Нясьвіж: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
д →‎Назва: выпраўленьне спасылак
стыль
Радок 2:
|Назва = Нясьвіж
|Статус = горад
|Назва ў родным склоне = НясьвіжаНясьвіжу
|Трансьлітараваная назва = Niaśviž{{Заўвага|Паводле афіцыйнага напісаньня — Niasviž}}
|Герб = Coat of Arms of Niasviž, Belarus.svg
Радок 53:
 
== Гісторыя ==
{{Асноўны артыкул|Гісторыя НясьвіжаНясьвіжу}}
 
=== Вялікае Княства Літоўскае ===
Радок 70:
7 траўня 1583 году ў Нясьвіжы пачалося будаваньне [[Палацава-замкавы комплекс у Нясьвіжы|замка]], у 1584 годзе тут заснавалі езуіцкі калегіюм, у 1591 годзе — кляштар бэнэдыктынак. У 1593 годзе завяршылася будаваньне касьцёла Божага Цела пры кляштары езуітаў. У 1598 годзе пачаў дзейнічаць кляштар бэрнардынаў.
 
23 красавіка<ref name="evkl"/> 1586 году [[Сьпіс каралёў польскіх|кароль]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Стэфан Баторы]] надаў Нясьвіжу [[Магдэбурскае права]] і [[герб НясьвіжаНясьвіжу|герб]] «''у правай частцы герба, залатога колеру, палова чорнага арла; у левай — дзесяць касых вырубаў — залатога, блакітнага й чырвонага колераў''»<ref>{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}} С. 208.</ref>, а па вяртаньні з вандроўкі ў [[Сырыя|Сырыю]], [[Палестына|Палестыну]] і [[Эгіпет]] [[Мікалай Радзівіл «Сіротка»]] заснаваў [[Нясьвіская ардынацыя|Нясьвіскую ардынацыю]].
 
{{Падвойная выява|зьлева|Michał Kazimier Radzivił Rybańka. Міхал Казімер Радзівіл Рыбанька (XVIII) (6).jpg|130|Franciška Ŭršula Radzivił. Францішка Ўршуля Радзівіл (XIX).jpg|125|[[Радзівілы]]: [[Міхал Казімер Радзівіл «Рыбанька»|Міхал Казімер «Рыбанька»]] і яго жонка [[Францішка Ўршуля Радзівіл|Францішка Ўршуля]] зь [[Вішнявецкія|Вішнявецкіх]]}}
Радок 80:
У 1625 годзе Нясьвіж зьведаў вялізны мор, што паспрыяла адкрыцьцю тут у 1627 годзе аптэкі, у 1651 годзе мор паўтарыўся. За часамі [[Вайна 1654—1667 гадоў|вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] (1654—1667) двойчы ў 1654 і 1659 гадох места руйнавалі казакі і маскоўскія войскі, аднак замак здолеў вытрымаць аблогі. У 1672 годзе ў Нясьвіжы заснавалі дамініканскі кляштар. На 1673 год у месьце было 366 [[дым (адзінка падаткаабкладаньня)|дымоў]]<ref name="evkl"/>. У 1681 годзе [[Сьпіс каралёў польскіх|кароль]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Ян Сабескі]] сваім прывілеем заснаваў Нясьвіскі кірмаш. За часамі [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайны]] (1700—1721) у 1706 годзе места разрабавалі швэдзкія войскі.
 
Адбудова НясьвіжаНясьвіжу вялася ў 1720-я гады, калі вакол муроў узьвялі новыя валы. У 1724 годзе Радзівілы ўтварылі ў замку капэлу, а ў 1740 годзе з ініцыятывы [[Францішка Ўршуля Радзівіл|Ф. У. Радзівіл]], пачаў дзейнічаць прыдворны тэатар. У 1740-я гады [[Міхал Казімер Радзівіл Рыбанька|М. К. Радзівіл «Рыбанька»]] заклаў [[Нясьвіская мануфактура шаўковых паясоў|мануфактуру шаўковых паясоў]] (пазьней пераведзеная ў [[Слуцак]]), у 1747 годзе — [[Нясьвіскі кадэцкі корпус|кадэцкі корпус]], а ў 1752 годзе — [[Нясьвіская дывановая мануфактура|дывановую]] і [[Нясьвіская суконная мануфактура|суконную мануфактуры]]. У прадмесьці Альба, дзе з канца XVI ст. знаходзілася замеская рэзыдэнцыя, Радзівілы ўзьвялі мураваны палац «Эрмітаж», іншыя пабудовы, уладкавалі набярэжныя каналаў.
 
У XVIІІ ст. Нясьвіж быў значным культурным цэнтрам, тут дзейнічалі кадэцкі корпус для прыватнага войска Радзівілаў і школа флёцкіх афіцэраў (у Альбе), балетная і музычная школы, капэла і тэатар Радзівілаў. У 1750—1791 гадох у месьце працавала друкарня, дзе выдаваліся падручнікі і мастацкія творы на польскай і лацінскай мовах. У 1755 годзе ў парку «Альба» збудавалі летні палац пад назвай «Кансаляцыя».
Радок 86:
Двойчы ў 1764 і 1768 гадох расейскія войскі акупавалі Нясьвіж у выніку палітычнага супрацьстаяньня [[Кацярына II|Кацярыны II]] і [[Караль Станіслаў Радзівіл «Пане Каханку»|Караля Станіслава Радзівіла]]. А ў 1772 годзе расейскія акупанты канфіскавалі гістарычныя і мастацкія каштоўнасьці замка, бібліятэку (10 тыс. кніжак) вывезьлі ў Пецярбург і разьмеркавалі ў Акадэмію навук<ref name="evkl-369">[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Нясвіж // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 369.</ref>. У 1773 годзе з утварэньнем [[Адукацыйная камісія|Адукацыйнай камісіі]] ў Нясьвіжы адкрылася павятовая падакруговая школа. У 1792 годзе расейскія войскі зноў акупавалі места.
 
<gallery caption="Старая графіка НясьвіжаНясьвіжу" widths=150 heights=150 class="center">
Niaśviž, Alba. Нясьвіж, Альба (1784).jpg|Альтанка ў [[Альба (паркавы комплекс)|Альбе]], XVIII ст.
Niaśviž, Studenckaja. Нясьвіж, Студэнцкая (1797) (2).jpg|[[Нясьвіскі калегіюм езуітаў|Калегіюм езуітаў]], 1797 г.
Радок 117:
У 1939 годзе Нясьвіж увайшоў у [[БССР]], ад гэтага часу [[Нясьвіская ардынацыя|радзівілаўская ардынацыя]] спыніла сваё існаваньне. У 1940 годзе места стала цэнтрам раёну [[Баранавіцкая вобласьць|Баранавіцкай вобласьці]]. У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 28 чэрвеня 1941 да 2—4 ліпеня 1944 году Нясьвіж знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй. У 1944 годзе савецкая ўлада пераўтварыла колішні замак Радзівілаў у санаторыю.
 
У 1993 годзе ўтварыўся гістарычна-культурны музэй-запаведнік «Нясьвіж», у 1995 годзе адкрыўся Нясьвіскі гістарычна-краязнаўчы музэй. У 1996 годзе адбыўся першы Фэст камэрнай музыкі «Музы НясьвіжаНясьвіжу». У 1997 годзе ў Нясьвіжы прайшло сьвята — [[Дзень беларускага пісьменства]]. У 2006—2011 гадох праводзілася рэканструкцыя замка Радзівілаў, якую беларускія архітэктары крытыкуюць за недастатковую навуковасьць і прафэсіяналізм, вынікам чаго стаўся разбуральны характар «рэстаўрацыйных» працаў<ref>Бабіна Н. Гутарка з [[Уладзімер Папруга|Уладзімерам Папругам]]: [http://www.nn.by/index.php?c=ar&i=17148 Што зь Нясьвіжам вырабілі] // «[[Наша Ніва]]», 15 траўня 2008.</ref>.
 
<gallery caption="Места на старых здымках" widths="150" heights="150" class="center">
Радок 199:
| 1 мая вуліца (з 16.01.1940) || '''Задамініканская''' вуліца<ref>Ціхонка І. [http://www.nesvizh-news.by/2010/08/vulachki-shkatulachki/ Нясвіжская тапаніміка: гісторыя, загадкі, парадоксы] // «Нясвіжскія навіны» № 144—147 (10097—10100)</ref> ||
|-style="background:#FAFAFA;" align="left"
| Гейсіка вуліца || '''Фарная''' вуліца (частка{{заўвага|ад Фарнага касьцёла да кляштару бэрнардынаў}})<br>'''Злотніцкая''' вуліца<ref name="plan 1806">[[:Выява:Niaśviž. Нясьвіж (1806).jpg|Плян НясьвіжаНясьвіжу 1806 году]]</ref><br>'''Бэрнардынская''' вуліца<ref name="karty.by">{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.karty.by/wp-content/uploads/2011/05/Nesvizh_mapa.jpg | загаловак = Плян міжваеннага НясьвіжаНясьвіжу | фармат = | назва праекту = | выдавец = [http://www.karty.by/ Karty.by] | дата = 24 красавіка 2015 | мова = | камэнтар = }}</ref> (частка) || 17 верасьня вуліца (частка)
|-style="background:#EEEEEE;" align="left"
| Дзяржынскага вуліца || '''Альбянская''' вуліца ||
Радок 224:
|}
 
З [[урбананіміка|урбананімічнай]] спадчыны НясьвіжаНясьвіжу да нашага часу гістарычную назву захавала толькі вуліца Слуцкая. Паводле перапісу 1874 году, у месьце таксама існавалі завулак Віленскі, вуліцы Завальная, Могілкавая, Навамеская і Цырульніцкая<ref>[http://kehilalinks.jewishgen.org/lyakhovichi/PlaceNames1874Census.htm Place Names in the 1874 List of Jewish Males in Lyakhovichi]</ref>. У перапісу ўласьнікаў 1905—1906 гадоў у Старым Месьце таксама ўпамінаюцца Гарадзейская, Нямецкая, Падвальная, Паштовая, Царкоўная і Школьная вуліцы, Паштовы і Школьны завулкі, у Новым Месьце — Броварная, Загуменная, Зарэцкая, Ізыдорская, Калодзезная, Лазарная, Рынкавая, Слаўкаўская, Сьвіная, Сьвятакрыская і Сэнатарская вуліцы<ref name="REP">[https://www.jewishgen.org/belarus/lists/nesvizh_property_owners.htm Records of Real Estate Possessors, 1905-6, Nesvizh, Slutsk Uezd, Minsk Gubernia, Belarus]</ref>.
 
=== Мясцовасьці ===
Гістарычныя мясцовасьці НясьвіжаНясьвіжу: Старое Места, Новае Места, Альба, Беразблота, Заазер’е, Загуменьне, Казімер, Ліпа, Міхалішкі, Пагулянка, Прасмыкаўшчына, Фальварак, Школішча<ref name="REP"/>.
 
== Эканоміка ==
Прадпрыемствы мэдычнай (завод мэдычных прэпаратаў), харчовай, швацкай прамысловасьці.
{| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;"
!Пералік прамысловых прадпрыемстваў НясьвіжаНясьвіжу
|-
|
Радок 343:
Нясьвіж усталяваў сяброўскія дачыненьні зь местамі [[Азэрбайджан]]у, [[Армэнія|Армэніі]], [[Італія|Італіі]], [[Летува|Летувы]], [[Нямеччына|Нямеччыны]], [[Польшча|Польшчы]], [[Расея|Расеі]], [[Турэччына|Турэччыны]] і [[Украіна|Ўкраіны]].
{| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;"
!Пералік местаў-сяброў НясьвіжаНясьвіжу
|-
|