Вікіпэдыя

Паўстаньне 1830—1831 гадоў: розьніца паміж вэрсіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
← Папярэдняя зьменаНаступная зьмена →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
Арфаграфічныя і граматычныя праўкі
Меткі: Візуальная праўка Рэдагаваньне з мабільнай прылады Праўка праз мабільную вэрсію сайту
вікіфікацыя, артаграфія, дапаўненьне
Радок 1:
{{Артаграфія}}
{{Бітва
|Назва = Лістападаўскае паўстаньне
Радок 14 ⟶ 13:
|Колькасьць1 = 150 000<ref name=licby/>
|Колькасьць2 = 180 000 — 200 000
|Страты1 = 40 000 забітых і параненых<ref name=licby>Stefan Kieniewicz S., Andrzej Zahorski A., Władysław Zajewski, W. Trzy powstania narodowe,. — Warszawa, 1992,. pS. 273.</ref>
|Страты2 = 22 000 — 23 000 забітых
|Дадаткі =
}}
{{Бітвы Лістападаўскага паўстаньня}}
'''Паўстаньне 1830—1831 гадоў''', таксама '''Лістапа́даўскае паўстаньне''' ({{Мова-pl|Powstanie listopadowe|скарочана}}) — паўстаньне ў [[Расейская імпэрыя|Расейскае імпэрыі]] на «новадалучаных»[[анэксія|анэксаваных]] землях [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай ДвухАбодвух Народаў]], якое распачалося [[29 лістапада]] [[1830]] году, а скончылася [[21 кастрычніка]] [[1831]] году. Мэтаю паўстаньня было аднаўленьне дзяржаўнасьці [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛВялікага Княства Літоўскага]] і [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] у межах 1772 году<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 324.</ref>.
 
== Гісторыя ==
Калі расейскія войскі Расейскай імпэрыі пакінулі Царства Польскае длядзеля падаўленняздушэньня Ліпеньскай рэвалюцыі 1830 годагоду ў Францыі, ўу Варшаве 29 лістапада 1830 годагоду выбухнула паўстаньне.
 
== Паўстаньне ў Беларусі ==
'''[[{{Асноўны артыкул|Паўстаньне 1830—1831 гадоў на Пружаншчыне|''Паўстаньне 1830—1831 гадоў на Пружаншчыне'']]'''Маладэчаншчыне}}
 
Незадаволенасьць розных слаёў беларускага насельніцтва выклікала царскаярасейская палітыка на новадалучаныханэксаваных землях (пасляпа [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелаўпадзелах Рэчы Паспалітай]] 1772—1795гг1772—1795 гадоў), якая закранала ў першую чаргу інтарэсы [[Шляхта|шляхты]]. Таксама значна пагоршылася з увядзеньнем новых падаткаў дыі рэкруцкай павіннасьці становішча сялянства. Мясцовая эліта была занепакоеная пранікненьнем на кіроўныя пасады расейскага элемэнту.▼
[[Паўстаньне 1830—1831 гадоў на Маладэчаншчыне|'''''Паўстаньне 1830—1831 гадоў на Маладэчаншчыне''''']]
 
У пачатку 1831 году быў створаныўтварыўся Віленскі цэнтральны паўстанцкі камітэт. Агулам у Беларусі і Літве дзейнічала каля 30 паўстанцкіх атрадаўаддзелаў, якія налічвалі 12000 чалавек. Сярод іх такія людзі, як [[Напалеон Орда]], [[Ігнат Дамейка]], [[Эмілія Плятэр]]. СтаршынёйСтаршынём Часовага ўрадаўраду Літвы быў [[Тадэвуш Тышкевіч]].▼
▲Незадаволенасьць розных слаёў беларускага насельніцтва выклікала царская палітыка на новадалучаных землях (пасля [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелаў Рэчы Паспалітай]] 1772—1795гг), якая закранала ў першую чаргу інтарэсы [[Шляхта|шляхты]]. Таксама значна пагоршылася з увядзеньнем новых падаткаў ды рэкруцкай павіннасьці становішча сялянства. Мясцовая эліта была занепакоеная пранікненьнем на кіроўныя пасады расейскага элемэнту.
 
[[4 красавіка]] [[1831]] году невялікая групка мясцовых паўстанцаў захапіла магазынаммагазын зброі ў [[Ашмяны|Ашмянах]] і выдала яе жыхарам. Паўстанцы ўзялі ў палон каля 70 расейцаў-інвалідаў з афіцэрамі, якія абаранялі горад. Узятыя ў палон афіцэры таксама выдалі загад здацца каля 40 жаўнерам з расейскага Велікалуцкага полку, якія прыйшлі да гораду й рыхтаваліся да бою на вуліцах. Пры касьцёле дамініканцаўдамініканаў ксёндз Ясінскі заклікаў жыхароў да ўдзелу ў паўстаньні. За прыкладам жыхароў паўсталі некаторыя земскія ўладальнікі: [[Караль Пшазьдзецкі]] і [[Юзэф Зянковіч]] арганізавалі атрадыаддзелы кавалерыі, ШвэйкоўскіШвайкоўскі атрададдзел пяхоты. АтрадАддзел Зянковіча адзначаўся мундзірамі, на якіх былі пашытыя белыя рэбры й чарапы.<ref>EdmundCallier Callier,E. [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=oai:www.wbc.poznan.pl:6083&from=http://fbc.pionier.net.pl Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831],. — Poznań: Drukarnia Dziennika Poznańskiego, Poznań 1887,. sS. 59. (.djvu) {{ref-pl}}</ref>.▼
▲У пачатку 1831 году быў створаны Віленскі цэнтральны паўстанцкі камітэт. Агулам у Беларусі і Літве дзейнічала каля 30 паўстанцкіх атрадаў, якія налічвалі 12000 чалавек. Сярод іх такія людзі, як [[Напалеон Орда]], [[Ігнат Дамейка]], [[Эмілія Плятэр]]. Старшынёй Часовага ўрада Літвы быў [[Тадэвуш Тышкевіч]].
 
ПаНа просьбепросьбу жыхара вялейскагаВялейскага павету Валадкевіча Караль Пшазьдзецкі выслаў невялікі атрададдзел да [[Вялейка|Вялейкі]]. [[14 красавіка]] маёр Любанскі прыбыў у горад і казаў біць у касьцельныя званы. На гэты знак жыхары паўсталі, але мясцовы расейскі гарнізон таксама падрыхтаваўся да бою. КаліАднак аднаккалі да гораду прыбыў атрададдзел ХодзькаХодзькі, расейцы здаліся ў палон<ref name="Callier-74">Edmund Callier, E. [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=oai:www.wbc.poznan.pl:6083&from=http://fbc.pionier.net.pl Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831],. — Poznań: Drukarnia Dziennika Poznańskiego, Poznań 1887,. sS. 74. (.djvu) {{ref-pl}}</ref>.▼
▲[[4 красавіка]] [[1831]] году невялікая групка мясцовых паўстанцаў захапіла магазынам зброі ў [[Ашмяны|Ашмянах]] і выдала яе жыхарам. Паўстанцы ўзялі ў палон каля 70 расейцаў-інвалідаў з афіцэрамі, якія абаранялі горад. Узятыя ў палон афіцэры таксама выдалі загад здацца каля 40 жаўнерам з расейскага Велікалуцкага полку, якія прыйшлі да гораду й рыхтаваліся да бою на вуліцах. Пры касьцёле дамініканцаў ксёндз Ясінскі заклікаў жыхароў да ўдзелу ў паўстаньні. За прыкладам жыхароў паўсталі некаторыя земскія ўладальнікі: [[Караль Пшазьдзецкі]] і [[Юзэф Зянковіч]] арганізавалі атрады кавалерыі, Швэйкоўскі атрад пяхоты. Атрад Зянковіча адзначаўся мундзірамі, на якіх былі пашытыя белыя рэбры й чарапы.<ref>Edmund Callier, [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=oai:www.wbc.poznan.pl:6083&from=http://fbc.pionier.net.pl Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831], Drukarnia Dziennika Poznańskiego, Poznań 1887, s. 59. (.djvu) {{ref-pl}}</ref>.
 
[[16 красавіка]] ашмянскія паўстанцы пад камандаваньнемкамандаю Біруты й Стэльніцкага беспасьпяхова сутыкалісябіліся з атрадамаддзелам расейцаў пад камандаваньнем палкоўніка Вежуліна (полк казакоў, невядомая колькасьць пяхоты, 2 гарматы). ПасьляПа сутычкісутычцы расейцы пачалі разьню жыхароў. Загінула 150 чалавека, ў тым ліку ксёндз Кужэлеўскі і доктар Закшэўскі<ref name="Callier-74"/>.▼
▲Па просьбе жыхара вялейскага павету Валадкевіча Караль Пшазьдзецкі выслаў невялікі атрад да [[Вялейка|Вялейкі]]. [[14 красавіка]] маёр Любанскі прыбыў у горад і казаў біць у касьцельныя званы. На гэты знак жыхары паўсталі, але мясцовы расейскі гарнізон таксама падрыхтаваўся да бою. Калі аднак да гораду прыбыў атрад Ходзька, расейцы здаліся ў палон<ref name="Callier-74">Edmund Callier, [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=oai:www.wbc.poznan.pl:6083&from=http://fbc.pionier.net.pl Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831], Drukarnia Dziennika Poznańskiego, Poznań 1887, s. 74. (.djvu) {{ref-pl}}</ref>.
 
20 красавіка аддзел Пшазьдзецкага быў разьбіты пад Вішневам расейскімі карнікамі пад камандаю генэрала Астражэнкі (2 эскадроны ўзараў, батальён пяхоты, 6 гарматаў)<ref>Callier E. [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=oai:www.wbc.poznan.pl:6083&from=http://fbc.pionier.net.pl Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831]. — Poznań: Drukarnia Dziennika Poznańskiego, 1887. S. 85. (.djvu) {{ref-pl}}</ref>. 24 красавіка расейцы занялі Вялейку. Горад абаранялі аддзелы: палкоўніка Радзішэўскага, Валадкевіча, Заборскага<ref>Callier E. [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=oai:www.wbc.poznan.pl:6083&from=http://fbc.pionier.net.pl Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831]. — Poznań: Drukarnia Dziennika Poznańskiego, 1887. S. 88. (.djvu) {{ref-pl}}</ref>.
▲[[16 красавіка]] ашмянскія паўстанцы пад камандаваньнем Біруты й Стэльніцкага беспасьпяхова сутыкаліся з атрадам расейцаў пад камандаваньнем палкоўніка Вежуліна (полк казакоў, невядомая колькасьць пяхоты, 2 гарматы). Пасьля сутычкі расейцы пачалі разьню жыхароў. Загінула 150 чалавека, ў тым ліку ксёндз Кужэлеўскі і доктар Закшэўскі<ref name="Callier-74"/>.
 
[[204 красавіка]]траўня атрададдзелы ПшазьдзецкагаРадзішэўскага быўй разьбітыВаладкевіча падпаспрабавалі Вішневамзноў расейскімўзяць атрадамВялейку. падАтака камандаваньнемня генэралабыла Астражэнкіпасьпяховай (2з эскадронытой ўзараўпрычыны, батальёншто пяхоты,[[касінеры]] 6баяліся гуку расейскіх гарматаў)<ref>Edmund Callier, [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=oai:www.wbc.poznan.pl:6083&from=http://fbc.pionier.net.plа Bitwyвысланая iў potyczkiдапамогу stoczoneім przezкавалерыя wojskoвельмі polskieняўдала wадступала, rokuперашкаджаючы 1831],пяхоце. DrukarniaАд Dziennikaпоўнага Poznańskiego,правалу Poznańпаўстанцаў 1887,выратавалі s.стральцы 85.Ігнацага (.djvu)Тукалы, {{ref-pl}}</ref>.якія [[24прыбылі красавіка]]ў расейцыканцы занялі Вялейкубітвы. ГорадДзякуючы абараняліім, атрады:Радзішэўскі палкоўніказмог Радзішэўскага,арганізавана Валадкевіча, Заборскагаадступіць<ref>EdmundCallier Callier,E. [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=oai:www.wbc.poznan.pl:6083&from=http://fbc.pionier.net.pl Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831],. — Poznań: Drukarnia Dziennika Poznańskiego, Poznań 1887,. sS. 88105—106. (.djvu) {{ref-pl}}</ref>.
 
[[48 траўня]] атрадытры Радзішэўскагааддзелы йпаўстанцаў, Валадкевічапад паспрабавалікамандаю зноўТамаша ўзяцьЛапацінскага, Вялейку.Брахоцкага Атакй няЛеапольда быўКлёта пасьпяховысупольнай затакай той прычыны, штозанялі [[касінерыДзісна|Дзісну]]. баялісяНекалькі гукудзясяткаў расейскіхкавалерыстаў гарматаўзагінула, акалі высланаябез зпатрэбы дапамогайсьпяшаючы імй кавалерыяпаслухаўшы вельмі няўдала адступалагабрэя, перашкаджаючыувайшлі пяхоце.ў Адгорад поўнайнаўпрост правалыу выратавалізасаду. паўстанцаўПаўстанцы стральцыўзялі Ігнацаганекалькі Тукалы,дзясяткаў якіярасейцаў прыбыліу ў канцы бітвыпалон. ДзякуючыУтрымліваліся ім,ў Радзішэўскігорадзе могнекалькі адступаць у большым ці меншым парадкудзён<ref>EdmundCallier Callier,E. [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=oai:www.wbc.poznan.pl:6083&from=http://fbc.pionier.net.pl Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831],. — Poznań: Drukarnia Dziennika Poznańskiego, Poznań 1887,. sS. 105—106107—109. (.djvu) {{ref-pl}}</ref>.
 
[[815 траўня]] трыРадзішэўскаму атрадыі паўстанцаў,Валадкевічу падне камандаваньнемўдалося Тамаша Лапацінскага, Брахоцкага й Леапольда Клёта супольным атакам заняліабараніць [[ДзіснаГлыбокае|ДзіснуГлыбокага]]. Некалькіперад дзясяткаўатакай кавалерыстаўгенэрала загінулаСафянова, каліале непатрэбнаім сьпяшаючыудалося й паслухаўшы габрэя, ўвайшліадыйсьці ў горад наўпрост у засаду. Паўстанцы ўзялі некалькі дзясяткаў расейцаў у палон. Утрымліваліся ў горадзе некалькідобрым дзёнпарадку<ref>Edmund Callier, E. [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=oai:www.wbc.poznan.pl:6083&from=http://fbc.pionier.net.pl Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831],. — Poznań: Drukarnia Dziennika Poznańskiego, Poznań 1887,. sS. 107—109124. (.djvu) {{ref-pl}}</ref>.
 
[[15Каля 20 траўня]] Радзішэўскамуаддзел ібратоў ВаладкевічуАдахоўскіх не ўдалося абараніцьзаняў [[Глыбокае|ГлыбокагаЛепель]] пераді атакамзьнішчыў генэраламясцовы Сафянова,гарнізон. алеНекалькі імдзён удалосяпасьля, аднак, адыйсьціпаўстанцы ўсамі добрымбылі парадкуразьбітыя<ref>Edmund Callier, E. [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=oai:www.wbc.poznan.pl:6083&from=http://fbc.pionier.net.pl Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831],. — Poznań: Drukarnia Dziennika Poznańskiego, Poznań 1887,. sS. 124140. (.djvu) {{ref-pl}}</ref>.
 
Каля [[2028 траўня]] атрадўночы братоўкаля Адахоўскіх2000 заняўрасейцаў напала на лягер 300 паўстанцаў пад камандаю Прозара ў [[ЛепельПадліпкі (Гарадзенская вобласьць)|Падліпках]]. іПрозар зьнішчыўуспамінаў, мясцовышто гарнізон.абодва бакі страцілі прыкладна па 40 чалавек, але як пазначыў — Некалькіяго дзёнаддзел пасьлябыў аднакразьбіты; паўстанцы саміразьбегліся быліпа разьбітыялесе. З гэтай прычыны немагчымай стала плянаванае аб’яднаньне паўстанцаў з блізка дзейным рэгулярным польскім войскам<ref>Edmund Callier, E. [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=oai:www.wbc.poznan.pl:6083&from=http://fbc.pionier.net.pl Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831],. — Poznań: Drukarnia Dziennika Poznańskiego, Poznań 1887,. sS. 140165. (.djvu) {{ref-pl}}</ref>.
 
[[2831 траўня]] урэгулярны ночаддзел каляпалкоўніка 2000Хлапоўскага пабіў расейцаў напала на лягер 300 паўстанцаў пад камандаваньнем Прозара ў [[Падліпкі (Гарадзенская вобласьць)|ПадліпкахЛіда]].й Прозарі успамінаў, што абодва бакі страцілі па каля 40заняў чалавекгорад, але якз пазначыў —прычыны ягоадсутнасьці атрад быў разьбіты; паўстанцы разьбегліся па лесе. З гэтай прычыныпяхоты немагчымай сталабыла плянаванаеатака аб’яднаньнена паўстанцаўаддзелы, зякі блізкастаялі дзейнічаючымў рэгулярным польскім войскам[[Жырмуны|Жырмунах]]<ref>Edmund Callier, E. [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=oai:www.wbc.poznan.pl:6083&from=http://fbc.pionier.net.pl Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831],. — Poznań: Drukarnia Dziennika Poznańskiego, Poznań 1887,. sS. 165174. (.djvu) {{ref-pl}}</ref>.
 
[[3124 траўня]]ліпеня рэгулярныаддзел атрадрэгулярнай арміі палкоўніка ХлапоўскагаБжэжанскага пабіў(3 расейцаўэскадроны падкавалерыі, 50 пяхоты, 1 гармата) заняў [[ЛідаЗьдзецел]]й. іПраз заняўгадзіну горад,да алегораду з-западышлі адсутнасьцірасейцы пяхоты(2 немагчымымэскадроны быўкавалерыі, атакбатальён напяхоты, 2 атрадыгарматы), якіале стаяліда ўбою [[Жырмуны|Жырмунах]]не дайшло — расейцы адступілі<ref>Edmund Callier, E. [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=oai:www.wbc.poznan.pl:6083&from=http://fbc.pionier.net.pl Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831],. — Poznań: Drukarnia Dziennika Poznańskiego, Poznań 1887,. sS. 174220. (.djvu) {{ref-pl}}</ref>.
 
ПасьляПа сыходузыходзе зь [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх павэтаўпаветаў]] рэгулярнае польскае арміі паўстаньне пачало згасаць, хоць асобныя партызанскія аддзелы працягвалі дзейнічаць да восені 1831 рокугоду. На пачатку жніўня 1831 году нарасейскім ўсёйуладам тэрыторыіудалося Беларусіздушыць паўстаньне былона падаўленае.ўсёй Многіятэрыторыі актыўныяБеларусі. паўстанцыМногіх быліактыўных пазбаўленыяпаўстанцаў пазбавілі маёмасці і пакінулізмусілі пакінуць радзіму. Канфіскація маёнткаў крануласязакранула буйных магнатаў — [[Агінскія|Агінскіх]], [[Плятэры|Плятэраў]], [[Радзівілы|Радзівілаў]], [[Сапегі|Сапегаў]], [[Чартарыйскія|Чартарыйскіх]] і інш. Увогуле, да следстваследзтва за ўдзел у паўстаньні ў беларуска-літоўскіхколішнім Вялікім губэрняхКнястве былоЛітоўскім прыцягнутапрыцягнулі 2878 чалавек. Пачалася «дэпаланізаціядэпалянізація» ([[Русіфікацыя Беларусі|русіфікацыя]]) беларускіх земляў.▼
[[24 ліпеня]] атрад рэгулярнай арміі палкоўніка Бжэжанскага (3 эскадроны кавалерыі, 50 пяхоты, 1 гармата) заняў [[Зьдзецел]]. Адну гадзіну пазьней да гораду падышлі расейцы (2 эскадроны кавалерыі, батальён пяхоты, 2 гарматы), але да бою не прыйшло — расейцы адступілі<ref>Edmund Callier, [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=oai:www.wbc.poznan.pl:6083&from=http://fbc.pionier.net.pl Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831], Drukarnia Dziennika Poznańskiego, Poznań 1887, s. 220. (.djvu) {{ref-pl}}</ref>.
 
▲Пасьля сыходу зь беларускіх павэтаў рэгулярнае польскае арміі паўстаньне пачало згасаць, хоць асобныя партызанскія аддзелы працягвалі дзейнічаць да восені 1831 року. На пачатку жніўня 1831 году на ўсёй тэрыторыі Беларусі паўстаньне было падаўленае. Многія актыўныя паўстанцы былі пазбаўленыя маёмасці і пакінулі радзіму. Канфіскація маёнткаў кранулася буйных магнатаў — [[Агінскія|Агінскіх]], [[Плятэры|Плятэраў]], [[Радзівілы|Радзівілаў]], [[Сапегі|Сапегаў]], [[Чартарыйскія|Чартарыйскіх]] і інш. Увогуле да следства за ўдзел у паўстаньні ў беларуска-літоўскіх губэрнях было прыцягнута 2878 чалавек. Пачалася «дэпаланізація» ([[Русіфікацыя Беларусі|русіфікацыя]]) беларускіх земляў.
 
== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}
 
== Літаратура ==
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
 
== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons}}
* [https://web.archive.org/web/20101204021034/http://jivebelarus.net/history/memuares/for_freedom_and_faith.html І. Клюкоўскі — Успаміны аб падзеях паўстання 1830—1831 гадоў]
 
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Паўстаньне_1830—1831_гадоў»