Беларускае нацыянальнае адраджэньне: розьніца паміж вэрсіямі

Разам з тым, Масковія абвясьціла сябе адзінай пераемніцай [[Кіеўская Русь|Кіеўскай Русі]], прыняла [[праваслаўе]], навязала свайму насельніцтву [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянскую (старабалгарскую) мову]], назваўшы яе «[[Расейская мова|рускай]]», і пастанавіла захапіць усе землі, якія ўваходзілі ў склад Кіеўскай Русі. Гэтая ідэалёгія маскоўскіх цароў і папоў ў расейскай гістарыяграфіі вядомая як «зьбіральніцтва спрадвечна рускіх земляў» ({{мова-ru|«собирательство исконно русских земель»}}){{Заўвага|Выраз «зьбіральнік Рускай зямлі» упершыню ўжытаваеццаўжываецца ў «Слове о житии и о преставлении великого князя Дмитрия Ивановича, царя русского» (канец XIV або пачатак XV стагодзьдзя) адносна маскоўскага князя Івана Каліты. Тэрмін «зьбіранне Рускай зямлі» ўвёў у навуковы зварот расейскі гісторык XIX стагодзьдзя С. М. Салаўёў.}}. Разам з тым, маскоўскія валадары прысвойвалі сабе тытул «Государь всея Руси». Таксама маскоўскія князі, пачынаючы зь Івана ІІІ, абвясьцілі Маскву сталіцай сусьветнага праваслаўя замест [[Канстантынопаль|Канстантынопалю]], які паў пад націскам туркаў. Аднак большасьць земляў былой Кіеўскай Русі знаходзіліся ў складзе Вялікага Княства Літоўскага, дзе актыўна разьвівалася ліцьвінская нацыянальная ідэнтычнасьць. На поўдні Княства жылі русіны.

Рэч Паспалітая зьяўлялася фактычна парлямэнцкай манархіяй з выбарнай пасадай караля. Гэтым скарысталася Расея, шляхам подкупу і ваеннага ўмяшальніцтва сеючы анархію ў польска-літоўскай дзяржаве. Пасьля канчатковага захопу Расеяй польска-літоўскай дзяржавы ([[Падзелы Рэчы Паспалітай]], 1795) пачынаецца інтэнсіўная [[Русіфікацыя Беларусі|русіфікацыя Літвы]]. На захопленых землях расейскай ўладайуладай была ўведзеная забарона [[Беларуская мова|мовы мясцовага насельніцтва]]. Зьнішчэньне [[уніяцтва|ўніяцтва]] падзяліла ліцьвінаў на праваслаўных і рыма-каталікоў, што стала адной з галоўных прычынаў слабой нацыянальнай згуртаванасьці<ref>{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>. Праз друкаваныя выданьні і ўплыў на мясцовую інтэлегенцыю пачынаецца навязваньне новай назвы краю — Беларусь ({{мова-ru|Белоруссия}}). Але ў выніку Літва не атрымлівае нават аўтаноміі і пазначаецца на картах як «[[Паўночна-Заходні край]]».

Пасьля нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864-ых гадоў расейскія ўлады вырашылі падтрымаць [[Летува|жамойцкі]] нацыянальны рух, каб зьменшыць уплыў палякаў і апалячаных беларусаўліцьвінаў, які дэстабілізаваў становішча ў рэгіёне і з-за чаго часта ўспыхвалі бунты і паўстаньні.

Садзейнічаньне разьвіцьцю жамойцкай культуры і мовы расейскімі ўладамі прывяло да таго, што [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|жамойцкае адраджэньне]] пачалося значна раней за беларускае. Дзеячы жамойцкага нацыянальнага руху пачалі выкарыстоўваць не сваю спрадвечную назву «Жамойць», а найменне старадаўняй, пераважна славянскай дзяржавы з эпіцэнтрам у Беларусі — Вялікага Княства Літоўскага. Гэтыя адраджэнцы прысвоілі ня толькі найменьне «Літва» (у форме «[[Летува]]»), але і заявілі пра свае выключныя правы на гістарычную і культурную спадчыну ВКЛ, а таксама на сымболіку. Замест свайго гістарычнага гербу «Мядзьведзь» жамойцкія дзеячы пачалі выкарыстоўваць «[[Пагоня (герб)|Пагоню]]» славянскага паходжаньня. А паколькі ў [[Летувіская мова|жамойцкай мове]] не было слова для яе пазначэньня, жамойцкая эліта ([[Сыманас Даўкантас]]) прыдумала яе, назваўшы «Пагоню» новым словам «[[Віціс]]». У выніку, беларускае адраджэньне пачалося пазнейпазьней за жамойцкае, і беларускія дзеячы культуры, пачынаючы з Францішка Багушэвіча, прынялі найменьне, якое тады было распаўсюджана на Смаленшчыне, Віцебшчыне і Магілёўшчыне, а таксама навязвалася расейскім друкам ― [[беларусы]].

За канцэпцыю ўтварэньня ВКЛ жамойцкімі адраджэнцамі была ўзятая канцэпцыя балцка-славянскай канфрантацыі, якая ўзьнікла падчас навуковай дыскусіідыскусыі паміж польскімі і расейскімі даследчыкамі ў канцы XIX ― пачатку XX стагодзьдзя. Паводле яе, падмуркам утварэньня Вялікага Княства Літоўскага была перамога раньнефэўдальнага балцкага ўтварэньня над славянамі, ў выніку чаго гэтая новая краіна трансфармавалася ў Вялікае Княства Літоўскае. У канцы XX стагодзьдзя гэтую канцэпцыю пераканаўча абверг [[Алесь Краўцэвіч]], які даказаў, што ВКЛ з самага пачатку была біэтнічнай балта-славянскай дзяржавай з дамінаваньнем славян, а балта-славянскія адносіны ў часы утварэнняутварэньня Вялікага Княства Літоўскага насілі толькі мірны характар<ref>[http://inbelhist.org/litva-ci-zhmudz-pa-slyadax-nazvy-adnoj-krainy/ «Літва» ці «Жмудзь». Па слядах назвы адной краіны…] // Інстытут беларускай гісторыі і культуры</ref>.

У 1903 годзе была ўтвораная першая беларуская палітычная партыя — [[Беларуская сацыялістычная грамада|Грамада]]. Яна была створаная на зьезьдзе прадстаўнікоў студэнцкіх і вучнёўскіх гурткоў [[Вільня|Вільні]], [[Менск]]у і [[Пецярбург]]у. Ідэйным базісам партыі быў сацыялізм. Першая праграма партыі прадугледжвала ўтварэньне Беларускай дэмакратычнай рэспублікі, другая — аўтаномію ў складзе Расеі. Сярод стваральнікаў партыі былі [[Вацлаў Іваноўскі]], [[Цётка|Алаіза Пашкевіч (Цётка)]], [[Іван Луцкевіч]]. У 1917 годзе Петраградзкі адзьдзел партыі налічваў каля тысячы сяброў, а агулам іх было каля пяці тысячтысячаў. Грамада стала адным з арганізатараў [[Першы Ўсебеларускі зьезд|Першага Ўсебеларускага зьезду]] ў сьнежні 1917 году. Зьезд быў разагнаны, але заклаў падмурак абвяшчэньня беларускай нацыянальнай дзяржавы — [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]].

У траўні 1906 году ў выніку паслабленьня ціску на нацыянальныя рухі з боку расейскіх уладаў, заснаванае першае беларускае легальнае выдавецтва «[[Загляне сонца і ў наша ваконца]]». Першай выдадзенай кнігай стаў «Беларускі лемантар» [[Карусь Каганец|Каруся Каганца]]. Усяго было выдадзена больш за сто тысяч асобнікаў кніг беларускіх творцаў ([[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]], [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч|Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча]], [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]], [[Янка Купала|Янкі Купалы]], [[Зьмітрок Бядуля|Зьмітрака Бядулі]], [[Цішка Гартны|Цішкі Гартнага]]) і перакладаў. Пачатак [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] спыніў дзейнасьць выдавецтва.

Пасьля сыходу немцаў і бальшавіцкай акупацыі Менску на пачатку сьнежня 1918 году, [[Рада БНР]] стала эмігранцкім урадам Беларусі. У адрозьненьне ад суседніх [[Палякі|палякаў]] і [[Летувісы|летувісаў]], беларусам не ўдалося стварыць незалежную нацыянальную дзяржаву<ref>''[[Тымаці Снайдэр|Snyder T.]]'' The Reconstruction of Nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569—1999 (Yale University Press, 2003). P. 42</ref>.

Савецкія прышэльцы, якія ўзначалілі бальшавіцкі рух на тэрыторыі Беларусі, [[Аляксандар Мясьнікян|Аляксандар Мясьнікоў (Мясьнікян)]] і [[Вільгельм Кнорыньш|Вільгельм Кнорын (Кнорыньш)]], не прызнавалі права беларускага народа на існаваньне<ref>«Мы считаем, что белорусы не являются нацией, и что те этнографические особенности, которые их отделяют от остальных русских, должны быть изжиты» —[[Вільгельм Кнорыньш]], «Звезда», 6 кастрычніка 1918</ref>. Але яны не маглі ігнараваць ідэю беларускай дзяржаўнасьці, падмурак якой быў закладзены абвяшчэньнем БНР. Таму бальшавікі, нягледзячы на непрызнаньне беларускай нацыі, абвясьцілі [[Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка Беларусі|Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку Беларусь]] 1 студзеня 1919 году. Гэта было зроблена з мэтай супрацьпастаўленьня Беларускай Народнай Рэспубліцы і перацягненьня на савецкі бок беларускіх адраджэнцаў. Плян расейскіх камуністаў аказаўся ўдалым, у выніку чаго быў утвораны беларускі савецкі ўрад на чале з выбітным беларускім пісьменьнікам [[Зьміцер Жылуновіч|Зьмітром Жылуновічам (Цішка Гартны)]]. Аднак з пачаткам актыўнай фазы [[Савецка-польская вайна|савецка-польскай вайны]], бальшавікі разагналі гэты ўрад і ліквідавалі ССРБ. Усходняя частка Беларусі была далучаная да РСФСР, а Заходнюю ўключылі ў склад Летувы і назвалі «[[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Літвы і Беларусі]]» (ЛітБел). У кіраўніцтве ЛітБел не было ніводнага беларуса і створаная яна была ў якасьці буфэрнай зоны між Польшчай і РСФСР. У ССРБ і ЛітБел беларуская мова не дапускалася да друку і дзяржаўнага ўжытку, не выдавалася ніводнай газэты на беларускай мове. 31 ліпеня 1920 году ССРБ была адроджаная бальшавікамі. Была запушчаная прапаганда, нібы бальшавікі прызнаюць права нацый на самавызначэньне і гарантуюць ім вольнае разьвіцьцё пад Савецкай Расеяй. Была абвешчаная палітыка [[Беларусізацыя|беларусізацыі]], якая дала магчымасьць друкавацца на беларускай мове, займацца навуковай дзейнасьцю, плённа працаваць на ніве нацыянальнага адраджэньня. Згаданая прапаганда аказалася вельмі эфектыўнайэфэктыўнай, і ў 1920-х гадах у Савецкую Беларусь з-за мяжы пераехалі выбітныя дзеячы беларускага адраджэньня: [[Максім Гарэцкі]], [[Францішак Аляхновіч]], [[Вацлаў Ластоўскі]], [[Аркадзь Смоліч]], [[Аляксандар Цьвікевіч]], [[Палута Бадунова]] й іншыя. У пасьледку яны ўсе будуць фізычна зьнішчаныя [[НКВД|савецкімі карнікамі]]. Разам зь імі будуць зьнішчаныя і заснавальнікі Савецкай Беларусі [[Зьміцер Жылуновіч]], [[Аляксандар Чарвякоў]], [[Усевалад Ігнатоўскі]] й іншыя. Бальшавікі-іншаземцы, якія ўсталёўвалі савецкую ўладу ў Беларусі ([[Карл Ландэр]], [[Вільгельм Кнорын]]ьш, [[Мікалай Гікала]], [[Канстантын Гей]]), таксама будуць расстраляныя сваімі таварышамі.

Увосень 1920-га году на Случчыне ўтварылася нэўтральная зона ў выніку расейска-польскага замірэньня. Выкарыстоўваючы магчымасьць, дзеячы беларускага нацыянальнага адраджэньня на Случчыне змаглі ўсталяваць у краі ўладу Беларускай Народнай Рэспублікі й арганізаваць дзесяцітысячнае войска дзеля адпору наступу бальшавікоў з Расеі. Войска складалася з двух палкоў: 1-га Слуцкага на чале з [[Ахрэм Гаўрыловіч|Ахрэмам Гаўрыловічам]] і 2-га Грозаўскага на чале з [[Лукаш Семянюк|Лукашам Семянюком]]. Была створаная [[Рада Случчыны]] на чале з [[Уладзімер Пракулевіч|Уладзімерам Пракулевічам]]. 27 лістапада пачаліся [[Слуцкі збройны чын|баі]]. Пасьля месяцу супраціву слуцкія ваяры былі вымушаныя адыйсьці за раку Лань, дзе былі раззброеныя палякамі і зьмешчаныя ў лягеры для інтэрнаваных асобаў. Частка ваяроў вярнулася ў Савецкую Беларусь, дзе ў пасьледку была фізычна зьнішчаная падчас [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|савецкіх рэпрэсійрэпрэсіяў]].

18 сакавіка 1921 году паміх Савецкай Расеяй і Польшчай была падпісаная [[Рыская мірная дамова 1921 году|дамова]], паводле якой Заходняя Беларусь адыходзіла Польшчы. Прадстаўнік Беларусі [[Аляксандар Чарвякоў]] неня быў дапушчаны да перамоўнага стала. Усходняя Беларусь пад назвай «[[БССР]]» (Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка) фактычна стала калёніяй Расеі, афіцыйная назва якой з 1922 году гучала як «[[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік]]». Далейшае знаходжаньне Беларусі ў складзе СССР характарызавалася згортваньнем палітыкі беларусізацыі і аднаўленьнем інтэнсыўнай [[Русіфікацыя Беларусі|русіфікацыі]].

Заходняя Беларусь трапіла пад уладу [[Польшча|Польшчы]], дзе беларусы зазнавалі палітычны ўціск. У бюджэце на 1924 год першыя два месяцы ў структуры польскага экспарту займалі беларускі лес і украінская нафта. Каб не дапусьціць адзьдзяленьня Заходняй Беларусі, польскія ўлады стваралі перашкоды дзеячам беларускага нацыянальнага руху. Нярэдкімі сталі палітычныя судовыя працэсы, турэмныя ўвязьненьні. Адным зь лідэраў беларускага нацыянальнага руху ў Заходняй Беларусі быў [[Браніслаў Тарашкевіч]]<ref name = "Zvyazda" />.