Азэрбайджан: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
W (гутаркі | унёсак)
Jarash (гутаркі | унёсак)
дапаўненьне
Радок 14:
|ТыпУраду = [[Прэзыдэнцкая рэспубліка]]
|ПасадыКіраўнікоў = [[Прэзыдэнт Азэрбайджану|Прэзыдэнт]]<br />[[Прэм’ер-міністар]]
|ІмёныКіраўнікоў = [[Ільхам Аліеў]]<br />[[АртурАлі Рашызадэ]]Асадаў
|Плошча = 86 600{{лік|86600}}
|МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 114111
|АдсотакВады = 1,6%
|ГодАцэнкіНасельніцтва = 20142016
|МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 8992
|Насельніцтва = {{лік|9705600}}
|Насельніцтва = 9&nbsp;511&nbsp;100<ref name="Azərbaycan əhalisinin sayı 9511,1 min nəfərə çatıb">Trend informasiya agentliyi: [http://az.trend.az/news/society/2285224.html Azərbaycan əhalisinin sayı 9511,1 min nəfərə çatıb] — xəbərin yayınlanma tarixi: 14.06.2014</ref>
|ШчыльнасьцьНасельніцтва = 105112,81
|ЭтнічныСклад =
|КанфэсійныСклад =
Радок 35:
|ЧасавыПасУлетку =
|ЧасРозьніцаUTCУлетку = +5
|НезалежнасьцьПадзеі = [[Азэрбайджанская дэмакратычнаяДэмакратычная рэспублікаРэспубліка|Дэмакратычная рэспубліка]]<br />[[Азэрбайджанская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка]]<br />Незалежнасьць ад [[СССР]]
|НезалежнасьцьДаты = <br />28 траўня 1918<br />28 красавіка 1920<br /><br />[[30 жніўня]] [[1991]]
|АўтамабільныЗнак =
Радок 44:
'''Азэрбайджа́н''' ({{мова-az|Azərbaycan}}) ці '''Рэспу́бліка Азэрбайджа́н''' ({{мова-az|Azərbaycan Respublikası|скарочана}}) — краіна ў Азіі, на [[Каўкаскія горы|Каўказе]]. З усходу абмежаваная [[Касьпійскае мора|Касьпійскім морам]], на поўначы мяжуе з [[Расея]]й, на паўночым захадзе з [[Грузія]]й, [[Армэнія]]й — на захадзе, паўднёвым усходзе і паўднёвым захадзе, на поўдні — з [[Іран]]ам. [[Экскляў]] — [[Нахічэванская аўтаномная рэспубліка]] — мяжуе з Армэніяй на поўначы і ўсходзе, Іранам на поўдні і захадзе і мае невялікую граніцу з [[Турэччына]]й на паўночным захадзе.
 
[[Азэрбайджанская дэмакратычнаяДэмакратычная рэспублікаРэспубліка]] была абвешчаная ў 1918 року і стала першай дэмакратычнай [[Аддзяленьне царквы ад дзяржавы|сэкулярнай]] краінай з мусульманскай большасьцю<ref>Tadeusz Swietochowski. Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition. Columbia University Press, 1995. {{ISBN|0-231-07068-3}}, {{ISBN|978-0-231-07068-3}} and Reinhard Schulze. A Modern History of the Islamic World. I.B.Tauris, 2000. {{ISBN|1-86064-822-3}}, {{ISBN|978-1-86064-822-9}}.</ref>, у якой да таго ж дзейнічалі опэры, тэатры і сучасныя ўнівэрсытэты<ref name="E.Cornell">{{Кніга|імя = Svante|прозьвішча = E. Cornell|частка = |загаловак = The Politicization of Islam in Azerbaijan|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Silk Road Paper|год = 2006|том = |старонкі = 124, 222, 229, 269–270|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. У 1920 Азэрбайджан стаў [[Азэрбайджанская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|сацыялістычнай рэспублікай]] у складзе [[СССР]]<ref>{{Кніга|імя = Richard|прозьвішча = Pipes|частка = |загаловак = The Formation of the Soviet Union: Communism and Nationalism 1917—1923|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = 2nd|месца = Cambridge, Massachusetts|выдавецтва = Harvard University Press|год = 1997|том = |старонкі = 218–220, 229|старонак = |сэрыя = |isbn = 978-0-674-30951-7|наклад = }}</ref><ref name="Swietochowski Borderland">{{Кніга|імя = Tadeusz|прозьвішча = Swietochowski|частка = |загаловак = Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition|арыгінал = |спасылка = http://books.google.com/books?id=FfRYRwAACAAJ&dq=Russia+and+Iran+in+the+great+game:+travelogues+and+orientalism|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Columbia University Press|год = 1995|том = |старонкі = 69, 133|старонак = |сэрыя = |isbn = 978-0-231-07068-3|наклад = }}</ref>. У кастрычніку 1991 року была абвешчаная незалежнасьць.
 
У верасьні 1991 году [[Нагорны Карабах|Нагорна-Карабаскі рэгіён]] зь пераважнай армянскай большасьцю абвясьціў пра намер стварыць асобную рэспубліку<ref>Zürcher, Christoph (2007). The Post-Soviet Wars: Rebellion, Ethnic Conflict, and Nationhood in the Caucasus ([Online-Ausg.]. ed.). New York: New York University Press. p. 168. {{ISBN|9780814797099}}.</ref>. [[Нагорна-Карабаская рэспубліка]] не была прызнаная ніводнай дзяржавай і, хоць у выніку [[Нагорна-Карабаская вайна|працяглай вайны]] стала [[дэ факта]] незалежнай, [[дэ юрэ]] лічыцца часткай Азэрбайджану.
 
== Паходжаньне назвы ==
Назва «''Азэрбайджан''» паходзіць ад імя вайскоўца [[Атрапат]]аАтрапата, апошняга ахамянідзкага сатрапа [[Мідыя|Мідыі]] і заснавальніка незалежнага царства [[Атрапатэна]] ў Паўночнай Мідыі, таксама вядомай як Малая Мідыя ці Мідыя-Атрапатэна, (у сучасным [[Іранскі Азэрбайджан|Іранскім Азэрбайджане]] ці Паўднёвым Азэрбайджане) у [[4 стагодзьдзе да н. э.|IV стагодзьдзі да н. э.]] Назва «Атурпаткан» паступова зьмянілася на «''Адурбадган''» (''Âzarâbâdagân''), і стала перакладацца як «Краіна агнёў», зьвязваючы зь вялікай колькасьцю [[Зараастрызм|зараастрыйскіх]] храмаў зь нязгаснымі агнямі, якія разьмяшчаліся ў навакольлі. Пасьля заваяваньня [[Арабскі халіфат|Арабскім халіфатам]] у [[7 стагодзьдзе|VII]]—[[8 стагодзьдзе|VIII]] стагодзьдзях, назва, пад уплывам [[Арабская мова|арабскай мовы]], зьмянілася на ''Азэрбайджан'' (آذربایجان). Гістарычна назва адносілася да тэрыторыі былой Атрапатэны, г. зн. сучаснага Іранскага Азэрбайджану і паўднёвай часткі сучаснага Азэрбайджану ([[Нахічэванская Аўтаномная Рэспубліка|Нахічэвань]]). Пачынаючы зь [[Сярэднявечча]] пачынаецца распаўсюджваньне назвы на паўночную тэрыторыю Каўказкай Альбаніі (Арана), сучаснай Усходняй [[Турцыя|Турцыі]], усяго [[Закаўказьзе|Закаўказьзя]] (і [[Грузія|Грузію]]).
 
== Гісторыя ==
Першымі жыхарамі на тэрыторыі сучаснага Азэрбайджана былі [[каўкаскія альбанцы]], якія належалі да каўкаскай моўнай групы. У наступныя стагодзьдзі гэта на гэтай тэрыторыі сяліліся шматлікія народы: [[пэрсы]], [[рымляне]], [[грэкі]], [[армяне]], [[арабы]], [[туркі]], [[манголы]] і [[расейцы]]. Першай дзяржавай якая ўзьнікла на гэтай тэрыторыі, было каралеўства [[Манаэ]] — каля [[9 стагодзьдзе да н. э.|ІХ стагодзьдзя да н. э.]] Яно праіснавала да пачатку [[8 стагодзьдзе да н. э.|VII стагодзьдзя да н. э.]], а потым увайшло ў склад [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]]. [[Іслам]] на тэрыторыю сучаснага Азэрбайджана прыйшоў пасьля яго заваяваньня арабамі ў [[7 стагодзьдзе|VII]]—[[8 стагодзьдзе|VIII]] стагодзьдзях. Пасьля ўпадку арабскай улады, тут узьнікла некалькі незалежных дзяржаваў. У [[11 стагодзьдзе|ХІ стагодзьдзі]] рэгіён быў заваяваны [[туркі-сэльджукі|туркамі-сэльджукамі]], якія сталі продкамі сучасных [[азэрбайджанцы|азэрбайджанцаў]]. У [[12 стагодзьдзе|ХІІ]]—[[14 стагодзьдзе|ХІV]] стагодзьдзях краіна знаходзілася пад уладай [[Мангольская імпэрыя|манголаў]]. З [[15 стагодзьдзе|XV]] да [[18 стагодзьдзе|XVIII]] стагодзьдзя Азэрбайджан зьяўляўся часткай [[Імпэрыя Сафавідаў|Імпэрыі Сафавідаў]]. Пасьля вайны з [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыяй]], згодна з ''Гюлістанскай дамовай'' ([[1813]]) і ''Туркмэністанскім трактатам'' ([[1828]]), Азэрбайджан быў далучаны да Расеі. У [[1873]] годзе каля [[Баку]] ў [[Касьпійскае мора|Касьпійскім моры]] былі адкрытыя радовішчы [[нафта|нафты]]. Пасьля гэтага горад атрымаў значнае разьвіцьцё.
 
У траўні 1918 году Азэрбайджан атрымаў незалежнасьць пад назвай ''Дэмакратычная Рэспубліка Азэрбайджан'', але ў красавіку 1920 году краіна была акупаваная [[Чырвонае войска|Чырвоным войскам]].
 
АзССР з 1920 да 1922 году была часткай [[СССР]], а з 1922 да 1936 году, разам з [[Грузія]]й і [[Армэнія]]й уваходзіла ў склад [[Закаўкаская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Закаўкаскай ССР]]. З 1936 году Азэрбайджан зноў стаў асобнай адміністрацыйнай адзінкай у складзе СССР.
 
30 жніўня 1991 году Азэрбайджан абвясьціў аб сваёй незалежнасьці. З моманту абвяшчэньня незалежнасьці Азэрбайджан мае нявырашаную праблему [[Нагорны Карабах|Нагорнага Карабаху]].
Радок 65:
 
== Адміністрацыйны падзел ==
{{Асноўны артыкул|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Азэрбайджану}}
Тэрыторыя Азэрбайджану дзеліцца на 59 раёнаў, 11 гарадоў і адну аўтаномную рэспубліку ([[Нахічэванская Аўтаномная Рэспубліка]]). Аўтаномія [[Нагорны Карабах|Нагорнага Карабаху]] была афіцыйна ліквідаваная ў 1991 годзе.
Тэрыторыя Азэрбайджану дзеліцца на 66 раёнаў, 12 гарадоў і адну аўтаномную рэспубліку ([[Нахічэванская Аўтаномная Рэспубліка]])<ref name=bigenc>Баранчиков Е. В., Тархов С. А. и др. АЗЕРБАЙДЖАН // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (2017); https://bigenc.ru/geography/text/4223924 Дата обращения: 02.09.2020</ref>. Аўтаномія [[Нагорны Карабах|Нагорнага Карабаху]] была афіцыйна ліквідаваная ў 1991 годзе.
{| class="wikitable sortable"
|+Раёны Азэрбайджана
!№||Назва раёну||Адміністрацыйны цэнтар
|-
|1||[[Апшэронскі раён (Азэрбайджан)|Апшэронскі раён]]||[[Хырдалан]]
|-
|2||[[Агджабэдзінскі раён]]||[[Агджабэдзі]]
|-
|3||[[Агдамскі раён]]||[[Агдам]]
|-
|4||[[Агдаскі раён]]||[[Агдаш]]
|-
|5||[[Акстафінскі раён]]||[[Акстафа]]
|-
|6||[[Агсуйскі раён]]||[[Агсу]]
|-
|7||[[Астарынскі раён]]||[[Астара (Азэрбайджан)|Астара]]
|-
|8||[[Бэлаканскі раён]]||Бэлакан
|-
|9||[[Бардзінскі раён]]||[[Барда (горад)|Барда]]
|-
|10||[[Бэйлаганскі раён]]||Бэйлаган
|-
|11||[[Білясуварскі раён]]||[[Білясувар]]
|-
|12||[[Джэбраільскі раён]]||[[Джэбраіл]]
|-
|13||[[Джалілабадзкі раён]]||Джалілабад
|-
|14||[[Дашкесанскі раён]]||Дашкесан
|-
|15||[[Шабранскі раён]]||[[Шабран]]
|-
|16||[[Фізулінскі раён]]||[[Фізулі]]
|-
|17||[[Кедабекскі раён]]||Кедабек
|-
|18||[[Геранбойскі раён]]||Геранбой
|-
|19||[[Геакчайскі раён]]||Гёйчай
|-
|20||[[Аджыкабулскі раён]]||[[Казі-Магамэд]]
|-
|21||[[Імішлінскі раён]]||Імішлі
|-
|22||[[Ісмаілінскі раён]]||Ісмаілі
|-
|23||[[Кельбаджарскі раён]]||[[Кельбаджар]]
|-
|24||[[Кюрдамірскі раён]]||[[Кюрдамір]]
|-
|25||[[Лачынскі раён]]||[[Лачын]]
|-
|26||[[Ленкаранскі раён]]||[[Ленкарань]]
|-
|27||[[Лерыцкі раён]]||Лярык
|-
|28||[[Масалінскі раён]]||Масалы
|-
|29||[[Нэфтэчалінскі раён]]||Нэфтэчала
|-
|30||[[Агускі раён]]||[[Агуз]]
|-
|31||[[Габалінскі раён]]||[[Габала]]
|-
|32||[[Каскі раён]]||Гах
|-
|33||[[Казаскі раён]]||Газах
|-
|34||[[Габустанскі раён]]||Габустан
|-
|35||[[Кубінскі раён]]||Губа
|-
|36||[[Кубатлінскі раён]]||[[Кубатлы]]
|-
|37||[[Кусарскі раён]]||Гусар
|-
|38||[[Саатлінскі раён]]||Саатлы
|-
|39||[[Сабірабадзкі раён]]||Сабірабад
|-
|40||[[Шэкінскі раён]]||[[Шэкі]]
|-
|41||[[Сальянскі раён]]||Салян
|-
|42||[[Шэмахінскі раён]]||Шэмахы
|-
|43||[[Шамкірскі раён]]||[[Шамкір]]
|-
|44||[[Самускі раён]]||Самух
|-
|45||[[Сіязаньскі раён]]||Сіязань
|-
|46||[[Шушынскі раён]]||[[Шуша]]
|-
|47||[[Тэртэрскі раён]]||Тэртэр
|-
|48||[[Тавускі раён]]||Тавуз
|-
|49||[[Уджарскі раён]]||Уджар
|-
|50||[[Хачмаскі раён]]||Хачмас
|-
|51||[[Гёйгёльскі раён]]||Гёйгёль
|-
|52||[[Хызынскі раён]]||Хызы
|-
|53||[[Хаджалінскі раён]]||[[Хаджалы]]
|-
|54||[[Хаджавэндзкі раён]]||[[Мартуні]]
|-
|55||[[Ярдымлінскі раён]]||Ярдымлы
|-
|56||[[Еўласкі раён]]||[[Еўлах]]
|-
|57||[[Зангеланскі раён]]||[[Зангелан]]
|-
|58||[[Закатальскі раён]]||[[Закаталы]]
|-
|59||[[Зардобскі раён]]||Зардоб
|}
 
== Геаграфія ==
Азэрбайджан разьмяшчаецца паміж [[Каўкаскі хрыбет|Каўкаскім хрыбтом]] на поўначы і [[Карабаскія горы|Карабаскімі]] і [[Талыскія горы|Талыскімі]] гарамі на поўдні. На поўначы мяжуе з [[Расея]]й, на захадзе з [[Армэнія]]й і [[Грузія]]й, на поўдні з [[Іран]]ам, на ўсходзе знаходзіцца [[Касьпійскае мора]]. Выдзяляецца Апшэронскі паўвостраў<ref name=bigenc/>. Каля паловы тэрыторыі краіны занята гарамі.
 
Клімат — пераходны: ад умеранага да субтрапічнага. Сярэдняя тэмпэратура ліпеня ад 5&nbsp;°C у горных раёнах да 25—27&nbsp;°C у нізінах, студзеня адпаведна ад −10 ° да 3&nbsp;°C. Колькасьць ападкаў ад 200 мм у прэдгор’яхпрадгор’ях Каўказу да 1200—1700 мм у Ленкаранскай нізіне.
 
== Эканоміка ==
Радок 80 ⟶ 203:
 
== Дэмаграфія ==
Азэрбайджан зьяўляецца самай густанаселенай краінай Закаўказьзя, насельніцтва налічваеў 2016 годзе налічвала 9,37 млн чалавек,. зьПаводле якіхперапісу 932009 году 91,46насельніцтва — [[азэрбайджанцы]]. Сярод іншых этнічных групаў самымі вялікімі зьяўляюцца [[лезгіны]] (2,2%), [[расейцы]] (1,83%), [[талышы]] (01,93%)<ref name=bigenc/>.
 
Самай распаўсюджанай рэлігіяй краіны зьяўляецца [[шыізм|шыіцкі]] [[іслам]]. Некаторая частка насельніцтва зьяўляецца [[праваслаўе|праваслаўнымі]] хрысьціянамі. Згодна з канстытуцыяй рэлігія аддзелена ад дзяржавы, а ўсе рэлігіі маюць роўным правы.