Іё (спадарожнік Юпітэра): розьніца паміж вэрсіямі

|Дата адкрыцьця = 8 студзеня [[1610]]

Іо зьяўляецца адным з найбуйнейшых спадарожнікаў [[Юпітэр (плянэта)|Юпітэру]], адкрытых [[Галілео Галілей|Галілео Галілеем]] у [[1610]] г. Ён назваў іх Мэдыцэйскімі месяцамі ў гонар вялікага герцага Тасканскага Кудлы II [[Мэдычы]]. Аднак зацьвердзіліся назвы, якія былі дадзены гэтым спадарожнікам Сымонам МарыусамМарыюсам (1573—1624), які назіраў іх амаль адначасова з Галілеем і аспрэчваў прыярытэт іх адкрыцьця. Ён выкарыстоўваў для спадарожнікаў міталягічныя імёны ўлюбёнцаў [[Зэўс]]а ([[Юпітэр (міталёгія)|Юпітэра]]): Іо, [[Эўропа (спадарожнік)|Эўропа]], [[Ганімэд (спадарожнік)|Ганімэд]] і [[Каліста (спадарожнік)|Каліста]]. Аднак у гэтай спрэчцы прыярытэт адкрыцьця застаўся за Галілеем, які ўпершыню выкарыстоўваў тэлескоп як сродак адкрыцьця й назіраньняў, і ў сваёй працы «Зорны весьнік», апублікаванай у [[Вэнэцыя|Вэнэцыі]] ў 1610 г., апісаў свае штодзённыя назіраньні ўзаемнага становішча спадарожнікаў з 10 студзеня па 2 сакавіка 1610 г. Першы спадарожнік атрымаў назву Іо, дачкі аргоскага цара, якая была каханкаю [[Юпітэр (міталёгія)|Юпітэра]], завошта [[Гера]] ператварыла яе ў карову. Спадарожнік Іо зьяўляецца трэцім па велічыні й самым унутраным з сыстэмы галілеевых спадарожнікаў, якая характарызуецца кампланарнасьцюкамплянарнасьцю арбіт (разьмяшчэньне арбіт у плоскасьці экватара плянэты) і амаль кругавой іх формай. Іо можа быць клясыфікаваны як адзін з самых незвычайных спадарожнікаў нашай [[Сонечная сыстэма|Сонечнай сыстэмы]]. Дзейсны вульканізм на Іо — самае вялікае адкрыцьцё касьмічнай эпохі.

Паверхня Іо значна адрозьніваецца ад паверхні іншых спадарожнікаў сонечнай сыстэмы. Адсутнасьць ударных мэтэарытных кратэраў паказвае на тое, што паверхня зьяўляецца вельмі маладою — неня больш за 1 млн гадоў. Іо складаецца галоўным чынам са скалістых парод ззь вельмі малой колькасьцю жалеза. Склад прадуктаў вывяржэньня — сера й розныя сульфіды. Тэмпэратура на паверхні хістаецца ад −183  °C да −143  °C. Каля 2% паверхні займаюць актыўныя гарачыя плямы. Іх больш 10. Тэмпэратура ў іх 300°К, 400°К і 600°К, памеры плям ад 75 да 250 км. Рэльеф Іо галоўным чынам раўнінны. Акрамя гор, у цэнтры комплексу Пеле маюцца яшчэ некалькі буйных масіваў. Гара Хемус каля паўднёвага канцавосься вышынёй да 10 км займае плошчу 150 х 80 км. Аднак існуе велізарная разнастайнасьць ляндшафту. Намэнклятура Іо складаецца з 9 розных катэгорыйкатэгорыяў рэльефу. Існуюць катэны (Catena, Сatenae) — ланцужкі ці лініі кратэраў, дзейсныя вульканы (Eruptive Center), струмені актыўнай [[лява|лявы]] (Fluctus), столавыя горы з абрывістымі краямі (Mensa) і парэзаныя горы (Mons, Montes) некалькі кілямэтраў вышыні. Акрамя таго, часта сустракаюцца патэры (Patera, Paterae) — кратэры няправільнай формы, роўныя ўзвышшы ў выглядзе плято (Planum, Plana), розныя вобласьці (Regio, Regiones), якія адрозьніваюцца ад суседніх па яркасьці ці колеру, і асобныя купалы ці ўзгоркі (Tholus, Tholi). Не існуе ляндшафтаў, якія падобны ударнымўдарным кратэрам, бо вульканізм пакрывае паверхню новымі ўтварэньнямі значна хутчэй, чым струмені камэт і астэроідаў могуць стварыць вялікія ўдарныя кратэры.

Справа ў тым, што Іо — даволі масіўнае нябеснае цела (на 20% больш за масу [[Месяц (спадарожнік Зямлі)|Месяца]]), а сярэдняя шчыльнасьць складае 3,53 г/см³. Дыямэтар Іо 3630 км ([[Месяц (спадарожнік Зямлі)|Месяца]] — 3476 км). Разьлікі паказваюць, што паскарэньне вольнага падзеньня на яго паверхні досыць вялікае, 1,81 м/с². Цяжкі сярністы газ, а таксама пары серы, выкінутыя з вульканічнай [[кальдэра|кальдэры]], з-за нізкай тэмпэратуры хутка кандэнсуюцца й у такім выглядзе, як шаць і сьнег, выпадаюць на паверхню Іо. Гэты працэс апярэджвае разбурэньне малекулы газу ўльтрафіялетавым выпраменьваньнем Сонца (фотадысацыяцыю). У той жа час паскарэньне вольнага падзеньня недастаткова, каб утрымаць такую атмасфэру, як у [[Марс (плянэта)|Марсу]], хоць нейкія сьляды атмасфэры Іо мае. Выкід газу на вышыню некалькі сотняў кілямэтраў патрабуе хуткасьцяў заканчэньня газу з жарала прыкладна 1 км/сек. Высокай хуткасьці заканчэньня спрыяе нікчэмная шчыльнасьць атмасфэры Іо: ад 10 да 100 мільёнаў разоў менш, чым у паверхні Зямлі. Па зямных паняцьцях — гэта найглыбейшы вакуўм. Але канцэнтрацыя малекул не такая ужоўжо малая, каля 10¹¹ см^-3−3. Ва ўсіх астатніх спадарожнікаў [[Юпітэр (плянэта)|Юпітэра]], [[Сатурн (плянэта)|Сатурна]] й [[Уран (плянэта)|Урана]], як і ў плянэты [[Мэркурый (плянэта)|Мэркурый]], шчыльнасьць атмасфэры яшчэ ў мільярды разоў ніжэй. Папросту кажучы, атмасфэры ў іх няма. Выключэньне — спадарожнік [[Сатурн (плянэта)|Сатурна]] [[Тытан(плянэта)|Тытан]].

Выява паказвае блакітнага колеру вульканічны выкід, які працягнуўся на 100 км па паверхні Іо. Блакітны колер выкіду азначае прысутнасьць газу дыяксіду серы й «сьнега», які кандэнсаваўся з газу, бо газ пашыраецца й астывае. Малюнкі паказваюць таксама, што выкід Ра Патэра (''Ra Patera'') палае ў цемры, магчыма дзякуючы флюарэсцэнцыі серы й іёнаў кіслароду, створаных разбурэньнем малекул дыяксіду серы энэргетычнымі часьціцамі магнітасфэры Юпітэра. Гэта вывяржэньне — прыклад новага тыпу вульканічнай актыўнасьці, адкрыты Вояджэрам у 1979 г., — гейзэрападобнае вывяржэньне. Вульканічнае вывяржэньне на Зямлі неня можа выкінуць матэрыялы на такую вялікую вышыню з-за наяўнасьці атмасфэры.

Гэты здымак зроблены арбітальным апаратам Galileo у пэрыяд зь ліпеня па верасень [[1996]] году. Вобласьць мае шырыню ў 11 420 км, з шыратой ліній каардынатнай сеткі ў 30 градусаў. Зьмёрзлы двухвокіс серы здаецца белай і шэрай, у той час як жоўтыя й карычневыя колеры, верагодна, адпавядаюць іншым аблогам серы. Яркія чырвоныя паверхні зьяўляюцца абласьцямі нядаўняга вульканічнага вывяржэньня, рэчывы тут маюць высокую тэмпэратуру. Вульканы літаральна затапілі паверхню Іо лявай зь серы. Але калі ўтвараецца двухвокіс серы, значыць тут на Іо маецца кісларод. Напэўна там ёсьць і серавадарод і іншыя больш складаныя злучэньні й комплексы на базе серы.

{{ЗноскіКрыніцы}}