Суставаногія: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
д афармленьне
Радок 5:
|Надцарства = [[Эўкарыёты]]
|Царства = [[Жывёлы]]
|Падцарства =
|Група =
|Разьдзел =
|Падразьдзел =
|Надтып =
|Тып = [[Суставаногія]]
|Падтып =
|Нададдзел =
|Аддзел =
|Пададдзел =
|Надкляса =
|Кляса =
|Падкляса =
|Інфракляса =
|Надатрад =
|Надпарадак =
|Атрад =
|Парадак =
|Падатрад =
|Падпарадак =
|Інфраатрад =
|Інфрапарадак =
|Надсямейства =
|Сямейства =
|Падсямейства =
|Трыба =
|Падтрыба =
|Род =
|Падрод =
|Сэкцыя =
|Від =
|Віды =
|Падвід =
|Падвіды =
|Бяз рангу =
|Лацінская назва = Arthropoda
|Даччыныя таксоны =
|Назва разьдзелу даччыных таксонаў =
|Мапа =
|Шырыня мапы =
|Подпіс мапы =
|Commons = Arthropod
|ITIS = 82696
|NCBI =
}}
'''СуставаногіяСуставано́гія'''<ref>{{Літаратура/Расейска-беларускі слоўнік (1928)}}</ref> ({{мова-la|Arthropoda}}; ад [[грэцкая мова|грэцкага]] Ἀρθρον  — «сустаўсустава» і Πούς / ποδός  — «нага»), таксама  — '''чэлясаногія'''<ref>[http://test.slounik.org/testzoaparaz/%D1%87%D1%8D Чэлясаногія] // {{Кніга|аўтар = Ятусевіч А.І., Капліч В.М.|частка = |загаловак = Слоўнік зоапаразіталагічных тэрмінаў|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1993|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 5-343-01332-5|тыраж = }}</ref>  — тып [[першаснаротыя|першаснаротых]] [[жывёлы|жывёлаў]], які ўключае [[вусякі|вусякоў]], [[ракападобныя|ракападобных]], [[павукападобныя|павукападобных]] і [[шматножкі|шматножак]]. Паводле колькасьці відаў і сваёй распаўсюджанасьці лічыцца адной з самых разнастайных групаў жывых арганізмаў. Колькасьць відаў суставаногіх перавышае колькасьць відаў ўсіх астатніх жывёлаў разам узятых.
 
Асноўная асаблівасьць прадстаўнікоў дадзенай групы жывёлаў  — наяўнасьць [[хітын]]авага вонкавага [[шкілет]]а.
 
Суставаногія распаўсюджаныя практычна паўсюль і адыгрываюць даволі значную ролю. Вусякі, разам з [[сысуны|сысунамі]] й [[птушкі|птушкамі]],  — дамінуючая група наземных жывёлаў. Налічваецца ня менш за 1,5 мільёны відаў вусякоў, але магчыма іх зашмат больш. Павукапабодныя й шматножкі, хоць і не дасягнулі такой разнастайнасьці, як вусякі, але таксама шырока распаўсюджаныя. Нарэшце, ракападобныя насяляюць амаль усе шыроты й глыбіні [[Сусьветны акіян|Сусьветнага акіяну]]. У некаторых рэгіёнах ракападобныя  — пануючая група [[зоаплянктон]]а.
 
== Апісаньне ==
 
=== Разнастайнасьць ===
Паводле падлікаў суставаногія маюць каля 1 170 000 апісаных [[Від (біялёгія)|відаў]], і на іх прыпадае больш за 80% усіх вядомых відаў існых жывёлаў<ref>Anna Thanukos, [http://evolution.berkeley.edu/evolibrary/article/arthropodstory The Arthropod Story], University of California, Berkeley</ref>. Іншае дасьледаваньне налічвае ад 5 да 10 мільёнаў існых відаў суставаногіх, якія ўлучаюць як ужо апісаныя віды, гэтак яшчэ не апісаныя<ref>Ødegaard, Frode (2000), [http://si-pddr.si.edu/dspace/bitstream/10088/1315/1/Odegaard_2000.pdf How many species of arthropods? Erwin’s estimate revised]., Biological Journal of the Linnean Society 71 (4): 583–597583—597, doi:10.1006/bijl.2000.0468</ref>. Зрабіць дакладную ацэнку агульнай колькасьці жывых віды надзвычай цяжка, таму што гэтая справа часьцяком залежыць ад шэрагу дапушчэньняў пры разьліке колькасьці ў пэўных месцах і потым вылічваньня гэтага паказчыку для ўсяго сьвету. Дасьледаваньне, праведзенае ў [[1992]] годзе, паказала, што ў [[Коста-Рыка|Коста-Рыке]] існуе каля 500 тысячаў відаў жывёлаў і расьлін, зь якіх 365 тысячаў відаў належалі да тыпу суставаногіх. Суставаногія зьяўляюцца адным з самых распаўсюджаных тыпаў шматвузавых арганізмаў, выяўленых у [[біясфэра|біясфэры]]<ref>Thompson, J. N. (1994), [http://books.google.com/?id=AyXPQzEwqPIC&pg=PA9&lpg=PA9&dq=arthropod+species+number The Coevolutionary Process], University of Chicago Press, p. 9, {{ISBN|0-226-79760-0}}</ref>.
 
Яны зьяўляюцца важнымі чальцамі марскіх, прэснаводных, наземных і паветраных [[экасыстэма]]ў, а таксама зьяўляюцца адной з двух асноўных групаў жывёлаў, якія прыстасаваліся да жыцьця ў сухім навакольлі.
 
=== Марфалёгія ===
Суставаногія маюць шмат агульнага з [[колцавыя чарвякі|колцавымі чарвякамі]], асабліва [[поліхеты|поліхетамі]]. Аднак праз шэраг [[арамарфоза|арамарфозаў]]ў яны дасягнулі вышэйшай ступені дыфэрэнцыяцыі тканінаў і органаў, перш за ўсё [[нэрвовая сыстэма|нэрвовай сыстэмы]] й [[органы пачуцьцяў|органаў пачуцьцяў]], некаторыя групы маюць складаныя паводзіны, якое праяўляецца ў клопаце пра нашчадзтва, здольнасьці да складанай будаўнічай дзейнасьці, грамадзкага жыцьця і нават мове, як то ў вышэйшых перапонкавакрылых.
 
Як і колцавыя чарвякі, суставаногія ёсьць [[мэтамэрыя|мэтамэрнымі]] жывёламі, іхнае цела складаецца з шэрагу сэгмэнтаў, аднак мэтамэрыя суставаногіх рэзка гетэраномная. Групы падобных сэгмэнтаў аб’ядноўваюцца ў аддзелы цела  — тагмы. Часьцей за ўсё вылучаюцца тры тагмэ: галава, грудзі й брушка. У [[павукападобныя|павукападобных]] галава зьліваецца з грудзьмі ў адзіную тагме  — галавагрудзі, у [[трылабіта]]ў і [[мнаганожкі|шматножак]] ёсьць толькі дзьве тагмэ  — галава й тулава. Асаблівае значэньне мае працэс цэфалізацыі  — утварэньне галавы, дзе сканцэнтраваны органы пачуцьцяў, як то вусікі й вочы, і першаснай перапрацоўкі ежы, то бок [[ротавы апарат]].
 
Галава складаецца з галоўнай акроны, і некалькіх пярэдніх сэгмэнтаў. На думку большасьці навукоўцаў, акрон [[гамалягічныя органы|гамалягічны]] прастаміюму колцавым чарвяком. Галава суставаногіх мае шэсьць сэгмэнтаў. Колькасьць сэгмэнтаў, якія ўваходзяць у склад грудзей і брушка, якое сканчаецца [[анальная шчыліна|анальнай шчылінай]], рэзка вагаецца, але ў межах тыпу назіраецца тэндэнцыя да стабілізацыі й памяншэньня іхнай колькасьці. У выніку тагматызацыі аб’ядноўваецца й унутранае ўтрыманьне сэгмэнтаў: адны органы разрастаюцца за кошт іншых раўнацэнных органаў. У прыватнасьці, назіраецца канцэнтрацыя гангліяў нэрвовай сыстэмы ў [[галаўны мозаг]].
Радок 72 ⟶ 73:
Палажэньне групы суставаногіх у [[таксанамія|таксанамічнай герархіі]] неадназначнае. З аднаго боку, некаторымі аўтарамі была прапанаваная тэорыя, паводле якой некаторыя падтыпы суставаногіх ня маюць агульнага продка з [[колцавы чарвяк|колцавымі чарвякамі]] ({{мова-la|Annelida|скарочана}}). У прыватнасьці, меркавалася, што падтып [[трахейныя]] ({{мова-la|Uniramia|скарочана}}) бліжэй да [[аніхафоры|аніхафораў]] ({{мова-la|Onychophora|скарочана}}), чым да астатніх суставаногіх. Іншымі словамі, меркавалася [[поліфілія]] суставаногіх. Аднак большасьць навукоўцаў не прыняло гэты пункт гледжаньня, і гэта таксама супярэчыць [[генэтыка|генэтычным]] дасьледаваньням.
 
Зь іншага пункту гледжаньня, больш традыцыйным варыянтам зьяўлялася сьцьвярджэньне, што колцавыя чарвякі - — бліжэйшыя сваякі як суставаногіх, гэтак і аніхафораў, грунтуючыся на аднолькавай колькасьці сегмэнтаў. Пазьней некаторыя аўтары сталі казаць пра канвэргентную [[эвалюцыя|эвалюцыі]], лічачы, што суставаногія бліжэй да [[нэматоды|нэматода]] ({{мова-la|Nematoda|скарочана}}), маючы агульныя зь імі здольнасьці да лінькі. Два верагодныя радаводы вызначаюць два вышэйстаячыя [[таксон]]ы, да якіх можна было б прылічыць групу суставаногіх жывёлаў: [[сустаўныя]] ({{мова-la|Articulata|скарочана}}) і [[ліняючыя]] ({{мова-la|Ecdysozoa|скарочана}})<ref>[http://www.zin.ru/BioDiv/animalsm.asp?LATNAM=Arthropoda&DESCR=descrg Клясыфікацыя] на сайце zin.ru</ref>.
 
Найстаражытны зь вядомых суставаногіх  — [[спрыгіна]] ([[эдыякарый|позьні пратэразой]])  — мае ў будове цела нямала агульнага з колцавымі чарвякамі. Зь іншага боку, не выключаецца, што спрыгіна ставілася да зьніклага тыпу, хоць і надзвычай блізкаму да суставаногіх.
 
Клясыфікацыя падтаксонаў унутры групы суставаногіх таксама неадназначная. Пяць асноўных падгрупаў адносяць то да падтыпаў, то да [[кляса (біялёгія)|клясах]]. Акрамя гэтых падгрупаў маецца таксама некаторы лік выкапнёвых жывёлаў, у большасьці сваім зь [[ніжнекембрыйскі пэрыяд|ніжнекембрыйскага пэрыяду]], якія цяжка аднесьці да якой-небудзь падгрупы альбо па прычыне непадабенства зь вядомымі групамі, альбо з-за няяснасьці іхных роднасных узаемаадносінаў. [[Шматножкі]] й [[казуркі]] часьцяком аб’ядноўваюцца ў адну групу непоўнавусых. Некаторыя апошнія дасьледаваньні, аднак, сьведчаць, што шматножкі не бліжэй да казурак, чым да [[ракападобныя|ракападобных]].