Касьпійскае мора: розьніца паміж вэрсіямі
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
д артаграфія |
мапа |
||
Радок 3:
| арыгінальная_назва =
| варыянт_назвы =
|
| памер_мапы =
| подпіс_мапы =
Радок 14 ⟶ 11:
| тып_акіяна =
| тып = [[Мора]]
| басэйн = 3626000 км²
| прытокі =
| рэкі = [[Волга]], [[Урал (рака)|Урал]], [[Кура (рака)|Кура]], [[Церак]], [[Атрак]]
| вытокі =
| акіяны =
Радок 29 ⟶ 25:
}}
| даўжыня =
| глыбіня_сяр = 211 м
| глыбіня_макс = 1025 м
Радок 38 ⟶ 31:
| салонасьць = 12,8–12,9 ‰<ref>«Каспийское море» / М. Г. Деев, В. Е. Хаин // Канцелярия конфискации — Киргизы [Электронный ресурс]. — 2009275. — С. 275. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов; 2004—2017, т. 13). — {{ISBN|978-5-85270-344-6}}.</ref>
| бераг =
| тэмпэратура_макс =
| тэмпэратура_мін =
Радок 44 ⟶ 36:
| астравы =
| катэгорыя_астравоў =
| паселішчы = [[Баку]],
| сайт =
| крыніцы =
| commons =
}}
[[Файл:Caspian Sea Khezershahr beach.jpg|міні|Касьпійскае мора на пляжы
'''Касьпі́йскае мо́ра''' ([[пэрсыдзкая мова|па-пэрсыдзку]]: دریای خزر літаральна ''«Хазарскае мора»'' ці менш пашыраная назва -دریای مازندران літаральна ''«Мазандаранскае мора»'', {{мова-ru|Каспийское море}}) — безвыточнае салонае [[возера]] ў [[Азія|Азіі]]. Зьяўляецца самым вялікім возерам ў сьвеце па плошчы паверхні (плошча складае каля 370 тыс. км²), але плошча зьмяняецца ў выніку зьмяншэньня ўзроўню вады (у 1930 годзе плошча складала 442 тыс.км²). Максымальная глыбіня мора складае 1025 мэтраў. Салонасьць ад 10—12‰ да вельмі высокага ўзроўню, што дасягае нават 300‰ у закрытых затоках. У старажытнасьці мора насіла розныя назвы: ''Гірканскі акіян'', ''Арабскае мора'', ''Квалійскае мора''. Узьбярэжжа Касьпійскага мора належыць [[Расея|Расеі]], [[Азэрбайджан]]у, [[Іран]]у, [[Туркмэністан]]у і [[Казахстан]]у. У Касьпійскім моры жыве вялікая колькасьць
На шэльфе Касьпійскага мора існуюць вялікія радовішчы [[нафта|нафты]], што робіць рэгіён вельмі важным для сусьветнай гаспадаркі. Гэта таксама выклікае праблему падзела тэрытарыяльных вод паміж узьбярэжнымі краінамі. Узровень вады мора паднімаўся і апускаўся многа разоў. Некаторыя расейскія гісторыкі ўпэўнены, што пад’ём узроўню вады ў моры ў Сярэднявеччы выклікаў вялікую паводку ў гэтым рэгіёне. У Касьпійскае мора ўпадаюць [[рака|рэкі]] [[Волга]], [[Урал (рака)|Урал]], [[Кура (рака)|Кура]], [[Церак]], [[Атрак]] і іншыя. Мора злучанае з Азоўскім морам каналам. Да найвялікшых местаў на ўзьбярэжжы Касьпійскага мора адносяцца [[Баку]] (Азэрбайджан), [[Туркмэнбашы]] (Туркмэністан),
== Фізычныя характарыстыкі ==
=== Фармаваньне ===
Касьпійскае мора, як і [[Чорнае мора|Чорнае]], зьяўляецца часткай старажытнага мора
=== Геаграфія ===
[[Файл:CaspianSeaDrainage v1.png|міні|зьлева|Касьпійскае мора з ваколіцамі. Жоўтым колерам адзначана тэрыторыя вадазбору вадаёму.]]
Касьпійскае мора зьяўляецца самым вялікім унутраным вадаёмам у сьвеце і мае ад 40 да 44% ад агульнай колькасьці азёрных водаў сьвету<ref name="irangazette">
Адрозьненьні паміж трыма рэгіёнамі вельмі вялікія. Паўночны рэгіён мора ўключае толькі касьпійскі шэльф<ref>A. G. Kostianoi and A. Kosarev (2005). [https://books.google.com/books?id=C1ajCHzI9OEC ''«The Caspian Sea Environment»'']. Birkhäuser. — {{ISBN|978-3-540-28281-5}}.</ref>, які ёсьць вельмі дробным, то бок на долю рэгіёну прыпадае менш за 1% ад агульнага аб’ёму вады пры сярэдняй глыбіні ўсяго 5—6 мэтраў. Мора прыкметна набірае глыбыню, калі рухацца на поўдзень да сярдэняга рэгіёну, дзе сярэдняя глыбіня складае 190 мэтраў<ref name="Dumont"/>. Паўднёвы рэгіён ёсьць самым глыбокім, з глыбінёй, якая дасягае больш за 1000 мэтраў, што значна пераўзыходзіць глыбіню іншых вадаёмаў рэгіёну, як то [[Пэрсыдзкая затока|Пэрсыдзкае затокі]]. Сярэдні і паўднёвы рэгіёны маюць адпаведна 33% і 66% ад агульнага аб’ёму вады<ref name="Hooshang"/>. Паўночная частка мора звычайна замярзае ўзімку, а ў самыя халодныя зімы лёд утвараецца і на поўдні.
Радок 66 ⟶ 58:
Больш за 130 рэк забясьпечваюць прыток вады да Касьпійскага мора, самай вялікай зь якіх ёсьць [[Волга]]. Другая багатая на воду рака [[Урал (рака)|Ўрал]] працякае з поўначы, а рака [[Кура (рака)|Кура]] упадае ў мора з захаду. У мінулым, як лічыцца, [[Амудар’я]] з усходу ад мора ўпадала ў мора праз на сёньня высушанае рэчышча, названае ракой [[Узбой]], аднак наконт гэтага сьцьвярдэньня існуюць спрэчкі. Касьпійскае мора мае некалькі невялікіх астравоў, якія ў асноўным разьмешчаны на поўначы і маюць агульную плошчу ў каля 2 тысяч км². На поўнач ад мора месьціцца [[Прыкасьпійская нізіна]], нізінная вобласьць, якая месьціцца на 27 мэтраў ніжэй за ўзровень мора. Сярэднеазіяцкія стэпы расьсьцілаюцца на паўночна-ўсходнім узьбярэжжы, у той час як горы [[Каўкаскія горы|Каўказу]] абдымаюць заходні бераг. Біёмы на поўначы і на ўсходзе характарызуюцца халоднымі кантынэнтальнымі пустэльнямі. І наадварот, клімат на паўднёвым захадзе і поўдні звычайна цёплы зь нераўнамерным узвышэннем праз спалучэньне гор і горных хрыбтоў. Рэзкія зьмены клімату прывялі да вялікай біяразнастайнасьці ў рэгіёне<ref name="caspianenvironment"/>.
Касьпійскае мора мае мноства астравоў, але ўсе яны разьмешчаны паблізу ўзьбярэжжа. Таксама іх няма ў глыбокіх частках мора.
=== Гідралёгія ===
Радок 73 ⟶ 65:
Узровень вады зьніжаўся і павышаўся, часта імкліва, шмат разоў на працягу стагодзьдзяў. Лічыцца, што сярэднявечны ўздым Касьпію, магчыма, выкліканы Амудар’яй, якая зьмяніла сваё ўпадзеньне ў мора з XII стагодзьдзя да XIV стагодзьдзя, што выклікала паводку ў прыморскіх гарадох [[Хазары]]і, такіх як [[Ітыль]].
Паводле дасьледаваньняў
== Крыніцы ==
Радок 80 ⟶ 72:
== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons}}
* Mohammad Ajam. [http://www.iranchamber.com/geography/articles/names_of_caspian_sea.php Імёны Касьпійскага мора]. Iran Chamber Society{{ref-en}}.
* [http://www.parstimes.com/caspian/ Рэгіён Касьпійскага мора]. Pars Times{{ref-en}}.
* [http://www.wdcb.ru/sep/lithosphere/Caspian_Sea/caspsea.ru.html Літасфэра Касьпійскага мора]. Геофизический центр Российской Академии Наук{{ref-en}}.
|