Вікіпэдыя

Ворша: розьніца паміж вэрсіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
← Папярэдняя зьменаНаступная зьмена →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
Jarash (гутаркі | унёсак)
6950 правак
выпраўленьне спасылак, артаграфія, стыль, прыбраў падвойную згадку пра музэй Караткевіча
Радок 55:
На думку географа [[Вадзім Жучкевіч|В. Жучкевіча]], тапонім «Ворша» ўтварыўся ад назвы ракі Ршы (сьпярша так звалі цяперашнюю Аршыцу). Тым часам гідронім можна прымеркаваць да часта ўжываных назваў Ржа, Ржанка<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 273.</ref>. Таксама існуе меркаваньне, што тапонім мае балцкае (ад найменьня ляшчыны) або фінска-вугорскае паходжаньне (у перакладзе «вада, якая бяжыць у рэчышчы» — рака)<ref>{{Літаратура/Памяць/Ворша і Аршанскі раён|к}}</ref>.
 
Да нашага часу адбылася натуральная трансфармацыя назвы [[места]]: пачатковае «Рша» праз форму «Арша́» і далейшы перанос націску на першы склад аформілася ў мясцовых гаворках і [[Беларускі клясычны правапіс|беларускай мове (клясычны правапіс)]] з устаўным зычным «в» — «Ворша»<ref>{{Спасылка | аўтар = [[Вольга Іскрык|Іскрык В.]], [[Зьміцер Саўка|Саўка З.]] | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 16.01. студзеня 2011 | url = httphttps://www.belsat.eu/beprograms/nasze_programy/episode/m,759,sapraudnyia-nazvy-bielaruskikh-gharadou.html/ | загаловак = Сапраўдныя назвы беларускіх гарадоў | фармат = | назва праекту = | выдавец = [http://www.belsat.eu Белсат ТВ] | дата = 9 чэрвеня 2011 | мова = | камэнтар = }}</ref><ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/orsa-ci-vorsa/28722802.html Пад чым гетман Астроскі перамог 80000 маскавітаў?*] // [[Радыё Свабода]], 7 верасьня 2017 г.</ref>.
 
== Гісторыя ==
Радок 103:
[[Файл:Stendhal.jpg|140px|зьлева|значак|[[Стэндаль]]]]
 
У [[Вайна 1812 году|вайну 1812 году]] французы занялі Воршу і пры адступленьні спалілі яе. Мескім [[інтэндант]]ам ў час францускага панаваньня быў [[Стэндаль|Анры Бэйль]]<ref>{{Спасылка|аўтар=Корбут В. [|url=http://pda.ng.by/ru/issues?art_id=32108 |загаловак=«Галоўная краса горада — манастыры», або Па слядах Стэндаля і Напалеона] // |выданьне=«[[Народная газета]]», 13 траўня |год=2009.}}</ref>, пазьней ужо вядомы як францускі пісьменьнік [[Стэндаль]]. За часамі вайны ў Воршы збудавалі 2 масты цераз Дняпро. Новы плян забудовы места зацьвердзілі толькі ў 1848 годзе.
 
28 жніўня 1863 году згодна з выракам расейскага ваеннага суду ў Воршы расстралялі І. Будзіловіча — кіраўніка паўстанцкага аддзелу, які дзейнічаў у Аршанскім павеце ў часе [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]]. Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады зачынілі ўсе кляштары, а большасьць касьцёлаў перадалі [[Маскоўскі патрыярхат|Маскоўскаму патрыярхату]] для перабудовы пад цэрквы з мэтай [[Маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі краю]].
Радок 126:
 
=== Найноўшы час ===
25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Ворша абвяшчалася часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай Іпершага зьезду КП(б) Беларусі яна ўвайшла ў склад [[БССР|Беларускай ССР]]<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>, аднак 16 студзеня Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. Толькі ў 1924 годзе ў выніку ўзбуйненьня БССР Ворша вярнулася ў склад Беларусі, дзе атрымала статус раённага цэнтру. З 1938 году — у Віцебскай вобласьці.
 
14 ліпеня 1941 году, у часы [[Другая Сусьветная вайна|Другой Сусьветнай вайны]], савецкая армія пасьпяхова ўжыла каля Воршы новую зброю — устаноўку залпавых стрэлаў «[[Кацюша (зброя)|Кацюша]]». Камандаваў батарэяй «Кацюшаў» капітан [[Іван Флёраў|І. Флёраў]]. 16 ліпеня 1941 году Воршу занялі нямецкія войскі. У часы акупацыі існавала група [[партызан (вайна)|партызанаў]]-падпольнікаў на чале з [[Канстанцін Заслонаў|Канстанцінам Заслонавым]], якая дзейнічала ў аршанскім чыгуначным дэпо. Гэтая група зрабіла 93 падрывы [[цягнік]]оў за 3 месяцы 1942 году. Па сакавіку таго ж году К. Заслонаў мусіў схавацца ў лесе ад перасьледу нямецкай акупацыйнай улады, аднак ён не спыніў сваёй дзейнасьці; партызан загінуў 14 лістапада 1942 году. 27 чэрвеня 1944 году Воршу занялі войскі [[Трэці Беларускі фронт|Трэцяга Беларускага фронту]].
Радок 137:
11 сакавіка 1971 году савецкія ўлады зацьвердзілі новы савецкі герб Воршы, аўтарамі якога былі Гаранскі і Янкоўскі. У чэрвені 1984 году за мужнасьць і стойкасьць, выяўленыя ў гады [[Вялікая Айчынная вайна|Вялікай Айчыннай вайны]], Воршу ўзнагародзілі [[ордэн]]ам [[ордэн Айчыннай вайны I ступені|Айчыннай вайны I ступені]].
 
19 верасьня 2008 году ў Воршы прайшоў штогадовы [[Дажынкі (фэст)|фэстываль «Дажынкі»]]. У рамках падрыхтоўкі да фэсту места значна ўпарадкавалі. Агулам збудавалі альбо рэканструявалі больш за 500 аб’ектаў. Рамантаваліся мескія [[гасьцініца|гасьцініцы]], [[мост]]у цераз Аршыцу, чыгуначнага і аўтамабільнага вакзалаў. У Воршы збудавалі стадыён і лазьню. Уздоўж берагу Дняпра ўтварыўся дзіцячы парк з атракцыёнамі і невялікім паўкругам. Праводзілася ўпарадкавеньнеўпарадкаваньне жытловага фонду цэнтру места, цэнтральнага пляцу і мескага парку, дзе праходзілі асноўныя імпрэзы сьвята. Частку старых дамоў зьнішчылі, каб пашырыць цэнтральныя вуліцы. На падрыхтоўцы Воршы да сьвята працавала больш за 800 прадпрыемстваў з усёй краіны<ref>[{{спасылка|url=http://ximik.info/modules.php?name=News&file=article&sid=1501 |загаловак=На «Дожинки-2008» в Орше потратят 400 миллиардов] // |выдавец=[[БелТА]],|дата публікацыі=14 лютага 2008 г.{{ref-|мова=ru|копія=http://web.archive.org/web/20080215203506/http://ximik.info/modules.php?name=News&file=article&sid=1501|дата копіі=15 лютага 2008}}</ref>. Працы на аршанскіх помніках гісторыі і архітэктуры пачаліся яшчэ ў 2007 годзе: рамонт даху ў [[езуіты|езуіцкім]] калегіюме (помнік архітэктуры XVII ст.), рэканструкцыя 30-мэтровай вежы гэтага комплексу, на якой паставілі купал і гадзіньнік. Па заканчэньні працаў тут адкрыўся гістарычны музэй і бібліятэка. Пры рэканструкцыі комплексу Аршанскага езуіцкага калегіюму будаўнікі неаднаразова знаходзілі чалавечыя косьці і кумпалы. За часамі СССР у гэтых будынках месьцілася вязьніца. Мяркуецца, што знойдзеныя парэшткі належаць ахвярам камуністычнага рэжыму<ref>{{Спасылка | аўтар = Граблевский О. | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 24.07. ліпеня 2008 | url = httphttps://www.belaruspartisan.orgby/bp-fortelife/125474/?page=100&backPage=6&news=26397&newsPage=0| загаловак = И дожинки, и докопки| фармат = | назва праекту = | выдавец = [http://regionby.org/ Bulletinonline.org] | дата = 24 жніўня 2013 | мова =ru | камэнтар = }}</ref>.
 
1 красавіка 2013 году Воршу пазбавілі афіцыйнага статусу гораду абласнога падпарадкаваньня і аб’ядналі ў адну адміністрацыйна-тэрытарыяльную адзінку з Аршанскім раёнам — Аршанскі раён з адміністрацыйным цэнтрам у горадзе Воршы<ref name="pravo.by">{{спасылка|загаловак=Указ Президента Республики Беларусь от 14 января 2013 г. № 27 «Об объединении районов и городов областного подчинения Республики Беларусь, имеющих общий административный центр»|url=http://www.pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=P31300027&p1=1&p5=0|дата публікацыі=14 студзеня 2013|дата доступу=7 лютага 2016|мова=ru|выдавец=Нацыянальны прававы Інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусь|фармат=pdf}}</ref><ref name="ГВБ">{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|10-1}} С. 56</ref>. Пры гэтым [[Аршанскі гарадзкі савет]] дэпутатаў ліквідаваны, а яго паўнамоцтвы перададзены раённаму савету дэпутатаў<ref>[https://naviny.by/node/250871/href Полномочия Оршанского и Полоцкого городских советов депутатов переданы райсоветам] // [[БелаПАН]]. (18 лютага 2013).</ref>.
 
<gallery widths="150" heights="150" caption="Ворша на старых здымках" class="center">
Радок 240:
* '''XIX стагодзьдзе''': 1859 год — 4992 чал. (2629 муж. і 2363 жан.), у тым ліку праваслаўных 1042 муж. і 752 жан., каталікоў 152 муж. і 162 жан., юдэяў 1428 муж. і 1443 жан.; 1880 год — 5025 чал. (2606 муж. і 2419 жан.), у тым ліку 1321 праваслаўных, 220 каталікоў, 2484 юдэі<ref>Krzywicki J. Orsza // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|7к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_VII/598 598].</ref>; 1881 год — 5025 чал.<ref name="ehb358"/>; 1 студзеня 1896 году — 8338 чал. (4015 муж. і 4313 жан.), зь іх паводле веры: праваслаўных 4175, раскольнікаў 62, каталікоў 664, пратэстантаў 125, юдэяў 3231, іншых 71; паводле стану: мяшчанаў 6453, купцоў і ганаровых грамадзянаў 268, вайсковага стану 419, шляхты 245, духоўнага 161, сялянаў 722, іншых 60<ref>{{Літаратура/ЭСБЕ}}</ref>; 1897 год — 13&nbsp;161 чал.
* '''XX стагодзьдзе''': 1904 год — 14&nbsp;764 чал.; 1912 год — 21&nbsp;583 чал.<ref>{{Літаратура/Гарады Беларусі на старых паштоўках|к}} С. 201.</ref>; 1923 год — 18 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/Савецкая гістарычная энцыкляпэдыя}}</ref>; 1939 год — 37 тыс. чал.; 1945 год — каля 3 тыс. чал.; 1959 год — 64&nbsp;400 чал.; 1964 год — 79 тыс. чал..; 1970 год — 100,6 тыс. чал.; 1979 год — 111 тыс. чал.<ref name="bse">{{Літаратура/Вялікая Савецкая Энцыкляпэдыя (3 выданьне)}}</ref>; 1989 год — 123 тыс. чал.; 1995 год — 125 тыс. чал.; 2000 год — 123,9 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|11к}} С. 450.</ref>;
* '''XXI стагодзьдзе''': 2006 год — 125&nbsp;530 чал.; 2009 год — 122,2 тыс. чал.<ref>[{{спасылка|url=http://belstat.gov.by/homep/ru/publications/population.pdf|загаловак=Статыстычны Стытыстычны весьнквесьнік Нацыянальнага статыстычнага камітэту Рэспублікі Беларусь «Колькасьць насельніцтва РБ на 1 студзеня 2009 году»]{{ref-|мова=ru|копія=http://web.archive.org/web/20090711005306/http://belstat.gov.by/homep/ru/publications/population.pdf|дата копіі=11 ліпеня 2009}}</ref> (у [[Аршанская аглямэрацыя|Аршанскай аглямэрацыі]] — 139 тыс. чал.<ref>[{{спасылка|url=http://www.nn.by/index.php?c=ar&i=24919 |загаловак=У 14 гарадах Беларусі колькасць насельніцтва перавышае 100 тыс. чалавек] // |выдавец=«[[Наша Ніва]]»,|дата публікацыі=26 сакавіка 2009 г|копія=http://web.archive.org/web/20090406193527/http://www.nn.by/index.php?c=ar&i=24919|дата копіі=6 красавіка 2009}}</ref>) 51 нацыянальнасьці<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.vitebsk-region.by/goroda/10-orsha.html| загаловак = Орша| фармат = | назва праекту = | выдавец = [http://www.vitebsk-region.by Витебский облисполком] | дата = 3 лістапада 2010 | мова =ru | камэнтаркопія = http://web.archive.org/web/20100527095147/http://www.vitebsk-region.by/goroda/10-orsha.html|дата копіі=27 мая 2010}}</ref>; 2015 год — 116 583 чал.<ref name="belstat2015">[http://belstat.gov.by/uploads/bgd_files/1427878416014868.zip Численность населения на 1 января 2015 г. и среднегодовая численность населения за 2014 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2016 год — 116 552 чал.<ref name="belstat2016">[http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 115 938 чал.<ref name="belstat2017">[http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/43e/43edfac75c6af0938485aaad9646212a.zip Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 115 052 чал.<ref name="belstat2018">[http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782/ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>
 
=== Адукацыя ===
Радок 268:
Ворша — радзіма беларускага [[рок-музыка|рок]]-гурта «[[Пані Хіда]]», некалькіх калектываў мастацкай самадзейнасьці і творчасьці.
 
Штогод у Воршы праходзяць літаратурныя чытаньні, прысьвечаныя знакамітаму аршанцу [[Уладзімер Караткевіч|Ўладзімеру Караткевічу]]. У месьце дзейнічае [[Музэй Уладзімера Караткевіча|музэй пісьменьніка]].
 
=== Спорт ===
Радок 278:
* Валейбольны клюб «Узьлёт» (мужчыны)
* Футбольны клюб «[[Ворша (футбольны клюб)|Ворша]]» (мужчыны)
* Жаночы гандбольны клюб «[[Ворша (гандбольны клюб)|Ворша]]» (цяпер не існуе)
 
Раней існаваў жаночы гандбольны клюб «[[Ворша (гандбольны клюб)|Ворша]]». З Воршы паходзяць [[срэбны мэдаль|срэбны]] (1994) і [[бронзавы мэдаль|бронзавы]] (1988) прызэр [[Алімпійскія гульні|Алімпійскіх гульняў]] [[Ігар Жалязоўскі]] ([[канькабежны спорт]]), 3-разовая чэмпіёнка сьвету [[Людміла Бядрыцкая]] (барацьба [[самба]]), чэмпіён сьвету [[Ігар Сумнікаў]] ([[роварны спорт]]).
 
=== Мас-мэдыя ===
У Воршы працуюць ''«Аршанскае радыё»'' (5 разоў на тыдзень, апроч серады і нядзелі) і тэлеканал ''«Скіф»'' (штодзённая трансьляцыя ідзе з 1992 году), выдаюцца газэты:
* ''«Аршанская газета»''. [[Грамадзтва|Грамадзка]]-[[палітыка|палітычнае]] выданьне, заснаванае ў 1917 годзе. Заснавальнік і выдавец — аршанскія мескія ўлады (Аршанскі гарадзкі савет дэпутатаў, Аршанскі раённы савет дэпутатаў, Аршанскі гарадзкі выканаўчы камітэт, Аршанскі раённы выканаўчы камітэт). Выдаецца ў аб’ёме 20 палосаў 3 разы на тыдзень, зь якіх 12 палосаў — у суботу. Наклад — у аўторак і чацьвер — 5447, у суботу — 6951 экзэмпляр. Рэгіён распаўсюджваньня — Ворша і Аршанскі раён.
* ''«Трыбуна тэкстыльшчыка»'', заснаваная ў 1934 годзе. Заснавальнік — адміністрацыя РУП ВГП «Аршанскі ільнокамбінат». Выдаецца 1 раз на месяц. Наклад — 2000 экзэмпляраў. ПашыраеццаРаспаўсюджваецца задарма.
* ''«Телеком-экспрес»'', заснаваная 23 траўня 1994 году. Заснавальнік і выдавец — ТАА «Тэлеком-Гарант». Выдаецца ў аб’ёме 24 паласы штотыднёва ў чацьвер. Наклад газэты — 17 000 — 19 000 экзэмпляраў. Рэгіён распаўсюджваньня — Ворша, Аршанскі раён, [[Дуброўна]], [[Дубровенскі раён]], [[Талачын]], [[Талачынскі раён]].
 
Радок 395 ⟶ 394:
* Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла
 
Пры рэканструкцыі Воршы напярэдадні фэсту «Дажынкі» (2004—2008 гады) мескія ўлады, нягледзячы на пратэсты грамадзкасьці, зьнішчылі некалькі будынкаў — помнікаў гісторыі і архітэктуры. Сярод іх дом №19 на вуліцы Менскай (уваходзіў у [[Дзяржаўны сьпіс гістарычна-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь]], помнік грамадзянскай архітэктуры апошняй чвэрці XVIII ст.)<ref>[httphttps://www.svaboda.org/Content/Articlea/1048743.html У Воршы руйнуюць гістарычны будынак] // «[[Радыё Свабода]]», 21 сакавіка 2008.</ref>, драўляны будынак XIX ст. (колішні Дом рамёстваў)<ref>[http://www.svaboda.org/content/article/1187911.html?page=1&x=1#relatedInfoContainer Помнік архітэктуры — ахвяра «Дажынак»] // «[[Радыё Свабода]]», 1 жніўня 2008.</ref>, афіцына езуіцкага кляштару — помнік архітэктуры XVII—XVIII стагодзьдзяў, прывакзальны гатэль канца ХІХ ст., чыгуначная школа 1905 году пабудовы, частка жылога корпусу Куцеінскага манастыра (XVII—XVIII стагодзьдзі)<ref>Аршыца Ю. [http://news.vitebsk.cc/2007/12/28/orsha-chyinowniki-suprats-gistaryichnay-spadchyinyi/ Орша: чыноўнікі супраць гістарычнай спадчыны] // [http://news.vitebsk.cc «Народныя навіны Віцебска»], 28 сьнежня 2007.</ref>.
 
== Галерэя ==
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Ворша»