Эстонская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
дапаўненьне
Радок 40:
{{Гісторыя Эстоніі}}
'''Эсто́нская Саве́цкая Сацыялісты́чная Рэспу́бліка''', '''Эстонская ССР''' ({{Мова-et|Eesti Nõukogude Sotsialistlik Vabariik}}) — адна з рэспублік [[СССР|Саюзу Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік]], створаная рашэньнем [[Рыйгікогу]] Эстонскай рэспублікі 21 ліпеня 1940 году. 6 жніўня 1940 году прынятая ў якасьці саюзнай рэспублікі ў склад Савецкага Саюзу.
 
'''Эстонская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка''' (коратка '''ЭССР''', або '''Эстонская ССР'''){{Заўвага|Па-эстонску: "Ээсті Ныукокгудэ Соціалістлік Вабарійк".}} &mdash; [[Саюзная рэспубліка СССР|саюзная рэспубліка]] на паўночным-захадзе [[СССР]], на беразе [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]]. Плошча ЭССР 45,1 тыс. км<sup>2</sup>.
 
== Насельніцтва ==
Насельніцтва па стане на 1985 год &mdash; 1 530 000 чал., зь іх [[Места|мяшчан]] 71 %. Эстонцаў у ЭССР было 948 000 чалавек па стане на 1979 год. Астатнія былі расейцы, ўкраінцы, беларусы і інш.
 
== Земскі падзел ==
Эстонская ССР ня мела абласьцёў, бо была невялікая па памеры. Яна дзялілася на 15 раёнаў. ЭССР мела 33 месты, 24 пасёлкаў гарадзкога тыпу.
 
Сталіца Эстонскае ССР &mdash; [[Талін]].
 
== Краявід ==
Эстонская ССР мела раўнінную паверхню, на поўдні &mdash; халмы. Сярэдняя цеплыня лютага &mdash;6 Ц, ліпеня 17 Ц. Ападкаў да 700 мм у год.
 
Асноўныя рэкі &mdash; Нарва, Пярну, Эмаіга.
 
Мелася мноства азёраў, найвялікшыя &mdash; Чудзкое і Вырт. Існуе вадасховішча Нарваўскае.
 
Землі балотныя, дзярновыя, пясок і гліна.
 
Лясы займалі больш за 40 % зямлі ЭССР (2/3 хвоя). Запаведнікі: Відумяскі, Вільсандыйскі, Мацалускі, Нігуласкі. Лахэмаскі нацыянальны парк.
 
== Мінулае ==
Аснова мінулага ЭССР скаладюць запісы "рускіх летапісаў" і пазьнейшых "нямецкіх паэтычных твораў".
 
У 12&mdash;13 ст.ст. складвалася эстонская народнасьць. З 13 ст. на землях ЭССР пачалі стварацца гарады рускіх, данаў і швэдаў. Рускія былі найбольш уплывовымі і эстонцы плацілі даніну Юр'еўскаму ваяводзтву Русі. У другое палове 13 ст. ад рускіх вызвалілі паўстаньні і дапамога з-за мора крыжакоў. ЭССР стала часткаю [[Лівонія|Лівоніі]]. Улада крыжакоў была да сярэдзіны 16 ст. Пад час Інфлянскае вайны землі Эстонскае ССР падзялілі Рэч Паспалітая, Данія і Швэцыя. Рэч Паспалітая далучыла поўдзень, Швэцыя &mdash; поўнач, а Данія &mdash; востраў Сарэ. Пасьля Паўночнае вайны ўся ЭССР была далучаная да Швэцыі. Пасьля другое Паўночнае вайны 1700&mdash;1721 гадоў землі Эстонскае ССР далучылі да Расеі. У 1816 годзе на поўначы (Эстляндзкая губэрня) ЭССР было адмененае прыгоннае права, а ў 1819 &mdash; на поўдні ў Ліфляндзкае губэрні. У 1858 годзе адбылося т. зв. Махтраскае паўстаньне, ў 1872 &mdash; прастой работнікаў Крэнгольму. У 1917 годзе была створаная савецкая ўлада. У 1918 годзе землі ЭССР захапілі немцы. Пасьля вываду нямецкіх войскаў, увайшло савецкае войска толькі ў Нарву. Яны стварылі Эстляндзкую Работніцкую Грамаду. У Таліне захаваліся мясцовыя ўлады з "царскіх часоў" і войска, якое не прызнала ўладу бальшавікоў. 5 чэрвеня 1919 году Грамаду разагналі "белыя". Землі ЭССР сталі часткаю незалежнае Эстоніі.
 
=== Першая дзяржава (1919-1940) ===
З 1919 году Эстонія стала незалежнаю ад РСФСР і СССР. У 1934 годзе адбыўся пераварот і ўрад Эстоніі пачаў правіць самадзяржаўна. У чэрвені 1940 году ўрад быыў скінуты, а 21 ліпеня 1940 абвясьцілі аб стварэньні '''''Эстонскае Савецкае Сацыялістычнае Рэспублікі'''''. З 6 жніўня 1940 году ў складзе СССР.
 
=== Нямецкая ўлада (1941-1944) ===
У сьнежні 1941 году землі ЭССР былі захопленыя немцамі.
 
=== Савецкая ўлада (1944-1990) ===
У сярэдзіне 1944 году савецкае войска захапіла землі ЭССР. Улада краіны саветаў цягнулася да 1990 году.
 
== Гаспадарка ==
Пад уладаю бальшавікоў ЭССР пераўтварылася з сялянскае краіны ў прамыслова-земляробчую. У 1984 годзе вальны выраб ЭССР перавысіў 1940-ы год у 54 разы. Важнейшыя галіны прамысловасьці:
* сланаздабываючая і сланцапераапрацоўчую
* хімічную
* машынабудаўнічую
* будаўнічых матэрыялаў
* папяровую
* дзераваапрацоўчую
* тэкстыльнную
* харчовую
 
Вытворчасьць іскравае энэргіі (па стане на 1984) 18,3 млрд. кВт/г. Найвялікшыя гідраэлектрастанцыі &mdash; Прыбалтыйская і Эстонская, рабілі на сланцах.
 
=== Здабыча ===
Асноўныя здабычы сланцаў была ў Кохтла, фасфарытаў &mdash; у Марду.
 
=== Хімічныя галіна ===
Эстонская ССР мела хімічныя заводы па вырабе ўгнаеньняў.
 
=== Прамысловасьць ===
Эстонская ССР мела разьвітую электра- і радыётэхнічнае машынабудаваньне, прыборабудаваньне. Найвялікшыя прадпрыемствы былі ў местах Талін, Юр'еў.
 
Баваўняна-папяровыя камбінатыы былі ў Нарве і Таліне. Мелася ваўняная і ільняная прамысловасьць. У харчовае прамысловасьці для СССР былі важныя:
* рыбная (Талін, Пярну)
* мясная
* малочная
* маслабойная
 
Мелася самадзейнасьць, асабліва разьвітыя былі вырабы самадзейнае гаспадаркі са:
* скуры
* жалеза
* тэкстылю
* вязанныя
 
=== Сельская гаспадарка ===
Вальная вытворчасьць Эстонскае ССР у сельскае гаспадарцы ў 1984 годзе вырасла ў 2 разы ў параўнаньні з 1940 годам. У 1984 годзе было 142 калгасы і 153 саўгасы. Пасяўная плошча была 935 000 га ворыва. Сеялі зернавыя (ячмень, жыта, пшаніца), кармавыя і тэхнічныя расьліны. Вырошчвалі бульбу (1 196 000 га) і агародніну.
 
Жывёлагадоўля была ў асноўным малочна-мясным вытворчасьці скату і мясным сьвінагадоўлі. Меліся птушкагадоўля, зьверагадоўля, пчалярства.
 
Праводзілася асушэньне балотаў: (1 070 000 га, па стане на 1984 год).
 
=== Возныя ===
Эстонская ССР мела разьвітую сетку чыгункі і дарог. Чыгунка мела даўжыню 1,01 тыс. км, а для возаў &mdash; 27,9 км (1984).
 
Суднаходзтва мелася Эмаіга. Галоўная марская прыстань &mdash; Талін.
 
== Навука ==
У 1984 годзе ЭССР на 1000 чал. якія былі занятыя ў народнае гаспадарцы, 857 чал. з вышэйшаю і сярэдняю навукаю. У 1985/1986 вучэбных гадах у 6 ВНУ было 23,5 тыс., у 37 сярэдніх навучальных установах 22,2 тыс. послухаў.
 
У ЭССР была свая асобная Акадэмія навукаў, якая была заснаваная ў 1946 годзе.
 
Было 6 тэатраў.
 
== Лекары ==
На 10 000 насельнікаў ЭССР было 45,5 лекараў.
 
Курорты: кліматычны і гразевы &mdash; Пярну, гразевы &mdash; Гапсаль, кліматычны &mdash; Нарва-Есу.
 
== Глядзіце таксама ==
Радок 47 ⟶ 140:
{{Commons}}
 
== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}
{{СССР}}
 
[[Катэгорыя:СССР]]
[[Катэгорыя:Саюзныя Рэспублікі СССР]]
[[Катэгорыя:Эстонская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка]]