13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД: розьніца паміж вэрсіямі
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
(імя ўдзельніка выдаленае) дНяма апісаньня зьменаў |
(імя ўдзельніка выдаленае) д кірылічная «с» |
||
Радок 1:
{{Кандыдат у абраныя артыкулы}}'''13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД''' — [[Калябарацыя|калябаранцкі]] аддзел [[Дапаможная паліцыя|дапаможнай паліцыі]] ў часе [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]], складзены зь беларусаў [[Менск|Меншчыны]], [[Вялейка|Вялейшчыны]], [[Глыбокае|Глыбоччыны]] й шмат якіх іншых мясьцінаў [[Беларусь|Беларусі]]. Самі ж беларусы звычайна называлі яго батальёнам [[СС]].<ref name=":0">[http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі / Францішак Кушаль]</ref> Таксама батальён часам называўся 1-м беларускім. Гэтая баёвая адзінка была адной з самых баяздольных (сярод беларускіх) і, у нейкім сэнсе, элітным беларускім фармаваньнем. Адно з найлепшых беларускіх калябарацыйных фармаваньняў.<ref name=":1">[https://petrimazepa.com/militarywayofbelarus.html Артыкул]</ref><ref name=":2">http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/</ref>▼
{{Вайсковае падразьдзяленьне
|назва=13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД
Радок 11 ⟶ 10:
|памер=да 1000 чалавек (восень 1943)<br />да 600 чалавек (восень 1944)
|разьмяшчэньне=[[Менск|Меншчына]], [[Вялейка|Вялейшчына]],<br />[[Ліда|Лідчына]], [[Глыбокае|Глыбоччына]], [[Баранавічы|Баранавіччына]] [[Трэці Райх|Нямеччына]]|узбраеньне=[[вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]] й іншае|войны=[[Другая сусьветная вайна]]<br />[[Нямецка-савецкая вайна]]
|вядомыя камандзіры=СС-[[штурмбанфюрэр]] Юнкер<br />[[Іван Орсіч]]<br />Іван (або Васіль) Мялешка{{ЗУБ}}<br />[[Антон Бандык]]<br />
|выява=[[Выява:13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД. Weissruthenische-Polizei(SD)-Bataillon № 13.jpg|300px]]
|подпіс выявы=Батальён на парадзе ў [[Менск]]у, 1 траўня 1944 году|бітвы=[[Апэрацыя «Котбус»]]|мянушка=Батальён [[СС]]|колеры=[[бел-чырвона-белы сьцяг|чырвона-белыя]]}}
▲
== Перадумовы ==
Паводле ўспамінаў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], у сьнежні да яго зьявіўся ў вайсковым рэфэраце кіраўнік палітычнага аддзелу [[Служба бясьпекі (СД)|СД]] у [[Менск
* ''Камандзір батальёну і ўсе ніжэйшыя камандзіры
* ''Каманднай і службовай мовай у батальёне
* ''Кандыдатаў на камандзіраў прадстаўляе галоўны вайсковы рэфэрэнт БСА пры Самапомачы.''
* ''Маральную апеку над батальёнам і прапаганду маюць беларусы.''
Радок 31:
У пачатку лютага 1943 году добраахвотнікі пачалі прыбываць. Кушаль адзначаў, што немцы далі яму вялікую свабоду ў арганізацыі батальёну.<ref name=":0" /> Ужо ў першай палове сакавіка быў сфармаваны батальён, да якога далучылі прапагандыста лейтэнанта [[Віктар Чабатарэвіч|Віктара Чабатарэвіча]], дзеля Кушалевай прапановы. Батальёнаў склад на той момант:<ref name=":1" />
* 1-я рота (камандовец
* 2-я рота (камандовец
У шмат якіх навуковых працах, якія тычацца батальёну, Мазур і Орсіч маюць годнасьці старшых лейтэнантаў, але паводле Кушаля, яны былі падлейтэнантамі.<ref name=":0" />
Пра батальён Кушаль пісаў:<blockquote>''Батальён гэты быў добра абмундзіраваны й знаходзіўся на ваенным харчаваньні. Справа ўзгадаваньня жаўнераў была пастаўленая вельмі высока. Усё беларускае грамадзянства зьвяртала на батальён вялікую ўвагу, для батальёну ладзіліся тэатральныя паказы, вечарыны й іншае. [[Саюз беларускай моладзі|Саюз моладзі]] з свайго боку даваў для жаўнераў аматарскія паказы. Адным словам, гэта быў узорны вайсковы аддзел
=== Змаганьне з польскім уплывам ===
Радок 43:
== Шлях батальёну ==
[[Файл:Беларускія жаўнеры СД нясуць труну з забітым камандоўцам.jpg|значак|260x260пкс|Менская рота батальёну нясе труну з забітым камандоўцам]]
У траўні 1943 году батальён пайшоў у [[Апэрацыя «Котбус»|акцыю супраць партызанаў]]<ref name=":4" /> у ваколіцах [[Менск
=== Канфлікты зь немцамі ===
У гэтым самым часе, калі здавалася, што ўсё для [[Беларускі калябарацыянізм у Другой сусьветнай вайне|калябарацыяністаў]] ідзе цудоўна, пачалі здарацца канфлікты паміж камандоўцам батальёну, немцам, і беларускімі афіцэрамі. Кушаль, як апякун гэтага батальёну, мусіў выступаць пры кожным канфлікце як пасярэднік паміж камандоўцам-немцам і афіцэрамі-беларусамі.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":3" />
Кушаль вызначаў дзьве прычыны гэткіх канфліктаў:<blockquote>''
==== Лейтэнант Мазур ====
Радок 53:
=== Вялейка ===
==== Папаўненьне ====
[[Файл:Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера (13-ы беларускі батальён СД).jpg|зьлева|значак|Беларускі камандовец індывідуальна вучыць жаўнера]]Усё лета 1943 году батальён прымаў удзел у акцыях. Былі ахвяры ў людзях, але батальён стаўся незвычайна баёвай адзінкай. Восеняй таго ж году батальён быў пераведзены зь [[Менск
Тамака ж батальён атрымаў нумар 13 і афіцыйна стаў называцца «''13-ты Беларускі Паліцыйны Батальён пры СД''». Аднак беларусы звычайна называлі яго «''Батальён [[СС]]''».<ref name=":0" />
У траўні 1943 году ў батальёне зьявілася вучэбная рота, якая пазьней будзе перйменаваная ў школу СД. Курсанты вывучалі мэтады антыпартызанскай барацьбы, тактыку, шыхтовую падрыхтўоку, савецкую й нямецкую зброю.<ref name=":4" />
==== Перавод зьвязаў ====
[[Файл:Жаўнеры 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну СД.jpg|значак|250x250пкс|Жаўнеры батальёну]]
Пасьля кароткага зьбіраньня батальёну ў адну цэласьць і ягонага адпачынку ад баявых дзеяньняў, невялікія часткі батальёну, звычайна ня больш зьвязу,<ref name=":0" /> былі парассыпаныя па акруговых СД, дзе несьлі ахоўную службу. Большая частка батальёну засталася ў [[Вялейка|Вялейцы]] й усьцяж прымала ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях. Гэтаксама бралі ўдзел у супроцьпартызанскіх акцыях і зьвязы, якія знаходзіліся пры акруговых СД.
==== Бандыкаў бунт ====
Радок 69 ⟶ 71:
===== Бунт =====
Начальнік Вялейскага СД [[обэрштурмфюрэр]] [[Рудольф Гравэ]] наехаў на міну й быў такім чынам забіты (прыкладна у студзень—травень 1944 року).<ref name=":0" /><ref name=":1" /> На пахаваньне Гравэ прыгатавалася ісьці й рота беларускага батальёну. Камандовец гэтае роты лейтэнант [[Антон Бандык]] вышыхтаваў яе й, калі прыйшоў да роты камандовец батальёну, здаў таму рапарт. Але камандовец фармаваньня загадаў Бандыку ўступіць у шыхт, а камандаваньне ротай перадаць падафіцэру-немцу. Бандык у шыхт не ўступіў. Бачачы гэтае, камандоўцы зьвязаў, лейтэнанты, гэтаксама выступілі з шыхту й далучыліся да Бандыка. Такім чынам, ротай камандаваў нямецкі падафіцэр, а беларускія афіцэры на пахаваньні прысутнічалі асобнай суполкай. Гэты ўчынак Бандыка й ягоных афіцэраў камандовец батальёну палічыў за адкрыты бунт, прыгразіў ім палявым судом і напісаў адпаведны рапарт начальніку СД Беларусі ў [[Менск
===== Наступствы бунту =====
Радок 85 ⟶ 87:
* Зводны атрад жаўнераў акруговага камісарыяту.
Камандоўцам гэтае суполкі быў прызначаны Мялешка. Акрамя таго, за 10
=== Глыбокае ===
[[Файл:Зьвяз 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну СД.jpg|значак|280x280пкс|Адзін са зьвязаў батальёну|alt=|зьлева]]
Улетку 1943 году першы зьвяз 1-й роты й частка другога зьвязу былі накіраваныя ў [[Глыбокае]], дзе вартавалі будынкі СД ды вязьніцы, канваявалі арыштаваных і вялі баявыя дзеяньні супраць партызанаў у навакольных вёсках.<ref name=":4" /> Камандоўцам гэтага злучэньня быў надлейтэнант Орсіч, адзін з найвыдатнейшых афіцэраў батальёну. Ягоны зьвяз праводзіў вучэбнае вострае страляньне зь мінамёта, якое было прыкладна ў адзін час з пахаваньнем Гравэ.<ref name=":0" /> Але адна міна ўзарвалася ў мінамёце, таму ўсе людзі, якія знаходзіліся побач, былі цяжка параненыя, у тым ліку й надлейтэнант Орсіч, якому
=== Эвакуацыя ===
Радок 101 ⟶ 103:
Дрозд і Мохарт, аднак, перадумалі й на наступны дзень вярнуліся. Выходзячы зь лесу, яны далучыліся да калёны ўцекачоў, у якой быў бацька лейтэнанта Мохарта. Тутака іх і знайшоў патруль (два нямецкія афіцэры й беларускі унтэр-афіцэр)<ref name=":1" />, пасланыя для хапуну дэзэртыраў. Лейтэнанты былі арыштаваныя й расстраляныя на наступны дзень беларускім унтэр-афіцэрам, які, каб выслужыцца перад немцамі, выканаў ролю ката.<ref name=":1" />
Акрамя Мохарта й Дразда, у рукі немцам патрапілі яшчэ некалькі унтэр-афіцэраў і шарагоўцаў, якія адсталі ад паўстанцаў. Зь імі немцы расправіліся на месцы. Пасьля гэтага інцыдэнту камандовец батальёну звольніў ад выкананьня сваіх абавязкаў усіх беларускіх афіцэраў і аддаў ім апошні прыказ
Пра падзеі дэзэрцыі ў Аўгустове [[Францішак Кушаль|Кушаль]] успамінаў:<blockquote>''Афіцэры, якія пакінулі батальён у Аўгустове, ня мелі намеру здрадзіць. Да гэтага распачлівага кроку яны былі вымушаныя толькі неадпаведнымі адносінамі да іх немцаў. Аб гэтым сьведчыць той факт, што два афіцэры, лейтэнант Дрозд і Мохарт, пакінуўшы батальён, далучыліся да калёны ўцекачоў і разам з калёнай адступілі ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]. Калі даведаўся аб гэтым камандзір батальёну, то паслаў патруль, зложаны з немцаў, каб арыштаваць Дразда й Мохарта. Патруль прыбыў у калёну, забраў лейтэнанта Дразда й Мохарта, і, адвёўшы іх ад калёны, на вачох бежанцоў, абодвух застрэліў. Кажуць, што быццам лейтэнант Мохарт быў толькі паранены й уцёк. Ці гэта праўда, ня ведама.''<ref name=":0" /></blockquote>
=== Італія ===
Паводле [[Іван Каўтун|Івана Каўтуна]], батальён пачаў эвакуацыю адразу пасьля ўступленьня [[Чырвоная Армія|Чырвонай Арміі]] ў Беларусь (23 верасьня 1943 году). Потым ужо з Польшчы фармаваньне было накіраванае ў [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італію]], дзе яно ваявала супраць [[2-і Польскі корпус|2-га польскага корпусу]] [[Бітва пад Монтэ-Касына|пад Монтэ-Касына]], а ўжо толькі потым частка беларусаў, найбольш верных немцам, была перакінутая ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]].<ref name=":2" /> Але з гэтай думкай не пагаджаюцца іншыя навукоўцы і сам Кушаль пра падобнае не пісаў, на іх думку, эвакуацыя адбылася не раней за чэрвень.
Радок 110 ⟶ 113:
=== Нямеччына ===
Калі лейтэнант Сасукевіч і іншыя прыбылі да [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]] і распавялі пра падзеі, усхваляваны тымі расповедамі<ref name=":3" /> [[Францішак Кушаль|Кушаль]] у кастрычніку 1944 году адразу ж паехаў на месца пастою батальёну, каб праверыць усё на мейсцы. Было гэта ў кастрычніку 1944 году. Частка батальёну стаяла ў мясцовасьці [[Альбэртсдорф]] ([[Усходняя Прусія]]), але гэта была толькі адна рота. Камандовец гэтае роты, [[гаўптштурмфюрэр]]-немец, вельмі ўсьцешыўся з Кушалевага прыезду, бо трэба было падняць настрой у людзей, які быў упаў.<ref name=":0" /> У гутарцы з Кушалем камандовец батальёну на Кушалевы запытаньні, чаму гэтак здарылася, што беларускіх афіцэраў няма ў батальёне, даў вельмі няясны адказ. Немец абвінаваціў беларускіх афіцэраў у тым, што яны не жадалі падпарадкавацца нямецкім падафіцэрам. Ён загадаў сабраць усіх людзей, каб Францішак Кушаль мог зь імі гаварыць. Калі ён пачаў размаўляць зь беларусамі, то сьцьвердзіў сапраўды благі настрой у іх. Кушаль так пісаў пра размову зь імі:<blockquote>''Першае, на што мне жаліліся стральцы, гэта на адсутнасьць пры іх сваіх афіцэраў.
* 1 рота ў [[Лебрэхсдорф
* 1 рота ў [[Нiхачоў|Ніхачове]]
* 2 роты ў [[Лесьляў|Лесьляве]]
* 1 рота ў [[Трыест|Трыесьце]]
* 1 зьвяз у [[Бэрлін
Аднак, паводле Чуева,
У сьнежні 1944
== Бандыкаўцы ==
=== Сустрэча з Арміяй Краёвай ===
Падчас эвакуацыі рота [[Антон Бандык|Антона Бандыка]] зьбегла ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскі лес]]. Вядома, што бандыкаўцы стварылі нацыяналістычны партызанскі атрад з мэтаю вядзеньня ў далейшым баёў у тылу наступальнай [[Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія|Чырвонай арміі]]. Але гэты атрад самастойна дзейнічаў нядоўга. З дакумэнтаў [[Армія Краёва|АК]] (справаздача атраду 1-га ўланскага палку ад 25 лютага 1945 году) вядома, што 14 ліпеня 1944 году на ягоны бок перайшла суполка калішніх «беларускіх эсэсаўцаў»
Палякі ў сваём справаздачы пасьпешыліся паставіць сабе ў заслугу гэты пераход. Нібыта ў дадзеным выпадку спрацавалі ўлёткі АК, што досыць сумнеўна, бо бунт роты адбыўся напрыканцы чэрвеня, а да палякаў бандыкаўцы перайшлі толькі праз два тыдні. Хутчэй за ўсё, беларусы сустрэліся зь імі ўжо ў лесе.<ref name=":3" />
=== Ну службе ў Арміі Краёвай ===
Палякі прынялі фармаваньне Бандыка, але не пакінулі яго самастойнай баявой адзінкай. На грунце гэтае няпоўнае роты быў сфармаваны атрад «Шчапа» пад камандаваньнем падпаручыка С. Кота. Цяпер новы атрад
З дакумэнтаў вядома, што ў гэты дзень атрад «Шчапа» раззброіў пост нямецкай чыгуначнай аховы на станцыі Саенек, захапіўшы зброю, аснаду й сем палонных. У той жа дзень партызаны зладзілі засаду на шашы Саенек
У далейшым, пасьля таго як выйшаў прыказ пра расфармаваньне АК, усе партызаны гэтага атраду былі дэмабілізаваныя й распушчаныя па хатах.
Радок 147 ⟶ 150:
=== Канцлягер у Калдычэве ===
[[Файл:Суполка афіцэраў 13-га беларускага батальёну пры СД.jpg|значак|300x300пкс|Баранавіцкая рота батальёну]]
У 1942 годзе ў мястэчку [[Калдычэва|Калдычэве]] (за 20
Тутэйшая ахова, паводле С. Чуева, мела ў сваім складзе 120 вершнікаў, якія ўдзельнічалі на акцыях па-за лягерам.<ref name=":4" />
==== Лейтэнант Бобка ====
Камэндантам лягеру быў лейтэнант С. Бобка. Аднак на мяжы 1942—1943 гадоў функцыі камэнданта былі перададзеныя чыноўніку [[Служба бясьпекі (СД)|СД]] з [[Баранавічы|Баранавічаў]] Францу Ёрну. Бобка ж быў пераведзены на пасаду начальніка лягернай аховы
Аднак, як высьветлілася, рабіў ён гэтае не таму, што быў самадурам або садыстам. Як вядома, у добраахвотныя фармаваньні шлі служыць розныя людзі. Не была выняткам і гэтая рота СД. Думаючы, што ім цяпер усё дазволенае, некаторыя зь яе сяброў зьдзекаваліся зь вязьняў, збольшага жыдамі. Ёрн жа зьяўляўся тыповым нямецкім службоўцам і не цярпеў гармідару й сваявольства. У рэшце рэшт, восеняй 1943 году Бобка, як галоўны «апазыцыяновец» Ёрна, быў пераведзены на пасаду камандоўцы адной з ротаў 13-га батальёну, якая знаходзілася ў [[Новая Вялейка|Новай Вялейцы]].
==== Лейтэнант Калька ====
Камэндантам лягеру заставаўся Франц Ёрн, але ўжо ў годнасьці [[Обэршарфюрэр|обэршарфюрэра]]<ref name=":2" /> СС. Яму падпарадкаваліся беларускія сябры СД, якія прайшлі шкаленьне на унтэр-афіцэрскіх курсах у [[Менск
За часам існаваньня лягеру супрацоўнікі беларускага СД і немцы забілі ў Калдычаве й ягоных ваколіцах (вёска Арабоўшчына, урочышча Лозы, хутар Нячэхі) каля 22 тысячаў человек.<ref name=":2" />
Радок 166 ⟶ 169:
Паводле допытаў удзельнічала каля 30 беларускіх жаўнераў з 5-й роты.<ref name=":5" />
Дзянісаў, адзін з тых жаўнераў, казаў на допыце пра забойствы:<blockquote>''Такім чынам, за адзін дзень, зрабіўшы тры рэйсы ў гета й [[Трасьцянец]], Войтаў, Катовіч, Мілянцей, Віктар Баршчэўскі й іншыя паліцыянты нашае роты зьнішчылі й расстралялі ня менш за 180 жыдоў.''<ref name=":5" /></blockquote>Паводле Хадасевіча, іншага ўдзельніка злачынства:<blockquote>''Цягам
== Афіцэрскі склад ==
На восень 1943 году афіцэрскі склад батальёну быў наступны: надлейтэнант [[Іван Орсiч|Іван Орсіч]], лейтэнанты
== Форма ==
[[Файл:Малюнак жаўнера 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну СД.jpg|значак|315x315пкс|Малюнак тыповага жаўнера батальёну]]
[[Файл:Шлямы 13-га Беларускага паліцыйнага батальёну СД.jpg|значак|365x365пкс|Шлямы батальёну|alt=|зьлева]]
Паводле ўмоваў [[Францішак Кушаль|Францішка Кушаля]], жаўнеры насілі [[бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы сьцяжок]] на левым рукаве й [[Пагоня|пагоню]] ў якасьці кукарды.<ref name=":0" /> У якасьці пятліцаў быў
Але таксама батальён выкарыстоўваў сымболіку [[СС]] на шлямах, у тым ліку й [[Адамава галава|адамаву галаву]], што бачна на здымках.
== Аснада ==
Для экіпіроўкі паліцыянтаў выкарыстоўваліся шэрыя кіцелі частак узмацненьня СС мадэлі 1937 году, агульных СС мадэлі 1938 году, пазьней кіцелі Вафэн-СС. Каскі выкарыстоўваліся паліцыйныя (зь левага боку [[свастыка]], з правага паліцыйная эмблема), агульных СС (зьлева руны СС, справа свастыка), так і W-SS (руны СС зь левага боку). Рыштунак, зброя выкарыстоўваліся як нямецкія, польскія, так і чырвонаармейскія (напрыклад, [[Вінтоўка Мосіна|вінтоўкі Мосіна]]). Дзягі насіліся бальшавіцкія ці нямецкія са спаражкамі СС.<ref name=":6" />
Беларускія афіцэры, падафіцэры й жаўнеры пры СД насілі наплечнікі СД з чорнага кардону. З 20 чэрвеня 1944 году афіцыйна немцам у СД і беларусам пры СД было дазволена выкарыстоўваць кіцелі Вафэн-СС зь пятліцамі СД і наплечнікамі СС з выпушкай паліцайвафэнфарбэ (зялёнага колеру). Шараговыя беларускія паліцыянты звычайна пятліцы й наплечнікі не насілі.<ref name=":6">[https://bka.ucoz.ru/publ/schutzmannschafts_bataillon_der_sd_13/1-1-0-103 Клюб гістарычнае рэканструкцыі]</ref>
Радок 207 ⟶ 210:
== Крыніцы ==
{{зноскі}}
== Спасылкі ==
* [http://jivebelarus.net/history/new-history/guarding-parts-from-self-defense-to-belarusian-police.html?page=6#lnk5 Артыкул]
* [http://inbelhist.org/belarusy-na-sluzhbe-v-ss/ Артыкул]
* [https://petrimazepa.com/militarywayofbelarus.html Артыкул]
* [https://www.sb.by/articles/oni-unichtozhali-lyudey.html Пра ўдзел 5-й роты ў вынішчэньні жыдоў у Менску]
== Літаратура ==
Радок 219 ⟶ 223:
* [http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/034/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%A1%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8B_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D1%8B_%D0%BD%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B0%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96.html Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі / Францішак Кушаль]
* [https://coollib.net/b/438818-yuryi-turonak-belarus-pad-nyametskay-akupatsyiyay/read Беларусь пад нямецкай акупацыяй / Юры Туронак.]
* [http://www.warmech.ru/karateli/bel_pol_1.html С.Чуев. Проклятые солдаты. Предатели на стороне III рейха. Москва.
* [http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945 / Романько]
{{Кандыдат у абраныя артыкулы}}
[[Катэгорыя:Калябарацыянізм у Другой сусьветнай вайне]]
|