Гісторыя Чачэніі: розьніца паміж вэрсіямі

[[Чачэнцы]] (саманазва — нохчый) зьяўляюцца карэнным насельніцтвам Цэнтральнага [[Каўказ]]у. Разам з [[інгушы|інгушамі]], кістынцамі й бацбійцамі чачэнцы складаюць нахскую этнічную групу (саманазва — вайнахі), прыналежную да каўкаскае ([[ібэра-каўкаская моўная сям'ясям’я |ібэра-каўкаскае]]) моўнае сям’і.

Самыя раньнія зьвесткі пра засяленьне тэрыторыі [[Чачэнія|Чачэніі]], па дадзеных археалёгіі, адносяцца да [[нэаліт]]у (5-45—4 тыс. да н. э.). У [[бронзавы век|бронзавым веку]] (3 тыс. — пачатак 1 тыс. да н.э.) практычна ўся тэрыторыя Чачэніі была засвоеная аўтахтонным насельніцтвам. Паводле меркаваньня археолягаў, антрапалягічны тып нахаў (у тым ліку чэчэнцаўчачэнцаў) сфармаваўся ў эпоху позьняга масэнжу й раньняга [[жалезны век|жалеза]] пад уплывам кабанскае й каякенцка-харачоеўскае культураў (першая палова 1 тыс. да н.э.), што перасякаліся на тэрыторыі Чачэніі.

У першай палове XIII ст. Аланскае царства было разгромленае [[татара-манголы|татара-мангольскімі]] войскамі (паходы [[Джэбэ]] й [[Субэдэй|Субэдэя]] ў [[1222]] годзе і [[Мэнгу-хан]]а, а таксама царэвічаў Кадана й Буры ў [[1238]]-[[1240]]1238—1240 гадах). Землі Чачэніі былі ўключаныя ў склад [[Залатая Арда|Залатое Арды]] (улус [[Джучы]]). Нашэсьці заваёўнікаў выклікалі масавую міграцыю вайнахаў з раўнінных земляў у горы.

У XIV ст. ў горах Чачэніі й Інгушэтыі, вольных ад улады ардынскіх ханаў, паўстала дзяржава Этым-Сір (Сімсісм). Кіраўнікі Этым-Сіру, скарыстаўшыся паслабленьнем Залатое Арды, паступова распаўсюджвалі сваю ўладу на раўнінныя землі. У [[1395]] годзе тэрыторыя Чачэніі падвергнулася нашэсьцю войскаў [[Тымур]]а ([[Тамерлан]]а), у выніку якога дзяржава Этым-Сір было разгромленая, а чачэнскае насельніцтва — ізноў выцесьнена ў горы.

У XV-XVIXV—XVI стст. адбывалася вяртаньне чачэнцаў на раўнінныя землі, у даліны [[Церак]]ау й яго прытокаў — рэк [[Сунжа|Сунжы]] й [[Аргун (рака)|Аргуну]], а таксама ў Церска-Кумскую нізіну (да ракі Кума). На тэрыторыі Чачэніі паўсталі шматлікія фэадальныя валадарствы (княствы, ханствы, шамхальствы ды інш.), найболей буйныя зь якіх падпарадкоўвалі сабе сельскія абшчыны й дробных фэадалаў.

У гэты час у сувязі з падзеньнем Бізантыі й паслабленьнем уплыву Грузіі хрысьціянства ў Чачэніі прыйшло ў заняпад і адрадзіліся старыя палітэістычныя вераваньні. У XV-XVIIXV—XVII стст. вайнахі вызнавалі "«сынкрэтычную"» рэлігію, у якой зьмешваліся хрысьціянскія й палітэістычныя абрады й вераваньні. Ад XIII ст. на тэрыторыю Чачэніі пранікаў [[іслам]] (праз Залатую Арду і [[Дагестан]]), які шырока распаўсюдзіўся сярод чачэнцаў у XVII-XVIIIXVII—XVIII стст. У XVI—XVII стст. Каўказ стаў аб’ектам змаганьня [[асманская імпэрыя|Асманскае Турэччыны]], [[Сэфэвіды|Сэфэвідзкага]] [[Іран]]у й [[Масковія|Масквы]]. Падчас распаўсюджваньняў уплыву [[Расея|Расеі]] на Паўночным Каўказе на чачэнскіх (акінскіх і гуноеўскіх) землях Прыцерачча ў другой палове XVI ст. паўсталі першыя [[казакі|казачыя]] селішчы. У 1577 годзе было заснаванае Церскае казачае войска.

У канцы XVI- — першай палове XVII стст. частка грамадзтваў раўніннае Чачэніі й Інгушэтыі патрапілітрапілі ў залежнасьць ад кумыцкіх і кабардынскіх фэадалаў. У пошуках абароны чачэнскія лідэры (фэадальныя валадары й выбарныя кіраўнікі грамадзтваў) зьвярталіся да маскоўскіх цароў з просьбамі аб прыняцьці расейскага падданства. З 1570-х адзін з найбуйнейшых чачэнскіх валадароў князь Шых-мурза Акоцкі (Акінскі) усталяваў цесныя сувязі з Масквой і ў [[1588]] годзе прыняў расейскае падданства. Пасьля забойства Шых-мурзы й зьвяржэньні яго спадчыньніка Батая ў [[1610]] годзе Акоцкае княства было захопленае [[кумыкі|кумыцкімі]] князьмі. У [[1627]], [[1645]] і [[1657]]-[[1658]]1657—1658 гадах шэраг грамадзтваў усходняе Чачэніі прынялі прысягу на вернасьць Расеі, аднак у другой палове таго жа стагодзьдзя яны патрапілітрапілі ў залежнасьць ад кабардынскіх, кумыцкіх і тушэцкіх фэадалаў.

У сярэдзіне XVIII ст. ў выніку магутных антыфэадальных і вызваленчых паўстаньняў ([[1747]], [[1757]]-[[1758]]1757—1758, [[1760]], [[1783]] гады) чачэнскія грамадзтвы выгналі іншаземных князёў і мясцовых валадароў. У Чачэніі паўстала супольнасьць вольных [[тэйп]]аў (родаў), якія кіраваліся выбарнымі "«кхеламі"» (радамі). Пытаньні агульнанацыянальнага значэньня вырашаў Мехк Кхел (Рада Краіны), у якім былі прадстаўленыя ўсё чачэнскія тэйпы.

Ад першае паловы XVIII ст., ад часу [[Пэрсыдзкі паход|Пэрсыдзкага паходу]] [[Пётр І|Пятра І]] ([[1722]]), расейскі ўрад прадпрымае актыўныя спробы падпарадкаваць ЧэчэніюЧачэнію. У [[1757]]-[[1758]]1757—1758, [[1770]], [[1774]], [[1783]] гадах расейскія войскі зьдзяйсьнялі карныя паходы супраць чэчэнцаўчачэнцаў. Ад 70-х гадоў таго жа стагодзьдзя на левым беразе [[Церак]]ау й па чэчэначачэна-кабардынскай мяжы былі заснаваныя расейскія вайсковыя ўмацаваньні й казачыя станіцы, што сталі часткай Каўкаскае ваеннае лініі.

[[8 сакавіка]] [[1785]] чэчэнскігоду чачэнскі рэлігійна-палітычны дзеяч [[Шэйх Мансур]] (Ушурма) выступіў у паселішчы Алды з пропаведзьдзю газавату супраць расейскага войска на Каўказе. У [[чэрвень|чэрвені]] [[1785]] году войска шэйха Мансура разьбіла расейскі карны аддзел палкоўніка П’еры, а ў [[ліпень|ліпені]]-[[жнівень| — жніўні]] атачыла крэпасьць [[Кізьляр]]. Да восені паўстаньне распаўсюдзілася на тэрыторыю [[Кабардына-Балкарыя|Кабарды]] й [[Дагестан]]у. У [[лістапад]]зелістападзе [[1785]] году Мансур атрымаў паразу ў Кабардзе, а ў [[студзень|студзені]] [[1787]] году аддзел палкоўніка Рэтындэра здушыў паўстаньне ў ЧэчэнііЧачэніі. Улетку шэйх Мансур, які пайшоў за [[Кубань]], узначаліў паўстаньне закубанскіх [[чэркесы|чэркесаў]] і [[нагайцы|нагайцаў]], якое было падушанае ў [[кастрычнік]]укастрычніку таго году, а ў [[1788]]-[[1789]]1788—1789 гадах кіраваў хваляваньнямі сярод заволскіх кіргіз-кайсакаў. У [[чэрвень|чэрвені]] [[1791]] году Мансур фактычна ўзначальваў абарону [[Турэччына|турэцкае]] крэпасьці [[Анапа]]. Пасьля ўзяцьця Анапы расейскімі войскамі [[21 чэрвеня]] [[1791]] году шэйх Мансур патрапіўтрапіў у палон і быў сасланы ў [[Шлісэльбург|Шлісэльбурскую]] крэпасьць (памёр [[13 красавіка]] [[1794]] угоду ў зьняволеньні).

Нягледзячы на задушэньне паўстаньня шэйха Мансура, расейская адміністрацыя Каўказу фактычна не змагла стварыць свае органы кіраваньня на тэрыторыі ЧэчэнііЧачэніі.

Наступны этап расейскае калянізацыі Каўказу пачаўся ў [[1801]] годзе, калі Ўсходняя [[Грузія]] ([[Картлі]]-[[Кахетыя]]) маніфэстамі [[Павал I|Паўла I]] ([[студзень]]) і [[Аляксандар І|Аляксандра I]] ([[верасень]]) была ўключаная ў склад Расеі.

Напачатку XIX ст. у ЧэчэнііЧачэніі пачаўся новы рух супраць расейскае экспансіі, які ўзначаліў Бейбулат Тайміеў ([[1802]]—[[1807]]1802—1807, [[1810]]—[[1826]]1810—1826). Антырасейскія хваляваньні ўзмацніліся пасьля прызначэньня ў [[1816]] годзе камандуючым Каўкаскім корпусам і намесьнікам Каўказу генэрала [[Аляксей Ярмолаў|А. П. Ярмолава]], які прыступіў да ўмацаваньня расейскае ўлады шляхам атачэньня горскіх раёнаў кольцам вайсковых умацаваньняў і зьнішчэньня [[аул]]аў, што супраціўляліся. Карныя экспэдыцыі выклікалі цэлую сэрыю выступаў у ЧэчэнііЧачэніі, Дагестане, Кабардзе, Кумыкіі ў [[1819]]—[[1826]]1819—1826 гадах, у тым ліку агульначэчэнскіяагульначачэнскія паўстаньні [[1821]] і [[1825]]—[[1826]]1825—1826 гадоў пад кіраўніцтвам Б. Тайміева. Напрыканцы 1820-х у Дагестане паўстаў рэлігійна-палітычны рух, які пад лёзунгамі [[газават]]у й стварэньня [[Імамат]]у (тэакратычнае дзяржавы) узначаліў змаганьне супраць расейскіх войскаў. У [[1830]] уплывовыягодзе ўплывовыя лідэры Ўсходняе ЧэчэнііЧачэніі (Ічкерыі) прызналі ўладу дагестанскага [[імам]]а (сьвецкага й духоўнага кіраўніка) [[Газы-Магамэд]]а ды із сваімі прыхільнікамі далучыліся да яго войска. У [[1832]] годзе паўстаньне ў ЧэчэнііЧачэніі й Дагестане было задушанае, а Газы-Магамэд загінуў пры абароне Гімрынскае крэпасьці. У студзені [[1833]] году імамам быў абвешчаны [[Гамзат-бэк]], а пасьля яго згубы ў верасьні [[1834]] году — [[Шаміль]].

Ад сярэдзіны 1830-х Шаміль стварыў на тэрыторыі Дагестану магутнае дзяржаўнае ўтварэньне — [[Паўночна-каўкаскі імамат|Імамат]]. У [[1835]]—[[1836]]1835—1836 гадах да Шаміля далучыліся кіраўнікі Ўсходняе й Паўднёвае ЧэчэнііЧачэніі. Масавы ўдзел чэчэнцаўчачэнцаў у руху Шаміля пачаўся ад зімы [[1839]]—[[1840]]1839—1840 гадоў, калі расейскія войскі спрабавалі правесьці раззбраеньне насельніцтва ЧэчэнііЧачэніі. Адным з [[наіб]]аў Шаміля быў [[Юсуф-Хаджы Сафараў]].

У [[1840]]-[[1846]]1840—1846 гадах войска Шаміля, якія налічвалі каля 20 тыс. чалавек, атрымала шэраг буйных перамог над расейскім войскам; у цэлым тэрыторыя Імамата павялічылася ўдвая. Пасьля шэрагу няўдачаў шамілеўскіх войскаў у другой палове 1840-х горцы зноў актывізаваліся падчас [[Крымская вайна|Крымскае вайны]] [[1853]]-[[1856]]1853—1856 гадоў. Аднак, узмацненьне расейскае вайсковае групы на Каўказе й унутраная крыза Імамату спрычыніліся да новых паразаў паўстанцаў.

Ад другое паловы 1850-х расейская адміністрацыя ўзмацніла ваенны ціск на Імамат — расейскае войска на Каўказе павялічылася да 200 тыс. чалавек. У [[красавік]]украсавіку [[1859]] году паў чэчэнскічачэнскі аўл [[Ведзяно]] — галоўная рэзыдэнцыя Шаміля. [[25 жніўня]] [[1859]] году расейскія войскі ўзялі апошні прыстанак імама — аварскі аўл [[Гуніб]]. Шаміль здаўся ў палон і быў адпраўлены ў Расею на правох ганаровага палоннага.

На землях прычарнаморскіх чэркесаў вызваленчае змаганьне працягвалася да [[1864]] году. У ЧэчэнііЧачэніі ў гэты час адбываліся лякальныя выступы (паўстаньні [[1860]]-[[1861]]1860—1861, [[1864]], [[1877]]-[[1878]]1877—1878 гадоў).

Пасьля "«замірэньня"» ЧэчэніяЧачэнія была падзеленая на некалькі акругаў і ўключаная ў склад [[Церская вобласьць|Церскае вобласьці]]. Да [[1917]] угоду ў ЧэчэнііЧачэніі, як і ў іншых горскіх раёнах Паўночнага Каўказу, захоўвалася "«ваенна-народнае"» кіраваньне: на чале Церскае вобласьці стаяў наказны атаман Церскага казачага войска, падпарадкаваны Ваеннаму міністэрству, а акругі ўзначальвалі расейскія афіцэры.

Ад 1860-701860—1870-х расейская адміністрацыя пачала масавыя высяленьні чэчэнцаўчачэнцаў з раўнінных земляў у [[Турэччына|Турэччыну]] ([[мухаджырства]]). На вызваленых тэрыторыях ствараліся казачыя селішчы, якія павінны былі адыгрываць ваенна-паліцэйскія функцыі (такім чынам, у прыватнасьці, паўстала Сунжанская казачая лінія й значная частка станіцаў Кізьлярскае казачае акругі).

Пасьля задушэньня буйнага паўстаньня [[13 красавіка]] [[1877]]-[[ — 1878]] гадоў на чале зьз імамам Алібекам-Хаджы Алданавым у ЧэчэнііЧачэніі ўзьнікае абрэцкі рух як своеасаблівая форма змаганьня супраць нацыянальнага й сацыяльнага прыгнёту. Абрэкі нападалі на прадстаўнікоў адміністрацыі й вайсковыя камандаваньні, рабавалі казачыя станіцы й сялібы расейскіх пасяленцаў, перашкаджалі правядзеньню сельгасработаў на адрынутых землях і г. д. У цэлым хваляваньні ў ЧэчэнііЧачэніі не спыняліся ажно да пачатку XX ст, гэтак у [[1901]]-[[1913]]1901—1913 гадах адбылося буйное паўстаньне на чале з Зэлімханам Гушмазукаевым (памёр [[13 верасьня]] [[1913]] году).

У 1880-1890-х [[Грозны]] перажыў эканамічны ўздым, зьвязаны з распрацоўкай нафтавых радовішчаў (Старыя здабычы). Напрыканцы XIX-пачатку XX стст. у горадзе актыўна разьвіваліся нафтаздабываючая, нафтапэрапрацоўчая й машынабудаўнічая прамысловасьць, Грозны стаў буйным індустрыяльным і транспартным цэнтрам. Адкрыцьцьё Нова-Грозьненскіх нафтавых здабычаў у [[1913]] годзе выклікала "«нафтавую ліхаманку"» й новыя эканамічны ўздым. Бурнае разьвіцьцё прамысловасьці, гандлю й транспарту ў Грозным спрычынілася да ўцягваньня чачэнцаў (у асноўным, жыхароў раўніннае часткі Чачэніі) у гандлёва-прамысловую дзейнасьць і да зьяўленьня ў Чачэніі пласту нацыянальнае буржуазіі зь ліку прадпрымальных прадстаўнікоў зямельнае арыстакратыі й удачлівых гандляроў.

Да пачатку XX ст. у чэчэнскімчачэнскім асяродзьдзі паўстаў невялікі пласт нацыянальнае інтэлігенцыі, якая стала арганізатарам грамадзкіх і асьветніцкіх групаў агульнадэмакратычнага характару й ініцыятарам грамадзкіх кампаніяў за правядзеньне лібэральна-дэмакратычных рэформаў. У [[1905]]-[[1907]]1905—1907 гадах чэчэнскічачэнскі асьветнік і грамадзкі дзеяч Таштамір Эльдарханаў быў дэпутатам 1-е й 2-е [[Дзяржаўная Дума|Дзяржаўнае Думы]] ад горскіх народаў Паўночнага Каўказу.

[[Лютаўская рэвалюцыя]] спарадзіла надзеі на нацыянальнае вызваленьне. У [[сакавік]]усакавіку [[1917]] увагоду ва [[Уладзікаўказ|Ўладзікаўказе]] паўстаў Зьвяз аб’яднаных горцаў, які абвясьціў сваёй мэтай стварэньне нацыянальнае аўтаноміі («штату») каўкаскіх горцаў у складзе Расейскай Фэдэратыўнае Дэмакратычнае Рэспублікі. У ЧэчэнііЧачэніі, як і ў іншых горскіх абласьцёх, у якасьці органу нацыянальнага самакіраваньня быў створаны нацыянальны камітэт, што стаў мясцовым органам улады й кіравальным органам нацыянальнага руху.

Аднак, нявырашанасьць зямельнага пытаньня прывяла да аграрных хваляваньняў, якія дэзарганізавалі грамадзка-палітычнае жыцьцё Церскае вобласьці й увосень [[1917]] году прывялі да масавых сутыкненьняў паміж чэчэнцамічачэнцамі й інгушамі, з аднаго боку, і казакамі й грозьненскімі чырвонагвардзейцамі, зь іншага. У [[люты]]млютым [[1918]] году на заклік 1-га зьезду народаў Церака паміж бакамі, якія варагавалі, быў складзены мір, а ў [[сакавік]]у на 2-м зьезьдзе народаў Церака была абвешчаная Савецкая ўлада. На тэрыторыі Церскае вобласьці ў [[сакавік]]у-[[красавік]]усакавіку — красавіку [[1918]] году паўстала [[Церская Народная Рэспубліка]], абвешчаная часткай [[РСФСР]] (фактычна Церская Народная Рэспубліка была аддзеленая ад РСФСР франтамі грамадзянскае вайны).

Увесну [[1918]] году большасьць чэчэнцаўчачэнцаў падтрымала савецкую ўладу, паколькі падчас аграрнае рэформы, праведзенай уладамі Церскае Народнае Рэспублікі, чэчэнскімчачэнскім грамадам была вернутая значная частка земляў, перададзеных царскай адміністрацыяй казакам і расейсскімрасейскім пасяленцам. Разам з тым, нацыянальная эліта горскіх народаў выступіла з ідэяй стварэньня незалежнае дзяржавы на Паўночным Каўказе. У траўні 1918 году ў [[Тбілісі|Тыфлісе]] кіраўнікі Зьвязу аб’яднаных горцаў на чале з чачэнскім прадпрымальнікам і грамадзкім дзеячам Тапой (Абдул-Межыдам) Чармоевым абвясьцілі [[Горская Рэспубліка|Горскую Рэспубліку]] (афіцыйны назоў — Рэспубліка Зьвязу горцаў Паўночнага Каўказу). У верасьні 1918 — лютым 1919 году ўрад Горскае Рэспублікі, якую афіцыйна прызналі ўрады [[Турэччына|Турэччыны]], [[Грузія|Грузіі]], [[Азэрбайджан]]у й [[Кубань|Кубані]], дзейнічаў на тэрыторыі Дагестану й часткі тэрыторыі Чачэніі.

У пэрыяд панаваньня на Паўночным Каўказе [[Добраахвотніцкая армія|Добраахвотніцкае арміі]] генэрала [[Антон Дзянікін|А.І.Антона Дзянікіна]] ([[люты]] [[1919]]-[[ — сакавік]] [[1920]]), які паставіў кіраўніком краіны Эрыса Хана Султана Гірэя Аліева ([[30 красавіка]] [[1855]]-[[ — 1920]]), ЧэчэніяЧачэнія стала цэнтрам антыдзянікінскага руху пад лёзунгамі газавату й адраджэньня Імамату. У Горнай ЧэчэнііЧачэніі паўстала тэакратычная дзяржава із сталіцай у в. [[Відэна]] — Паўночна-Каўкаскі эмірат на чале з эмірам-імамам шэйхам Узун-Хаджы. У [[сакавік]]усакавіку [[1920]] году [[Чырвоная армія]] заняла тэрыторыю Чэчэніі Чачэніі, выгнала белагвардзейцаў і скасавала эмірат Узун-Хаджы, што зьяўляўся раней саюзьнікам бальшавікоў (сам Узун-Хаджы раптоўна памёр у [[красавік]]украсавіку [[1920]] году).

* [[верасень]] [[1919]]-[[сакавік]] [[1920]] Хаджы-хан Узун Хайр (Узун-Хаджы), эмір (верасень 1919 — сакавік 1920)

* [[верасень]]-зіма [[1919]] М. Дышынскі-Арсанукаеў, старшыня ўраду (верасень — зіма 1919)

* [[1919]]-[[31 студзеня]] [[1920]] Р. Аліеў, старшыня ўраду (1919 — 31 студзеня 1920)

Пасьля перамогі бальшавікоў у нацыянальных і казачых раёнах Паўночнага Каўказу быў усталяваны рэжым "«рэўкамаў"», які адрозьніваўся тым, што замест Радаў працоўных і сялянскіх дэпутатаў, характэрных для Цэнтральнае Расеі, на Каўказе ствараліся "«рэвалюцыйныя камітэты"» (рэўкамы) з камуністых, прадстаўнікоў вайсковага камандаваньня й органаў ЧК. Рэўкамы павінны былі зьнішчыць уплыў нацыянальнае інтэлігенцыі й сьвятарства, а таксама спрыяць стварэньню мясцовых камуністычных і камсамольскіх арганізацыяў. Напачатку 1921 году была створаная [[Горская АССР]], у склад якое ўвайшла й Чачэнія (Чачэнская акруга). Горская АССР служыла часавым буфэрам паміж Савецкай Расеяй і незалежнымі рэспублікамі Закаўказьзя; пасьля акупацыі Закаўказьзя Чырвонай арміяй патрэба ў буфэры адпала.

[[30 лістапада]] [[1922]] году з Горскае АССР вылучылася ЧэчэнскаяЧачэнская аўтаномная вобласьць (ЧЭЧАВЧАЧАВ). У [[1924]]-[[1925]]1924—1925 гадах органы ГПУ і камандаваньне Паўночна-Каўкаскае вайсковае акругі пад кіраўніцтвам Паўночна-Каўкаскага крайкому РКП(б) правялі шэраг апэрацыяў па зьнішчэньні антысавецкіх групаў і па адхіленьні ад улады й зьнішчэньню найболей уплывовых прадстаўнікоў нацыянальнае інтэлігенцыі й музульманскага сьвятарства (апэрацыя [[1925]] году рыхтавалася ў Палітбюро ЦК РКП(б), Рэўваенсавеце й АГПУ СССР; яе курыравалі сакратар ЦК РКП(б) [[Вячаслаў Молатаў|В.М.Молатаў]], намесьнік наркама па вайскоўвых і марскіх справах СССР [[Ёсіф Уншліхт|Ё.З.Уншліхт]] і намесьнік старшыні ОГПУ [[Генрых Ягода|Г.Г.Ягода]]). У [[1925]] годзе быў арыштаваны й неўзабаве расстраляны "«чырвоны"» шэйх Алі Мітаеў, арыштаваныя сябры кіраўніцтва ЦВК ЧЭЧАВЧАЧАВ, зьмешчаны з пасады кіраўнік ЧЭЧАВЧАЧАВ Таштамір Эльдарханаў.

Напачатку [[1929]] угоду ў склад ЧЭЧАВЧАЧАВ былі ўключаныя горад [[Грозны]], які раней меў адмысловы статутстатус, і Сунжанская казачая акруга. Меркавалася, што аб’яднаньне Грознага з ЧэчнёйЧачнёй і Сунжай узмоцніць "«партыяўны ўплыў"» на чэчэнцаўчачэнцаў і казакоў (у Грозным была моцная камуністычная арганізацыя).

У [[1929]] годзе распачатая калектывізацыя прывяла да паўстаньня ў ЧэчэнііЧачэніі, якое ўзначаліў Шытая Істамулаў. У [[1930]] годзе пасьля няўдалае спробы здушыць сялянскія хваляваньні ўлады пайшлі на перамовы з паўстанцамі; у выніку кіраўнікі паўстаньня абяцалі спыніць узброенае змаганьне, а савецкія органы гарантавалі абарону ад самаўпраўнасьці падчас калектывізацыі. Увосень [[1931]] году Шытая Істамулаў быў застрэлены агентамі ГПУ, а паўстанцкі аддзел узначаліў ягоны брат Хасан. Выступы сялянаў супраць калектывізацыі й самаўпраўнасьці мясцовых партыяўных службоўцаў і чэкістаў працягваліся да [[1935]] году.

=== Кіраўнікі ЧэчэнскаеЧачэнскае Аўтаномнаеаўтаномнае вобласьці ===

* Яфрэм Аляксеевіч Эшба ([[7 сакавіка]] [[1893]] — [[15 жніўня]] [[1939]]), першы сакратар абкаму УКП(б) ([[1922]] — да [[1929]])

* Таштамір Эльдарханаў ([[1 красавіка]] [[1870]]-[[ — 1934]]), старшыня абласнога выканаўчага камітэту (да [[1925]] году)

* Г. Булат, першы сакратар абкаму УКП(б) ([[1929]]—[[1930]]1929—1930)

* Васіль Рыгоравіч Ягораў ([[1899]] — [[4 ліпеня]] [[1950]]), першы сакратар абкаму УКП(б) ([[1930]] — ?)

* Магамед Хасіевіч Амараў ([[1902]] — ?), старшыня абласнога выканаўчага камітэту ([[1932]]—[[1934]]1932—1934)

== У складзе ЧэчэнаЧачэна-Інгушэтыі ==

[[15 студзеня]] [[1934]] Чэчэнскаягоду Чачэнская й [[Інгушэтыя|Інгуская]] аўтаномныя вобласьці былі аб’яднаныя ў адзіную ЧэчэнаЧачэна-Інгускую АВ (ЧІАВ). Горад [[Уладзікаўказ]], дзе разьмяшчаліся рэзыдэнцыі ўраду Інгушэтыі й [[Паўночная Асеція|Паўночнае Асеціі]], быў перададзены Паўночна-Асяцінскай АВ; цэнтрам ЧэчэнаЧачэна-Інгушэтыі стаў Грозны. [[5 сьнежня]] [[1936]] году ЧІАВ была ператвораная ў [[ЧэчэнаЧачэна-Інгуская АССР|ЧэчэнаЧачэна-Інгускую АССР]] (ЧІАССР).

У [[1944]] годзе ЧІАССР была зьліквідаваная, а [[чэчэнцычачэнцы]] й [[інгушы]] былі прымусова выселеныя ў [[Казахстан]] і [[Кыргызстан]]. На месцы рэспублікі паўстала [[Грозьненская вобласьць]], частка тэрыторыі была перададзеная Паўночна-Асяцінскай АССР, [[Дагестан]]скай АССР, Грузынскай ССР і Стаўрапальскаму краю РСФСР.

[[9 студзеня]] [[1957]] году загадамі ПрэзыдыюмаПрэзыдыюму [[Вярхоўны савет СССР|Вярхоўнага Саветусавету СССР]] і ПрэзыдыюмаПрэзыдыюму [[Вярхоўны Савет РСФСР|Вярхоўнага Саветусавету РСФСР]] ЧэчэнаЧачэна-Інгуская АССР была адноўленая.

[[Файл:Evstafiev-chechnya-palace-gunman.jpg|міні|Баі побач з палацам прэзыдэнта. Грозны, студзень 1995. Фота Міхаіла Яўстаф’ева.]]

Напрыканцы 1980-х пачаўся працэс дэмакратызацыі й нацыянальнага адраджэньня ў выніку чаго была абвешчаная незалежная [[Чачэнская Рэспубліка Ічкерыя|ЧэчэнскаяЧачэнская Рэспубліка]].

Гэта спрычынілася да ўварваньня ў сьнежні [[1994]] году на тэрыторыю рэспублікі расейскіх войскаў і пачатку [[Першая Чачэнская вайна|Першае Чачэнскае вайны]]. Паводле [[Хасаўюрцкія пагадненьні|Хасаўюрцкіх пагадненьняў]] ЧэчэніяЧачэнія была фактычна прызнаная незалежнай, але ўварваньне ісламскіх тэрарыстаў ўу [[1999]] годзе з тэрыторыі краіны ў Дагестану прывяло да пачатку [[Другая Чачэнская вайна|Другое Чачэнскае вайны]], у выніку чаго ЧэчэніяЧачэнія была захопленая й улада ў краіне перайшла да прарасейскае адміністрацыі. Паводле апублікаваных Дзяржрадай ЧэчэнііЧачэніі дадзеныхзьвестак, у [[1991]]—[[2005]]1991—2005 гадах у краіне загінула 160 тыс. чалавек.