Беларусь: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
д →‎Мовы: стыль
дапаўненьне, стыль
Радок 253:
Галоўны орган [[Заканадаўчая ўлада|заканадаўчай улады]] — [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь]], ліквідаваны Лукашэнкам на падставе афіцыйна абвешчаных вынікаў рэфэрэндуму 1996 году і заменены на падкантрольны рэжыму [[Нацыянальны сход Рэспублікі Беларусь|Нацыянальны сход]], які складаецца з [[Палата прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь|Палаты прадстаўнікоў]] (ніжняя палата) і [[Савет Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь|Савету Рэспублікі]] (верхняя палата). З улікам таго, што назва «Вярхоўны [[Савет]]» небеларуская і паходзіць ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]], выказваюцца прапановы вярнуць парлямэнту краіны традыцыйную ад часоў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] назву — Сойм<ref name="Cajcyc">Чайчыц А. [https://www.svaboda.org/a/28449360.html Карыснае практыкаваньне ад Зянона Пазьняка], [[Радыё Свабода]], 24 красавіка 2017 г.</ref><ref>[http://www.bielarus.net/pdf/Program_Bolnaja_Bielarus_internet.pdf Народная Праграма Вольная Беларусь — гэта праект новай Беларусі]. — Варшава — Нью-Ёрк — Менск: «Беларускія Ведамасьці», 2017. С. 13.</ref>.
 
[[Судовая ўлада]] ажыцьцяўляецца судамі, найвышэйшы судовы орган — [[Вярхоўны суд Рэспублікі Беларусь|Вярхоўны суд]]. Гаспадарчыя спрэчкі паміж прадпрыемствамі, установамі і арганізацыямі разглядае [[Вышэйшы гаспадарчы суд Рэспублікі Беларусь|Вышэйшы гаспадарчы суд]]. Кантроль за канстытуцыйнасьцю нарматыўных актаў у дзяржаве ажыцьцяўляе [[Канстытуцыйны суд Рэспублікі Беларусь|Канстытуцыйны суд]], легітымны склад якога разагнаны па рэфэрэндуме 1996 году<ref name="Пастухоў-2021">{{артыкул||дата публікацыі=2021-03-12|загаловак=Канстытуцыя: шматкроць перапісаная і не дзеючая|год=2021|выданьне=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|мова=be|нумар=10 (718)|старонкі=4|дата доступу=2021-03-20|аўтар=[[Міхаіл Пастухоў|Пастухоў М.]], Пульша С.}}</ref>. Нагляд за дакладным і аднастайным выкананьнем законаў ускладаецца на [[Генэральны пракурор Рэспублікі Беларусь|Генэральнага пракурора]]. Кантроль за выкананьнем дзяржаўнага бюджэту і выкарыстаньнем дзяржаўнай уласнасьці ажыцьцяўляе [[Камітэт дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь|Камітэт дзяржаўнага кантролю]]<ref name="BE-12">{{Літаратура/БелЭн|18-2к}} С. 12.</ref>.
[[Судовая ўлада]] ажыцьцяўляецца судамі, найвышэйшыя з каторых: [[Вярхоўны суд Рэспублікі Беларусь|Вярхоўны суд]], [[Вышэйшы гаспадарчы суд Рэспублікі Беларусь|Вышэйшы суд]] і [[Канстытуцыйны суд Рэспублікі Беларусь|Канстытуцыйны суд]].
 
Паводле Канстытуцыі Беларусі 1994 году, статус дзяржаўнай мовы мае [[Беларуская мова|беларуская мова]] — нацыянальная мова асноўнага насельніцтва краіны [[беларусы|беларусаў]]. У 1995 годзе на падставе афіцыйна абвечаных вынікаў [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|рэфэрэндуму]] Лукашэнка надаў дзяржаўны статус [[Расейская мова|расейскай мове]].
 
== Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел ==
Радок 298 ⟶ 296:
Асаблівасьці рэльефу Беларусі вызначаюцца геалягічнай будовай тэрыторыі. Да прыпаднятых частак крышталічнага падмурка прымяркоўваюцца ўзвышшы. Тэрыторыі з глыбокім заляганьнем крышталічнага падмурка звычайна займаюць нізіны. Вызначальным фактарам фармаваньня рэльефу Беларусі сталі [[Ледавік|ледавікі]]. За апошнія 500—600 тыс. гадоў тэрыторыя краіны спазнала ня менш за 5 зьледзяненьняў.
 
ТэрыторыяНа тэрыторыі Беларусі ранейвыявілі больш за 5 тысячаў радовішчаў лічыласяі беднайпакладаў накарыстных карысныявыкапняў<ref выкапніname="BE-12"/>. Сярод іх можна выдзяліць [[нафта|нафту]], [[прыродны газ]], [[жалезная руда|жалезную руду]], [[даляміт]]ы, будаўнічыя матэрыялы — [[жвір]], [[гліна|гліны]], [[пясок]], [[крэйда|крэйду]], [[граніт]], [[торф]], [[сапрапэль]] і іншыя.
 
=== Глебы ===
Радок 320 ⟶ 318:
[[Файл:Narač - 2.jpg|міні|300пкс|[[Нарач]] — найбольшае возера Беларусі]]
 
Тэрыторыя Беларусі знаходзіцца ў басэйне [[Чорнае мора|Чорнага]] (58% тэрыторыі) і [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] (42%) мораў<ref name="BE-16">. Агульная даўжыня 20,8 тысячаў рэк краіны складае 90,6 тыс. кілямэтраў. 7 рэк маюць даўжыню звыш 500 км: [[Бярэзіна]], [[Вяльля]], [[Дзьвіна]], [[Дняпро]], [[Нёман]], [[Прыпяць]] і [[Сож]]. Шэсьць зь іх, апроч Бярэзіны, ёсьць церазьмежнымі. Агульны аб’ём воднага сьцёку рэк — 57,9 млрд кубічных мэтраў у сярэднім у год.
 
Азёраў каля 11 тыс., 75% зь іх з плошчай люстэрка да 0,1 км². Найбольшае [[возера]] — [[Нарач]] (плошча 79,6 км²), найглыбейшае — [[Доўгае возера (Глыбоцкі раён)|Доўгае]] (53,6 м). Агульны аб’ём вады ў азёрах плошчай больш за 1 км² складае 6—7 млрд м³. Найбольшы аб’ём вады ў азёрах [[вадазбор]]аў рэк Дзьвіны (72% усіх запасаў) і Нёмана (20%)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Рэкі і азёры Беларусі|спасылка=http://news.belta.by/by/news/infographics?i_id=1347|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=14 сакавіка 2013|дата доступу=19 сакавіка 2013}}</ref>.
Радок 374 ⟶ 372:
[[Файл:BelarusianAsHomeLanguage2009-be-x-old.png|міні|300пкс|Беларуская мова як асноўная размоўная мова паводле зьвестак перапісу насельніцтва 2009 году]]
 
[[Беларуская мова|беларуская мова]]адзіная дзяржаўнаянацыянальная мова Беларусіасноўнага згоднанасельніцтва зкраіны Законам[[беларусы|беларусаў]]. абАфіцыйны мовахдзяржаўны статус яна атрымала ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], прынятыма ў 1918 годзе стала адзінай дзяржаўнай мовай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Аднаўленьні статусу беларускай мовы як адзінай дзяржаўнай адбылося ў 1990 годзе, калі [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|ВярхоўнымВярхоўны СаветамСавет БССР 12-га скліканьня]] ўпрыняў 1990Закон годзеаб мовах. Матывацыяй прыняцьця гэтага закону была абарона беларускай мовы, існаваньне якой апынулася пад пагрозай у выніку шматгадовай [[Русіфікацыя Беларусі|гвалтоўнай палітыкі русіфікацыі]]<ref name="zapr"/>. Статус беларускай мовы як адзінай дзяржаўнай таксама засьведчыла [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыя Беларусі 1994 году]], пры гэтым [[расейская мова]] ў ёй вызначаецца як мова міжнацыянальных зносінаў. Гэтыя акты практычна не пагоршылі веданьня [[Расейская мова ў Беларусі|расейскай мовы ў Беларусі]] (згодна з Законам аб мовах «''вывучэньне расейскай мовы ва ўсіх школах Беларусі зьяўляецца абавязковым''»<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 95.</ref>), у той жа час за кошт далучэньня да беларускай мовы ў краіне значна павялічылася колькасьць дзьвюхмоўных людзей<ref name="zapr"/>.
 
У 1995 годзе па ўсталяваньні [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарнага рэжыму]] [[Аляксандар Лукашэнка]] правёў рэфэрэндум, які супярэчыў Канстытуцыі Беларусі і дзейнаму заканадаўству, адзначаўся парушэньнем законаў і фальсыфікацыяй вынікаў галасаваньня. На падставе афіцыйны агучаных вынікаў рэфэрэндуму Лукашэнка [[дэ-факта]] надаў дзяржаўны статус расейскай мове. Па рэфэрэндуме, нягледзячы на абвешчаную поўную роўнасьць беларускай і расейскай моваў на дзяржаўным узроўні, афіцыйныя асобы (у тым ліку сам Лукашэнка) выступаюць пераважна па-расейску, расейская мова дамінуе ў дзейнасьці большасьці афіцыйных дзяржаўных інстытуцыяў. Адзначаецца бесьперапыннае скарачэньне выкарыстаньня беларускай мовы ў адукацыі. Паводле перапісаў 1999 і 2009 гадоў за 10 гадоў больш чым на 20 адсоткавых пунктаў (з 73% да 53%) зьнізілася доля жыхароў Беларусі, якія вызначылі сваёй [[Родная мова|роднай мовай]] беларускую, на 14 адсоткавых пунктаў (з 37% да 23%) стала менш беларускамоўных<ref>{{Навіна|аўтар=[[Юры Дракахруст|Дракахруст Ю.]]|загаловак=Беларуская нацыя ў люстэрку моўна-этнічных вынікаў перапісу|спасылка=http://www.svaboda.by/articleprintview/2156104.html|выдавец=[[Радыё Свабода]]|дата публікацыі=13 верасьня 2010|дата доступу=10 красавіка 2013}}</ref>.
Радок 394 ⟶ 392:
 
== Культура ==
Беларуская культура налічвае тысячы гадоў гісторыі. Яе адметнасьць — сынтэз старажытных мясцовых традыцыяў з заходнімі (каталіцкімі) і ўсходнімі (праваслаўнымі) уплывамі, вынікамі чаго стала зьяўленьне ўнікальных архітэктурных, музычных і літаратурныя твораў.
 
=== Літаратура ===
{{Асноўны артыкул|Беларуская літаратура}}
[[Файл:SkarynaFrancišak 1517Skaryna.jpg|міні|200пкс150px|[[Францішак Скарына]] ёсьць беларускімбеларускі першадрукаромпершадрукар]]
 
Літаратура стагодзьдзямі адыгрывала важную ролю ў культуры Беларусі. [[Беларуская літаратура]] бярэ свой пачатак ад рэлігійных пісаньняўтэкстаў XI стагодзьдзя. У XII стагодзьдзі працаваў вядомы рэлігіёны дзяяч [[Кірыла Тураўскі]]<ref>[http://www.belarusguide.com/culture1/literature/Old_Poetry.html Old Belarusian Poetry] //, Virtual Guide to Belarus</ref>. У XVI стагодзьдзі ўраджэнец Полацку [[Францішак Скарына|Францыск Скарына]] пераклаў [[Біблія|Біблію]] на [[беларуская мова|беларускую мовурэдакцыю]]. Яна[[Царкоўнаславянская быламова|царкоўнаславянскай апублікаванаямовы]] і апублікаваў яе ў [[Прага|Празе]] і [[Вільня|Вільні]] паміж 1517 і 1525 гадамі, штояк робіцьпершую яедрукаваную першайкнігу кнігай,ў якая[[Вялікае былаКняства надрукаванаЛітоўскае|Вялікім ўКнястве Літоўскім]] ([[Беларусь|Беларусі]]) і ва [[Усходняя Эўропа|Ўсходняй Эўропе]]<ref>[http://www.belhistory.com/skaryna.shtml Францішак Скарына] //, Беларусі гістарычны партал</ref>. Сучасная эпоха беларускай літаратуры пачалася ў канцы XIX стагодзьдзя, і зьвязана зь дзейнасьцю такіх бачных пісьменьнікаў і паэтаў, як то [[Янка Купала]], [[Уладзімер Жылка]], [[Якуб Колас]], [[Зьмітрок Бядуля]], [[Максім Гарэцкі]] і [[Максім Багдановіч]].
 
Найбольш вядомыя пісьменьнікі і паэты Беларусі — [[Мікола Гусоўскі]], [[Сымон Будны]], [[Андрэй Рымша]], [[Васіль Цяпінскі]] (XVI стагодзьдзе); [[Лаўрэнці Зізані]], [[Сьпірыдон Собаль]], [[Сімяон Полацкі]] (XVII стагодзьзе); [[Ян Баршчэўскі]], [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]], [[Францішак Багушэвіч]], [[Ядвігін Ш.]] (XIX стагодзьдзе); [[Алаіза Пашкевіч]], [[Максім Багдановіч]], [[Янка Купала]], [[Зьмітрок Бядуля]], [[Кузьма Чорны]], [[Якуб Колас]], [[Міхась Лынькоў]], [[Аркадзь Куляшоў]], [[Ларыса Геніюш]], [[Уладзімер Караткевіч]], [[Пятрусь Броўка]], [[Максім Танк]], [[Янка Маўр]], [[Іван Мележ]], [[Андрэй Макаёнак]], [[Кандрат Крапіва]], [[Зоська Верас]], [[Пімен Панчанка]], [[Максім Танк]], [[Васіль Быкаў]], [[Іван Шамякін]], [[Анатоль Сыс]], [[Янка Брыль]], [[Рыгор Барадулін]], [[Ніл Гілевіч]], [[Вольга Іпатава]] (XX—XXI стагодзьдзі).
 
Працэсы [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Русіфікацыя|русіфікацыі]] прычыніліся да таго, што многія пісьменьнікі і паэты беларускага паходжаньня стваралі свае творы па-польску або па-расейску ([[Адам Міцкевіч]], [[Уладзіслаў Сыракомля]], [[Тамаш Зан]], [[Сьвятлана Алексіевіч]] і інш.).
=== Мастацтва і літаратура ===
[[Файл:Skaryna 1517.jpg|міні|200пкс|[[Францішак Скарына]] ёсьць беларускім першадрукаром]]
Беларускі ўрад спансуе штогадовыя культурныя фэстывалі, як то «[[Славянскі базар у Віцебску]]», дзе выступаюць беларускія і іншаземныя выканаўцы. Некалькі дзяржаўных сьвятаў, як то [[Дзень незалежнасьці Беларусі|Дзень незалежнасьці]] і [[Дзень Перамогі]], звычайна зьбіраюць вялікія натоўпы і часта ўключаюць у сябе розныя мерапрыемствы, як то фээрвэркі і вайскоыя парады, асабліва ў [[Менск]]у<ref>[https://web.archive.org/web/20060210203549/http://www.belarusembassy.org/belarus/culture.htm Belarusian National Culture] // Амбасада Беларусі ў ЗША</ref>. [[Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь|Міністэрства культуры]] звыйчна спансуе розныя мерапрыемствы, якія спрыяюць разьвіцьцю беларускага мастацтва і культуры ўнутры і за межамі краіны.
 
=== Мастацтва і літаратура ===
[[Беларуская літаратура]] бярэ свой пачатак ад рэлігійных пісаньняў XI стагодзьдзя. У XII стагодзьдзі працаваў вядомы рэлігіёны дзяяч [[Кірыла Тураўскі]]<ref>[http://www.belarusguide.com/culture1/literature/Old_Poetry.html Old Belarusian Poetry] // Virtual Guide to Belarus</ref>. У XVI стагодзьдзі ўраджэнец Полацку [[Францішак Скарына|Францыск Скарына]] пераклаў [[Біблія|Біблію]] на [[беларуская мова|беларускую мову]]. Яна была апублікаваная ў [[Прага|Празе]] і [[Вільня|Вільні]] паміж 1517 і 1525 гадамі, што робіць яе першай кнігай, якая была надрукавана ў Беларусі і ва [[Усходняя Эўропа|Ўсходняй Эўропе]]<ref>[http://www.belhistory.com/skaryna.shtml Францішак Скарына] // Беларусі гістарычны партал</ref>. Сучасная эпоха беларускай літаратуры пачалася ў канцы XIX стагодзьдзя, і зьвязана зь дзейнасьцю такіх бачных пісьменьнікаў і паэтаў, як то [[Янка Купала]], [[Уладзімер Жылка]], [[Якуб Колас]], [[Зьмітрок Бядуля]], [[Максім Гарэцкі]] і [[Максім Багдановіч]].
[[Файл:Theatre opera&ballet, Minsk.JPG|міні|230пкс|зьлева300пкс|[[Нацыянальны акадэмічны Вялікі тэатар опэры і балету|Тэатар опэры і балету]] ў Менску]]
 
[[Файл:Theatre opera&ballet, Minsk.JPG|міні|230пкс|зьлева|[[Нацыянальны акадэмічны Вялікі тэатар опэры і балету|Тэатар опэры і балету]] ў Менску]]
Пасьля таго, як Беларусь была ўключана ў склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|Савецкага Саюза]], савецкі ўрад ўзяў пад кантроль справы культуры рэспублікі. Ад пачатку ў навастворанай [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] праводзілася палітыка [[Беларусізацыя|беларусізацыі]]. Аднак, гэтая палітыка была скончана ў 1930 годзе, і большасьць вядомых беларускіх інтэлектуалаў і нацыяналістычных прыхільнікаў былі альбо выгнаныя або забітыя падчас сталінскіх чыстак<ref>Tereshkovich, Pavel; Robert J. Valliere (2001). «The Belarusian Road to Modernity». International Journal of Sociology. Belarus:Between the East and the West (I) 31 (3): 78-89.</ref>. Свабоднае разьвіцьцё літаратуры адбывалася толькі на беларускіх землях у складзе [[Польшча|Польшчы]]. Апошняе буйное адраджэньне беларускай літаратуры адбылося ў 1960-х гадох, яна зьвязана зь дзейнасьцю [[Васіль Быкаў|Васіля Быкава]] і [[Уладзімер Караткевіч|Ўладзімера Караткевіча]].