Генацыд чаркесаў: розьніца паміж вэрсіямі

'''Генацыд чаркесаў''' — арганізаваныя і мэтанакіраваныя дзеяньні адміністрацыі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] па зьнішчэньні аднаго з заходнекаўкаскіх этнасаў — чаркескага (адыгскагаадыскага). Меў месца ў рамках захопніцкай палітыкі Расеі на [[Каўказ]]е, т. зв. [[Каўкаская вайна|Каўкаскай вайны]]. У выніку адзін з асноўных каўкаскіх этнасаў — [[чаркесы]] ([[адыгі]]) былі зьнішчаныя на значнай тэрыторыі, спрычыненая іх эміграцыя за межы Расейскай Імпэрыі, а сацыяльная арганізацыя чаркескіх народаў дэградавала.

Да сярэдзіны [[19 стагодзьдзе|ХІХ стагодзьдзя]] арганізаваны супраціў адыгаў (чаркесаў) расейскай уладзе быў зломлены. Асабліва ўскладнілася ваенная сытуацыя для чаркесаў пасьля перамогі Расеі на Ўсходнім Каўказе, у [[Дагестан]]е, разгрому Імамата Шаміля ў [[1859]] годзе. Сілы Імпэрыі былі пасьля таго засяроджаныя на Заходнім Каўказе — на вайне з чаркесамі, якая была пасьпяхова давершаная поўнай паразай чаркескіх сілаў.

З [[1862]] году пачынаецца масавая дэпартацыя карэннага насельніцтва. Сотні тысячаў людзей, сагнаных на ўзьбярэжжа Чорнага мора, гінуць ад холада, голада, хваробаў. Паводле зьвестак Адольфа Бержэ (1828-1886 гг.), які лічыўся афіцыйным расейскім гісторыкам Каўкаскай вайны (а таму меў усе падставы зьмяншаць віну расейскай адміністрацыі), з больш чым мільёна адыгаў (чаркесаў) у вайне загінула больш 400 тыс. чалавек, выселена амаль 500 тыс. чалавек, на гістарычнай радзіме засталося толькі каля 80 тыс. чалавек.

Працэс гвалтоўнай дэпартацыі працягваўся да пачатку І Сусьветнай вайны — як асобнымі сем'ямісем’ямі, так і цэлымі паселішчамі. Над невялікімі групамі адыгаў (чаркесаў), якія засталіся на сваёй гістарычнай тэрыторыі, царская адміністрацыя праводзіла палітыку гвалтоўнай культурнай асіміляцыі.

Сёньня на гістарычнай чаркескай тэрыторыі жывуць утвораныя ў выніку савецкай палітыкі падзелу чаркесаў на асобныя народнасьці кабардынцы, чаркесы, адыгейцы, шапсугі — агульнай колькасьцю каля 700 тысячтысячаў чалавек у 4 суб'ектахсуб’ектах [[Расейская Фэдэрацыя|Расейскай Фэдэрацыі]] ([[Кабардына-Балкарская Рэспубліка]], [[Карачаева-Чаркеская Рэспубліка]], [[Рэспубліка Адыгея]], [[Краснадарскі край]]), прытым усюды яны складаюць меншасьць насельніцтва і нават так займаюць ня больш 20% ад раней займанай гістарычнай тэрыторыі.

На працягу апошняга дзесяцігодзьдзя, асабліва пасьля двух [[Чачэнскія войны|Чачэнскіх войнаў]], пра-чачэнскія групы пачалі дасьледаваньне гісторыю [[Каўкаская вайна|Каўкаскай вайны]] і прыйшлі да высновы, што масавае [[перасяленьне]] народаў [[Каўказ|Каўказу]]у зьяўляецца «Чаркескімі [[этнічныя чысткі|этнічнымі чысткамі]]», хаця гэты панятак не выкарыстоўваўся ў 19 стагодзьдзі. Яны зазначаюць, што масавае перасяленьне насамрэч зьяўлялася неня добраахвотным, а ягонай сапраўднай прычынай зьяўлялася тое, што цяпер называецца этнічнымі чысткамі — сыстэматычнае апусташэньне вёсак расейскімі жаўнерамі<ref>Derluguian, Georgi M. 2006. [http://tls.timesonline.co.uk/article/0,,25346-2020225,00.html A new war in the Caucasus?. Review of the book ''Bourdieu’s Secret Admirer in the Caucasus''] [[The Times]] (UK), [[1 лютага]], 2006{{ref-en}}</ref>, якое суправаджалася расейскай [[калянізацыя|калянізацыяй]]й.<ref>Andrei Smirnov. 2006. [http://www.cdi.org/russia/johnson/2006-207-30.cfm Disputable anniversary could provoke new crisis in Adygeya]. ''[[Eurasia Daily Monitor]]'', [[13 верасьня]], [[2006]], 3(168). [[Jamestown Foundation]]{{ref-en}}</ref> Паводле іхных ацэнак каля 90 адсоткаў чаркесаў, што складала больш за 3 мільёны чалавек,<ref>Kullberg, Anssi and Christian Jokinen. 2004. [http://www.cc.jyu.fi/~aphamala/pe/2004/terrorism.htm From Terror to Terrorism: the Logic on the Roots of Selective Political Violence]. ''The Eurasian Politician'', ліпень 2004 г.{{ref-en}}</ref> зьмянілі сваё месца жыхарства з тэрыторыяў, заваяваных [[Расея|Расеяй]]й. Падчас гэтых падзеяў і падзеяў, якія папярэднічалі [[Каўкаская вайна|Каўкаскай вайне]], прынамсі дзясяткі тысячаў чаркесаў загінулі ў «праграме ўзброеннага выгнаньня, дэпартацыі і разьні, зьдзейсьненай пад кантролем расейскага ўраду».<ref>Bloxham, Donald. ''The Great Game of Genocide''. 2005, стар. 42.</ref>

У сваім выказваньні, зробленым у траўні [[1994]] году, былы расейскаі прэзыдэнт [[Барыс Ельцын]] дапусьціў, што [[рух супраціву|супраціў]] сілам [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] быў законным, але ён не прызнаў «віну імпэрскага ўраду ў [[генацыд]]зе».<ref name="Goble 2005">Paul Goble. 2005 [http://www.circassianworld.com/Goble.html Circassians demand a Russian apology for 19th century genocide]. [[Радыё Свабодная Эўропа]]/[[Радыё Свабода]] [[15 ліпеня]] [[2005]] г., 8(23).</ref> У [[1997]] і [[1998]] гадох лідарылідэры [[Кабардына-Балкарыя|Кабардына-Балкарыі]] і [[Адыгея|Адыгеі]] адправілі звароты ў Думу Расейскай Фэдэрацыі з просьбай перагледзіць сытуацыю і выступіць з патрэбнымі прабачэньнямі; да цяперашняга часу з [[Масква|Масквы]] няма ніякага адказу. У кастрычніку [[2006]] году 20 адыгскіхадыскіх грамадзкіх арганізацыяў у [[Расея|Расеі]], [[Турцыя|Турцыі]], [[Ізраіль|Ізраілі]], [[Ярданія|Ярданіі]], [[Сырыя|Сырыі]], [[ЗША]], [[Бэльгія|Бэльгіі]], [[Канада|Канадзе]] і [[Нямеччына|Нямеччыне]] зьвярнуліся з заявай у [[Эўрапейскі парлямэнт|Эўрапейскі парлямэнт]] і Страсбурскі міжнародны суд па правах чалавека, каб той прызнаў факт генацыду адыгскагаадыскага народу падчас расейскай агрэсіі на Каўказе ў 18-19 стагодзьдзях і асудзіў гэтую расейскую палітыку.<ref>[http://grani.ru/Politics/Russia/Regions/m.112772.html Адыги добиваются от Европарламента признания геноцида] // Grani.ru, 13 кастрычніка 2006 г.{{ref-ru}}</ref><ref>[http://www.kavkaz-uzel.ru/newstext/news/id/1076760.html Черкесские организации просят Европарламент признать геноцид адыгов] // «Кавказский узел», 12 кастрычніка 2006 г.{{ref-ru}}</ref> Да заявы былі далучаныя 450 копіяў дакумэнтаў царскага вайсковага начальства, зь якіх вынікае генацыдальны характар тае вайны.<ref>Адыгі (чаркесы) патрабуюць ад міжнароднай супольнасьці прызнаць факт генацыду адыгскага народу падчас расейскай агрэсіі на Каўказе ў 18-19 стагодзьдзях і асудзіць гэтую расейскую палітыку. Факты і падзеі (13-15 кастрычніка 2006 г.) // Беларуская Салідарнасьць (http://www.bielarus.net/archives/2006/10/15/906)</ref>

Хаця законнай пераемнасьці паміж [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыяй]] і сучаснай [[Расейская Фэдэрацыя|Расейскай Фэдэрацыяй]] не існуе і панятак [[генацыд]]у быў уведзены ў законы [[міжнароднае права|міжнароднага права]] толькі ў [[20 стагодзьдзе|20 стагодзьдзі]], [[5 ліпеня]] [[2005]] году [[Кангрэс чаркесаў]] — арганізацыя, якая аб’ядноўвае прадстаўнікоў разнастайных чаркескіх народаў у Расейскай Фэдэрацыі — прызвала Маскву першай прызнаць і пасьля прынесьці прабачэньні за імпэрскую палітыку, якую чаркесы называюць генацыдам. У іхным звароце сьцьвярджаецца, што «паводле афіцыйных імпэрскіх дакумэнтаў больш за 400 000 чаркесаў былі забітыя, 497 000 былі прымушаныя іміграваць за мяжу ў Турцыю, і толькі 80 000 былі пакінутыя жывымі на сваёй роднай зямлі».<ref name="Goble 2005" />

[[20 траўня]] 2011 году ПарляментПарлямэнт Грузіі прыняў рэзалюцыю пра прызнаньне генацыду чаркескага народу Расеяй падчас вайны 1763-1864 гадоў.На пасяджэньне парлямэнту былі запрошаныя прадстаўнікі чаркескай дыяспары<ref>[https://www.unian.ua/world/497135-parlament-gruziji-viznav-znischennya-cherkesiv-v-rosiji-genotsidom.html Парламент Грузії визнав знищення черкесів в Росії геноцидом] // УНІАН</ref>. [[Расея]] да гэтага часу генацыд чаркесаў не прызнае<ref>[http://www.bbc.com/russian/rolling_news/2011/05/110520_rn_georgia_circassians.shtml Парламент Грузии принял резолюцию о признании геноцида черкесского народа царской Россией во время войны 1763-1864 годов] // Расейская служба BBC</ref>.

{{зноскіКрыніцы}}