Касьпійскае мора: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
д артаграфія
Jarash (гутаркі | унёсак)
мапа
Радок 3:
| арыгінальная_назва =
| варыянт_назвы =
| выявамапа = Caspian Sea from orbitKaspischeZeeLocatie.jpgpng
| памер_выявы = 270пкс
| подпіс_выявы = Касьпійскае мора з космасу
| мапа =
| памер_мапы =
| подпіс_мапы =
Радок 14 ⟶ 11:
| тып_акіяна =
| тып = [[Мора]]
| этымалёгія =
| басэйн = 3626000 км²
| прытокі =
| рэкі = [[Волга]], [[Урал (рака)|Урал]], [[Кура (рака)|Кура]], [[Церак]], [[Атрак]]
| вытокі =
| акіяны =
Радок 29 ⟶ 25:
}}
| даўжыня =
| шырыня_макс =
| шырыня_мін =
| плошча = 371000 км²
| глыбіня_сяр = 211 м
| глыбіня_макс = 1025 м
Радок 38 ⟶ 31:
| салонасьць = 12,8–12,9 ‰<ref>«Каспийское море» / М. Г. Деев, В. Е. Хаин // Канцелярия конфискации — Киргизы [Электронный ресурс]. — 2009275. — С. 275. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов; 2004—2017, т. 13). — {{ISBN|978-5-85270-344-6}}.</ref>
| бераг =
| вышыня =
| тэмпэратура_макс =
| тэмпэратура_мін =
Радок 44 ⟶ 36:
| астравы =
| катэгорыя_астравоў =
| паселішчы = [[Баку]], [[Рашт]], [[Актаў]], [[Махачкала]], [[Туркмэнбашы]]
| сайт =
| крыніцы =
| commons =
}}
[[Файл:Caspian Sea Khezershahr beach.jpg|міні|Касьпійскае мора на пляжы [[Кезэсшагр]].]]
'''Касьпі́йскае мо́ра''' ([[пэрсыдзкая мова|па-пэрсыдзку]]: دریای خزر літаральна ''«Хазарскае мора»'' ці менш пашыраная назва -دریای مازندران літаральна ''«Мазандаранскае мора»'', {{мова-ru|Каспийское море}}) — безвыточнае салонае [[возера]] ў [[Азія|Азіі]]. Зьяўляецца самым вялікім возерам ў сьвеце па плошчы паверхні (плошча складае каля 370 тыс. км²), але плошча зьмяняецца ў выніку зьмяншэньня ўзроўню вады (у 1930 годзе плошча складала 442 тыс.км²). Максымальная глыбіня мора складае 1025 мэтраў. Салонасьць ад 10—12‰ да вельмі высокага ўзроўню, што дасягае нават 300‰ у закрытых затоках. У старажытнасьці мора насіла розныя назвы: ''Гірканскі акіян'', ''Арабскае мора'', ''Квалійскае мора''. Узьбярэжжа Касьпійскага мора належыць [[Расея|Расеі]], [[Азэрбайджан]]у, [[Іран]]у, [[Туркмэністан]]у і [[Казахстан]]у. У Касьпійскім моры жыве вялікая колькасьць [[асетр]]аўасетраў, [[ікра]] якіх цэніцца ва ўсім сьвеце. З пункту гледжаньня смаку — асятровая ікра — гэта адзін зь лепшых гатункаў ікры. Але папуляцыі асятроў пагражае зьнікненьне з-за неабмежаванай лоўлі (асабліва каля расейскага ўзьбярэжжа, дзе асетр адкладае ікру), але экалягічныя арганізацыі спрабуюць забараніць лоўлю асетраў да павялічэньня іх колькасьці. [[Эндэмік]]ам Касьпійскага мора зьяўляецца [[вобла]].
 
На шэльфе Касьпійскага мора існуюць вялікія радовішчы [[нафта|нафты]], што робіць рэгіён вельмі важным для сусьветнай гаспадаркі. Гэта таксама выклікае праблему падзела тэрытарыяльных вод паміж узьбярэжнымі краінамі. Узровень вады мора паднімаўся і апускаўся многа разоў. Некаторыя расейскія гісторыкі ўпэўнены, што пад’ём узроўню вады ў моры ў Сярэднявеччы выклікаў вялікую паводку ў гэтым рэгіёне. У Касьпійскае мора ўпадаюць [[рака|рэкі]] [[Волга]], [[Урал (рака)|Урал]], [[Кура (рака)|Кура]], [[Церак]], [[Атрак]] і іншыя. Мора злучанае з Азоўскім морам каналам. Да найвялікшых местаў на ўзьбярэжжы Касьпійскага мора адносяцца [[Баку]] (Азэрбайджан), [[Туркмэнбашы]] (Туркмэністан), [[Баболь]] (Іран), [[Актаў]], [[Атыраў]] (Казахстан), [[Махачкала]] і [[Астрахань]] (Расея).
 
== Фізычныя характарыстыкі ==
=== Фармаваньне ===
Касьпійскае мора, як і [[Чорнае мора|Чорнае]], зьяўляецца часткай старажытнага мора [[Паратэтыс]]аПаратэтыса. Таму ягонае марское дно ёсьць звычайным акіянічны [[базальт]]ам, а не кантынэнтальны [[граніт]]ны матэрыял. Касьпійскае мора было ардэзана ад акіяну каля 5,5 мільёнаў гадоў таму праз тэктанічны ўздым і падзеньне ўзроўню мора. У цёплыя і сухія кліматычныя пэрыяды марское мора амаль што поўнасьцю перасыхала, пакідаючы выпараныя [[мінэрал]]ы, як то [[галіт]]. Празь цяперашні прыток прэснае вады на поўначы вада Касьпійскага мора практычна сьвежая ў паўночных частках, але становіцца больш салоным на поўдзень. Вада найболей салоная на іранскім беразе, дзе басэйн вадазбору мае вельмі малы паток<ref>[{{Спасылка|url=http://www.caspinfo.net/content/content.asp?menu=0130000_000000 ''«|загаловак=Sea Facts»'']. |выдавец=Casp Info.|мова=en|дата=3 студзеня 2020}}</ref>. У цяперашні час сярэдняя салонасьць Касьпійскага мора складае адну траціну ад салонасьці акіянаў Зямлі. Перашыек, які злучае затоку [[Гарабагазкёль]] і мора, высушыўся ў 1980-х гадох, што прымяло да таго, што ператок вады быў перакрыты на пэўны час. З таго моманту як ператок быў адноўлены вада з затокі перавышае акіянічную салонасьць у 10 разоў<ref name="caspianenvironment">[{{Спасылка|копія=https://archive.is/20130703213331/http://www.caspianenvironment.org/newsite/Caspian-Background.htm ''«|загаловак=Caspian Sea — Background»''].|назва праекту=Caspian Environment Programme|мова=en|дата копіі=3 ліпеня 2013|url=http://www.caspianenvironment.org/newsite/Caspian-Background.htm}}</ref>.
 
=== Геаграфія ===
[[Файл:CaspianSeaDrainage v1.png|міні|зьлева|Касьпійскае мора з ваколіцамі. Жоўтым колерам адзначана тэрыторыя вадазбору вадаёму.]]
Касьпійскае мора зьяўляецца самым вялікім унутраным вадаёмам у сьвеце і мае ад 40 да 44% ад агульнай колькасьці азёрных водаў сьвету<ref name="irangazette">[{{Спасылка|копія=https://web.archive.org/web/20090122212158/http://irangazette.com/12.html ''«|загаловак=Caspian Sea»'']. |выдавец=Iran Gazette|url=http://irangazette.com/12.html|мова=en|дата копіі=22 студзеня 2009}}</ref>. Берагавыя лініі Касьпію падзяляюць [[Азэрбайджан]], [[Іран]], [[Казахстан]], [[Расея]] і [[Туркмэністан]]. Касьпіскае мора падзяляецца на тры розныя фізычныя рэгіёны, як то паўночны, сярэдні і паўднёвы<ref name="Hooshang">Hooshang Amirahmadi (2000). [https://books.google.com/books?id=zMQp4_Shq90C&pg=PA112 ''«The Caspian Region at a Crossroad: Challenges of a New Frontier of Energy and Development»'']. Palgrave Macmillan. — С. 112. — {{ISBN|978-0-312-22351-9}}.</ref>. Мяжа, якая падзяляе паўночную і сярэднюю частку ёсьць [[Мангышласкі парог]], які праходзіць праз востраў [[Чачэнь]] і мыс [[Тупкараган]]. Мяжой для сярэдняй і паўднёвай частак ёсьць [[Абшэронскі парог]], які праходзіць праз востраў [[Чылаў]] і мыс Куўлі<ref name="Dumont">Henri J. Dumont; Tamara A. Shiganova; Ulrich Niermann (2004). [https://books.google.com/books?id=CFZqnCfulHwC ''«Aquatic Invasions in the Black, Caspian, and Mediterranean Seas»'']. Springer. — {{ISBN|978-1-4020-1869-5}}.</ref>. Затока Гарабагазкёль ёсьць салонае ўсходняя частка Касьпію, якая належыць Туркмэністану, але часам гэта возера, пярэсмык часам зьнікае, адразаючы затоку ад мора.
 
Адрозьненьні паміж трыма рэгіёнамі вельмі вялікія. Паўночны рэгіён мора ўключае толькі касьпійскі шэльф<ref>A. G. Kostianoi and A. Kosarev (2005). [https://books.google.com/books?id=C1ajCHzI9OEC ''«The Caspian Sea Environment»'']. Birkhäuser. — {{ISBN|978-3-540-28281-5}}.</ref>, які ёсьць вельмі дробным, то бок на долю рэгіёну прыпадае менш за 1% ад агульнага аб’ёму вады пры сярэдняй глыбіні ўсяго 5—6 мэтраў. Мора прыкметна набірае глыбыню, калі рухацца на поўдзень да сярдэняга рэгіёну, дзе сярэдняя глыбіня складае 190 мэтраў<ref name="Dumont"/>. Паўднёвы рэгіён ёсьць самым глыбокім, з глыбінёй, якая дасягае больш за 1000 мэтраў, што значна пераўзыходзіць глыбіню іншых вадаёмаў рэгіёну, як то [[Пэрсыдзкая затока|Пэрсыдзкае затокі]]. Сярэдні і паўднёвы рэгіёны маюць адпаведна 33% і 66% ад агульнага аб’ёму вады<ref name="Hooshang"/>. Паўночная частка мора звычайна замярзае ўзімку, а ў самыя халодныя зімы лёд утвараецца і на поўдні.
Радок 66 ⟶ 58:
Больш за 130 рэк забясьпечваюць прыток вады да Касьпійскага мора, самай вялікай зь якіх ёсьць [[Волга]]. Другая багатая на воду рака [[Урал (рака)|Ўрал]] працякае з поўначы, а рака [[Кура (рака)|Кура]] упадае ў мора з захаду. У мінулым, як лічыцца, [[Амудар’я]] з усходу ад мора ўпадала ў мора праз на сёньня высушанае рэчышча, названае ракой [[Узбой]], аднак наконт гэтага сьцьвярдэньня існуюць спрэчкі. Касьпійскае мора мае некалькі невялікіх астравоў, якія ў асноўным разьмешчаны на поўначы і маюць агульную плошчу ў каля 2 тысяч км². На поўнач ад мора месьціцца [[Прыкасьпійская нізіна]], нізінная вобласьць, якая месьціцца на 27 мэтраў ніжэй за ўзровень мора. Сярэднеазіяцкія стэпы расьсьцілаюцца на паўночна-ўсходнім узьбярэжжы, у той час як горы [[Каўкаскія горы|Каўказу]] абдымаюць заходні бераг. Біёмы на поўначы і на ўсходзе характарызуюцца халоднымі кантынэнтальнымі пустэльнямі. І наадварот, клімат на паўднёвым захадзе і поўдні звычайна цёплы зь нераўнамерным узвышэннем праз спалучэньне гор і горных хрыбтоў. Рэзкія зьмены клімату прывялі да вялікай біяразнастайнасьці ў рэгіёне<ref name="caspianenvironment"/>.
 
Касьпійскае мора мае мноства астравоў, але ўсе яны разьмешчаны паблізу ўзьбярэжжа. Таксама іх няма ў глыбокіх частках мора. [[Агурджалы]] ёсьць самай вялікай выспай і востравам мора. Ён мае даўжыню ў 37 км, аднак ягоная шырыня ня вельмі вялікая, такім чынам ён моцна выцягнуты з поўначы на поўдзень. У паўночнае частцы большасьць астравоў невялікія і нежылыя, хоць на некаторых зь іх ёсьць населеныя пункты.
 
=== Гідралёгія ===
Радок 73 ⟶ 65:
Узровень вады зьніжаўся і павышаўся, часта імкліва, шмат разоў на працягу стагодзьдзяў. Лічыцца, што сярэднявечны ўздым Касьпію, магчыма, выкліканы Амудар’яй, якая зьмяніла сваё ўпадзеньне ў мора з XII стагодзьдзя да XIV стагодзьдзя, што выклікала паводку ў прыморскіх гарадох [[Хазары]]і, такіх як [[Ітыль]].
 
Паводле дасьледаваньняў [[Азэрбайджанская акадэмія навук|Азэрбайджанскай акадэміі навук]], узровень мора зьніжаецца больш за шэсьць сантымэтраў штогод праз павелічэньне выпарэньня з-за павышэньня тэмпэратуры, выкліканай глябальным зьмяненьнем клімату<ref>[{{Спасылка|url=https://www.nationmultimedianationthailand.com/detail/opinion/30367864 ''«|загаловак=Caviar pool drains dry as Caspian Sea slides towards catastrophe»'']. |выдавец=The Nation. Bangkok.|мова=en|дата публікацыі=17 красавіка 2009}}</ref>.
 
== Крыніцы ==
Радок 80 ⟶ 72:
== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons}}
* Mohammad Ajam. [http://www.iranchamber.com/geography/articles/names_of_caspian_sea.php Імёны Касьпійскага мора]. Iran Chamber Society{{ref-en}}.
* [http://www.parstimes.com/caspian/ Рэгіён Касьпійскага мора]. Pars Times{{ref-en}}.
* [http://www.wdcb.ru/sep/lithosphere/Caspian_Sea/caspsea.ru.html Літасфэра Касьпійскага мора]. Геофизический центр Российской Академии Наук{{ref-en}}.