Цмок: розьніца паміж вэрсіямі

[[Файл:Smok.png|міні|250пкс|Цмок. Малюнак з энцыкляпэдыі Б.  Хмялеўскага «Новыя Атэны»]]

'''Цмок'''  — істота з казак і паданняўпаданьняў народаў светусьвету. Гэта змеепадобнаязьмеепадобная істота вялікіх памераў, якая, паводле паданняўпаданьняў, сілкуецца людзьмі, мае некалькі галоў, можа лётаць і ўмее выдыхаць полымя з сваёй пашчы, валодае чароўнымі здольнасцяміздольнасьцямі.

ПаданніПаданьні і міфыміты пра цмокаў ёсцьёсьць практычна ва ўсіх народаў светусьвету. У культуры [[Далёкі Ўсход|Далёкага Ўсходу]] цмок часцейчасьцей за ўсё ахоўнік прыроды, увасабленнеувасабленьне яе добрых якасцяўякасьцяў. У заходняй традыцыі цмок  — у асноўным носьбіт зла, алегорыя вайны, разбуральнай сілы прыроды, дэманічных сіл.

У працэсе гістарычнай эвалюцыі ў міфахмітах, загаворах і казках ператварыўся ў варожы народу вобраз крылатай пачвары, якая выкрадае жанчын, бярэ паборы людзьмі, разбурае гарады. Цмок  — галоўны вораг героя-волата (напр. Кацігарошак), які змагаецца ззь ім, перамагае і вызваляе царскую дачку (сястру). Для ўсходне-славянскіх казак, у тым ліку і беларускіх, характэрна маляўнічасцьмаляўнічасьць і гратэскавая сацыяльная завостранасцьзавостранасьць вобраза цмока.

У [[Беларуская міталёгія|беларускіх павер’ях]] цмок  — зборнае паняцьце. Пад ім разумеецца і пачварны зьмей, і нячысты дух, часам нават з чалавечымі рысамі.

У некаторых казках і балядах цмок  — [[рэптылія]]-пачвара, у якой 3, 7, 9, 12 ці нават 24 галавы. У казцы «[[Хведар Набілкін і сапраўдныя асілкі]]» героі пачаргова перамагаюць трох шматгаловых цмокаў. Паводле некаторых паданьняў, раней рэкі былі вялічэзныя, ніхто па іх не хадзіў, і жыло ў вадзе безьліч зьмеяў, у іншых па 11 галоў. Яны душылі людзей. Цмок у гэтым сюжэце  — імя ўласнае, адзін са зьмеяў. Жыў ён адзін, меў рогі і вялізную пашчу, якой мог адразу праглынуць чалавека. Людзі былі язычнікамі і маліліся яму. Забіў пачвару [[Юрай|Юр’я]] ([[Георгі Перамаганосец]])<ref>Запісана ў в. Новы Мір Веткаўскага р-на ад Хадуньковай Ганны Трафімаўны, 1914  г.н. (раней пражывала ў в. Малінаўка Бранскай вобл.), студэнткай Хадуньковай Н. (2002  г.)</ref>. У народнай традыцыі наогул пашыраная такая схема: цмок жыве ў балоце ці рацэ й штодня (ці штогод) патрабуе сабе ў ахвяру маладых дзяўчат. Зьяўляецца герой і забівае пачвару. Мяркуецца, што гэты матыў мае дахрысьціянскае паходжаньне. У першапачатковай вэрсіі цмока мог замяняць [[Яшчар, бог|Яшчар]]  — бозтва ніжэйшага сьвету, якому, верагодна, таксама прыносілі маладых дзяўчат у ахвяру.

У іншых крыніцах цмок  — злы зьмей, які шкодзіць людзям, паліць хаты<ref>Запісана ў в. Пірэвічы Жлобінскага р-на ад Калядзенка Сафіі Васільеўны, 1935  г.н., студэнткай Шышовай К. (2006  г.)</ref>, пушчае з пашчы полымя. Яшчэ адна крыніца дадае: ростам Цмок зь вялікі [[Хата|дом]], але вельмі гультаяваты  — калі нехта зь людзей патурбуе яго, то ён не абавязкова будзе нападаць, а спачатку ўзважыць, ці вартая ахвяра парушанага спакою. Паводле фальклярыста [[Міхал Федароўскі|М. Федароўскага]], цмок  — пачвара з кіпцюрамі, як сярпы, і з такімі вострымі крыламі, што можа што заўгодна перасекчы імі, як мячом. Цмок  — найстарэйшы зьвер у сьвеце. Можа жыць як у возеры ці балоце (што адпавядае яго хтанічнай прыродзе) так і ў небе<ref>Міфалогія беларусаў: энцыклапедычны слоўнік / склад. І. Клімковіч, В. Аўтушка; навук. рэд. Т. Валодзіна, С. Санько.  — Мн.: Беларусь, 2011.  — 607  с.: іл.</ref>.

У некаторых павер’ях цмок мае рысы стыхійнага бозтва, апякуна і ахоўніка. У вёсцы [[Валова Гара]] яшчэ ў пачатку ХХ ст. верылі, што ў час вясельля кагосьці зь вяскоўцаў па рэках [[Эсэ (рака)|Эсэ]] і Бярэшчы, па возеры [[Бярэшча]] і [[Бярэзінскі канал|Бярэзінскім канале]] праплывае зьмеепадобная пачвара з імем Цмок. Трэба выліць у ваду шклянку самагону і кінуць пачастунак, і за гэта маладая сям’я атрымае блаславеньне ад цмока<ref>Аповед запісаў у 1969 годзе Ўладзімер Шушкевіч, ад жыхаркі вёскі Верабкі Анэты Міхайлаўны Шушкевіч (1899—1975), у 1969  г.</ref>.

Часам цмока надзяляюць рысамі не пачвары, а дэмана, нячысьціка. У некаторых мясьцінах верылі, што цмок  — гэта «зьмій страшэнны», які выпівае душу ў чалавека і жывёлы (высмоктвае). Чалавек слабее і памірае. Гэта цмок душу выпіў<ref>Запісана ў в. Сякерычы Петрыкаўскага раёну ад Мышкавец Ганны Кузьмінічны, 1926  г.  н., студэнткай Белька С. (2006  г.)</ref>. У [[Рэчыцкі раён|Рэчыцкім раёне]] распавядалі, што цмок  — гэта такі «вужака», які прабіраецца ноччу ў хлеў да скаціны і выпівае яе малако, цмокаючы пры гэтым (адсюль і назва). Жыве ля ямін, на сьметніках, у гушчары ліхатраўя. Каб пазбавіцца ад цмока, трэба злавіць яго ноччу і пасекчы лапатай. Цікава, што гэтае павер’е фактычна апісвае цмока ў выглядзе звычайнай зьмяі. Лічылася, што, калі знайсьці яйка, зьнесенае чорным пеўнем, можна вынасіць яго пад пахай, і зь яго вылупіцца цмок, які будзе адшукваць клады і прыносіць свайму гаспадару багацьце. У некаторых падобных паданьнях цмока называюць «вуж» (гл. [[Вужаў камень]]).

[[Мікалай Нікіфароўскі|М.  Я.  Нікіфароўскі]] паведамляе, што цмок болей дагледжаны за іншых нячысьцікаў, часта мыецца ў лазьні. З-за асьцярожнасьці і прадбачлівасьці жыве долей астатніх дэманаў. Часта чапляецца да простых вясковых людзей, але людзей сямейных не кранае. Іх расправа чакае тых, хто парушае грамадзкія абавязкі<ref>[http://www.slounik.org/82196.html Слоўнік. Цмок]</ref>.