Ванагас]] мяркуе, што гэта форма ўзьнікла пад уплывам польскай назвы ''Wilno'' (у летувіскай мове няма назоўнікаў ніякага роду, у пазычаньнях ён зьмяняецца на мужчынскі). УТым сваю чаргу,часам польскае ''Wilno'' утварылася ад старабеларускага варыянту ''Вільна''<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/vilnia/30284660.html Вільня ці Вільнюс? Ці карэктна называць горад традыцыйным беларускім імем], [[Радыё Свабода]], 21 лістапада 2019 г.</ref>. Пры гэтымА першаснай і найбольш старажытнай назвай места ў жамойцкіх (летувіскіх) гаворках ёсьць ''Vilnia'', на што паказвае А. Ванагас і што пацьвярджаецца сучаснай [[латыская мова|латыскай]] назвай — ''Viļņa''<ref name="viacorka"/>.
 
{|
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Ліцьвіны»