Расейская імпэрыя: розьніца паміж вэрсіямі
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
пунктуацыя |
дапаўненьне |
||
Радок 49:
| Дадаткі = <small><references/></small>
}}
'''Расе́йская імпэ́рыя''' ({{мова-ru|Российская империя|скарочана}}) — афіцыйная назва [[Расея|Расеі]] ў 1721—1917 гадох. Сталіцай у 1721—1728 і 1730—1917 гадох быў [[Санкт-Пецярбург]], у 1728—1730 гадох [[Масква]]. Трэцяя паводле плошчы імпэрыя ў сусьветнай гісторыі (пасьля [[Брытанская імпэрыя|Брытанскай]] і [[Мангольская імпэрыя|Мангольскай]]). На захадзе амывалася [[Балтыйскае мора|Балтыйскім морам]], на поўначы — [[Паўночны Ледавіты акіян|Паўночным Ледавітым акіянам]], на ўсходзе — [[Ціхі акіян|Ціхім акіянам]], на поўдні — [[Чорнае мора|Чорным морам]]. Ачольвалася гаспадарамі [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]], якія абвясьцілі сябе «[[Імпэратар Усерасейскі|Імпэратарамі Ўсерасейскімі]]» і валодалі неабмежаванай абсалютнай уладай да 1905 году. Спыніла сваё існаваньне ў выніку [[Лютаўская рэвалюцыя 1917 году ў Расеі|Лютаўскай рэвалюцыі]] і абвяшчэньня [[Расейская рэспубліка|рэспублікі]] ў 1917 годзе [[Часовы ўрад Расеі|Часовым урадам]].
Расейская імпэрыя, у адрозьненьне ад іншых [[Каляніялізм|каляніяльных]] імпэрыяў таго часу, была не заморскай, а кантынэнтальнай. Геаграфічна [[Калёнія (залежная тэрыторыя)|калёніі]] знаходзіліся побач з мэтраполіяй, а часам мелі этнічную блізкасьць зь ёй. Гэта дазваляла ня толькі прыхоўваць каляніяльны прыгнёт, але і [[Русіфікацыя|накідваць паняволеным народам чужую гісторыю, культуру і мову]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 320.</ref>.
Па перамозе ў [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайне]] і складаньня [[Ніштацкі мір|Ніштацкай дамовы]] ў верасьні 1721 году Ўрадавыя [[Сэнат (Расейская імпэрыя)|сэнат]] і [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|сынод]] [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] пастанавілі надаць гаспадару [[Пётар I|Пятру I]] тытул «[[Імпэратар Усерасейскі|Імпэратара Ўсерасейскага]]»<ref name="shub">Шубинский С. Н. [https://web.archive.org/web/20120104052225/http://historydoc.edu.ru/catalog.asp?ob_no=14205&cat_ob_no=12369 Исторические очерки и рассказы. — 6-е изд.] — СПб., 1911. С. 44—51.</ref>. [[Прусія]] і [[Галяндыя]] неадкладна прызналі новы тытул маскоўскага гаспадара, [[Швэцыя]] ў 1723, [[Асманская імпэрыя|Турцыя]] ў 1739, [[Ангельшчына]] і [[Аўстрыйская імпэрыя|Аўстрыя]] ў 1742, [[Францыя]] і [[Гішпанія]] ў 1745 і, нарэшце, [[Рэч Паспалітая]] ў 1764 годзе<ref name="shub" />.
== Русіфікацыя Вялікага Княства Літоўскага ==
{{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі}}
28 траўня 1772 году адразу па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] маскоўская гаспадыня [[Кацярына II]] падпісала Наказ, згодна зь якім ўсе губэрнатары на чале губэрняў, утвораных на землях колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], абавязваліся складаць свае выракі, пастановы і загады [[Моўнае плянаваньне|толькі на расейскай мове]] замест ранейшай [[Польская мова|польскай]] (мова афіцыйных дакумэнтаў Рэчы Паспалітай з 1696 году). Жыхарам дазвалялася карыстацца сваёй мовай і сваімі законамі, толькі калі гэта не датычыла сфэры ўлады. 8 траўня 1773 году Кацярына II падпісала чарговы Наказ «Аб заснаваньні ў Беларускіх губэрнях губэрнскіх і правінцыйных земскіх судоў», дзе было яшчэ раз пазначана пра абавязковае выкарыстаньне ў справаводзтве выняткова расейскай мовы<ref>Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі. Т. 2. — Менск, 1940.</ref>. Тым часам прызначаны кіраваць новаўтворанай [[Менская япархія|Менскай япархіяй]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] [[Віктар Садоўскі]] ў час свайго выступу ў [[Слуцак|Слуцку]] пагражаў мясцовым праваслаўным сьвятарам за выкарыстаньне [[Беларуская мова|беларускай мовы]] замест [[Расейская мова|расейскай]]<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 5.</ref>:
{{Цытата|Я вас выкараню, вынішчу, каб і мовы не было вашай праклятай літоўскай і вас саміх. Я вас у высылкі павысылаю або ў салдаты пааддаю, а сваіх з-за кардону панаваджу.
{{арыгінал|ru|Я вас скореню, уничтожу, чтоб и языка не было вашего проклятого Литовского и вас самих. Я вас в ссылки порассылаю или в солдаты поотдаю, а своих из-за кордона понавожу!}}|
}}
[[Файл:Маскалізацыя (русіфікацыя). Бяроза Картуская. Касьцёл Сьвятога Крыжа.jpg|значак|250пкс|[[Бярозаўскі кляштар|Касьцёл Сьвятога Крыжа]] ў [[Бяроза (горад)|Бярозе Картускай]] да (налева) і па (направа) [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|руйнаваньні расейскімі ўладамі]]]]
Кацярына II імкнулася да аб’яднаньня анэксаваных земляў зь іншымі часткамі імпэрыі, але рабіла гэта асьцярожна і паступова. Па здушэньні [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] гэтая палітыка праводзілася больш упарта і настойліва з ужываньнем карных захадаў<ref name="sved">[[Вячаслаў Швед|Швед В.]] [https://web.archive.org/web/20151020160251/http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/almanach/07/07szved.htm Эвалюцыя расейскай урадавай палітыкі адносна земляў Беларусі (1772—1863 г.)] // [[Гістарычны Альманах]]. Том 7, 2002.</ref>. Сярод іншага пачалося масавае звальненьне ўраднікаў мясцовага паходжаньня зь дзяржаўных установаў з заменай іх выхадцамі з Расеі<ref name="nv">Крыжаноўскі М. [http://www.nv-online.info/index.php?c=ar&i=9046 Жывая крыніца ты, родная мова] // [[Народная Воля]]. № 65—66, 1 траўня 2008 г.</ref>.
Маскоўскія гаспадары [[Павал I]] і [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандар I]] не прымалі значных захадаў супраць пашырэньня польскай мовы, таму гэты ўплыў на беларускіх землях па ягоным вынішчэньні ў часы Кацярыны II дастаткова хутка аднавіўся і да канца першай чвэрці XIX ст. перавышаў расейскі. Па прыходзе да ўлады ў сьнежні 1825 году [[Мікалай I|Мікалая I]] наступ на беларускую і польскую культуру аднавіўся і асабліва ўзмацніўся па здушэньні [[Паўстаньне 1830-1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]]. Палітыка Мікалая I скіроўвалася на вяртаньне больш узмоцненай русіфікацыі і ўніфікацыі земляў<ref name="sved"/>. 16 верасьня 1831 году ўтварыўся адмысловы «Заходні камітэт», задачай якога зьяўлялася «зраўняць Заходні край ува ўсіх адносінах з унутранымі вялікарускімі губэрнямі»<ref name="sved"/>. Міністар унутраных справаў Расейскай імпэрыі Пётар Валуеў падрыхтаваў для Камітэту адмысловы «Нарыс пра сродкі абмаскаленьня Заходняга краю» ({{мова-ru|«Очерк о средствах обрусения Западного края»|скарочана}}<ref>Миллер А. И. Планы властей по усилению русского ассимиляторского потенциала в Западном крае // «Украинский вопрос» в политике властей и русском общественном мнении (вторая половина XIХ века). — СПб: Алетейя, 2000.</ref>).
Згодна з указамі ад 29 лістапада 1830 і 18 лютага 1831 году ў [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] губэрнях спынялася дзеяньне [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|Статуту Вялікага Княства Літоўскага]]. На падставе ўказаў ад 30 кастрычніка 1831 і 11 студзеня 1832 году ўсім дзяржаўным установам і пасадам на анэксаваных тэрыторыях надаваліся расейскія назвы<ref name="historyja228">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 228.</ref>. 25 чэрвеня 1840 году Мікалай I выдаў указ, згодна зь якім усе справы як ува ўрадавай, так і ў судовай частцы, не вылучаючы справаў дваранскіх і дэпутацкіх сходаў, а таксама ўвогуле ўсе акты, якога б роду і найменьня яны не былі, трэба было пісаць толькі на расейскай мове. У афіцыйнай дакумэнтацыі колішняе [[Вялікае Княства Літоўскае]] атрымала назву «[[Паўночна-Заходні край]]», адначасна поўнасьцю скасоўвалася дзеяньне Літоўскага Статуту<ref name="nv"/>.
[[Файл:Vilnia, Rajmund Ziamacki. Вільня, Раймунд Зямацкі (J. Brydak, 1863).jpg|250пкс|значак|Расстрэл [[Раймунд Зямацкі|ксяндза Зямацкага]] расейскімі карнікамі на загад [[Мураўёў-вешальнік|Мураўёва]], 5.06.1863 г.]]
Апроч таго, Мікалай I зацьвердзіў пастанову аб перасяленьні ў Беларусь ''«выхадцаў з унутраных губэрніяў, якія прынясуць з сабой у гэты край, чужы Расеі, нашу мову, звычаі, прыхільнасьць расейцаў да стальцу»''<ref name="dvbh">{{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)|к}}</ref>.
За [[Аляксандар II|Аляксандрам II]] назіраліся пэўныя паслабленьні ў русіфікацыйных працэсах, але палітыка ўніфікацыі і інтэграцыі заходніх губэрняў зь іншымі тэрыторыямі Расейскай імпэрыі ўсё яшчэ працягвалася<ref name="sved"/>.
Па здушэньні [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] працэс маскалізацыі ўзначаліў генэрал-губэрнатар [[Міхаіл Мураўёў|М. Мураўёў]], названы сучасьнікамі Вешальнікам і Людаедам<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 257.</ref>. Асаблівую ўвагу начальнік «Паўночна-заходняга краю» надаваў маскалізацыі адукацыі, шырока вядомым зьяўляецца ягоны дэвіз<ref>[https://www.svaboda.org/a/28134928.html У менскім праваслаўным храме маліліся за Мураўёва-вешальніка — упершыню за сто гадоў], [[Радыё Свабода]], 23 лістапада 2016 г.</ref>:
{{Цытата|
Што не дарабіў расейскі штык — даробіць расейскі чыноўнік, расейская школа і расейская царква
{{арыгінал|ru|Что не доделал русский штык — доделает русский чиновник, русская школа и русская церковь}}
}}
[[Файл:St.George church (Babrujsk).JPG|міні|250пкс|Характэрная [[мураўёўкі|мураўёўка]] з [[купал-цыбуліна|купаламі-цыбулінамі]], [[шацёр (архітэктура)|шатрамі]], [[Какошнік (архітэктура)|какошнікамі]] і інш.]]
Мураўёў запрасіў у Вільню прадстаўніка кансэрватыўнага кірунку ў «западно-руссизме» [[Ксенафонт Гаворскі|Ксенафонта Гаворскага]] і спрыяў пераносу яго кіеўскага выданьня «Вестник Юго-Западной и Западной России» пад новай назвай «Вестник Западной России». Аднак, нягледзячы нават на ўвядзеньне абавязковай падпіскі для духавенства і службоўцаў, часопіс ня меў папулярнасьці, і ў 1871 годзе яго закрылі<ref>{{Літаратура/Гістарыяграфія гісторыі Беларусі|к}} С. 133.</ref>.
Зьвяртаючыся да шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага Мураўёў казаў<ref name="dvbh"/>:
{{Цытата|
Забудзьцеся пра наіўныя летуценьні і мары, панове, і помніце, што калі вы ня станеце тут сваімі думкамі і пачуцьцямі расейцамі, вы будзеце іншаземцамі і мусіце тады пакінуць гэты край
{{арыгінал|ru|Забудьте наивные мечтания, занимавшие вас доселе, господа, и помните, что если вы не станете здесь по своим мыслям и чувствам русскими, то вы будете здесь иностранцами и должны тогда покинуть этот край}}
}}
[[Файл:Połacak, Rynak-Viciebskaja. Полацак, Рынак-Віцебская (1910).jpg|значак|250пкс|Расейскі помнік г.зв. «[[Вайна 1812 году|Айчыннай вайне]]» ў Полацку з [[Герб Расеі|двухгаловымі арламі]], [[купал-цыбуліна|купалам-цыбулінай]] і [[Расейскі крыж|расейскім крыжам]]]]
Істотнымі фактарамі маскалізацыі ў «Паўночна-заходнім краі» зьяўляліся падвышаныя (параўнальна з мэтраполіяй) аклады і разнастайныя прывілеі для чыноўнікаў-выхадцаў з цэнтральнай Расеі, а таксама расейскае войска, шматлікія гарнізоны якога бесьперапынна разьмяшчаліся ў беларускіх местах і мястэчках<ref name="Arlou-1993">[[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Арлоў У.]] Калі пасяліліся на беларусі расейцы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 49.</ref>.
Асаблівасьцю русіфікацыйных захадаў уладаў Расейскай імпэрыі ў Беларусі была агрэсіўная прапаганда сярод беларусаў фактычна акупацыйнай расейскай мовы і культуры (мовы і культуры [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]) як «сваіх уласных», якімі тыя нібыта карысталіся раней<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 21—22.</ref>.
▲Расейская імпэрыя, у адрозьненьне ад іншых [[Каляніялізм|каляніяльных]] імпэрыяў таго часу, была не заморскай, а кантынэнтальнай. Геаграфічна [[Калёнія (залежная тэрыторыя)|калёніі]] знаходзіліся побач з мэтраполіяй, а часам мелі этнічную блізкасьць зь ёй. Гэта дазваляла ня толькі прыхоўваць каляніяльны прыгнёт, але і [[Русіфікацыя|накідваць паняволеным народам чужую гісторыю, культуру і мову]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 320.</ref>.
== Глядзіце таксама ==
Радок 59 ⟶ 106:
== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}
== Літаратура ==
Радок 68 ⟶ 115:
{{Партал|Гісторыя}}
▲{{Накід:Гісторыя Расеі}}
{{Губэрні Расейскай імпэрыі на беларускіх землях}}
{{Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Расейскай імпэрыі}}
| |||