Часьціца: розьніца паміж вэрсіямі

Словаўтваральныя часьціцы служаць для ўтварэньня слоўсловаў:

Часьціцы '''бы (б), жа (ж)''' пішуцца асобна. Пасьля слова, якое канчаецца на зычны, ужываюцца часьціцы '''бы, жа''', а пасьля слоўсловаў, якія канчаюцца на галосны, — '''б, ж''': ''будаваў бы, пісаў бы, гаварыла б, чытаў жа, рабілі ж, гэта ж''.

Адмоўныя часьціцы '''не (ня), ні''' &mdash; асноўны сродак выражэньня адмаўленьня ў беларускай мове.<br />

<em>'''''Не''' скруціць ніякай чорнай скрусе маладосьць крылатую маю</em>''. ([[Генадзь Бураўкін]])<br />

<em>''Калі '''ня''' сёньня, дык цераз гады ты мусіш з дальняй далечы зьявіцца</em>''. (С. Грахоўскі)<br />

Часьціца '''не (ня)''' ўжываецца як адмоўны адказ на пытаньне: <em>''"Максім яшчэ не вярнуўся?" &mdash; "Не"</em>''. (Якуб Колас) Для ўзмацненьня адмоўя часьціца '''не (ня)''' можа паўтарацца: <em>''"Ты, мусіць, злуесься на мяне, што я папужала табе качак?" " '''Не, не''' злуюся"</em>''. (Якуб Колас)<br />

Сказ набывае сьцьвярджальнае значэньне, калі адна часьціца не стаіць перад дапаможным дзеясловам (звычайна гэта дзеяслоў <em>''магчы</em>''), а другая перад неазначальным{{Заўвага|Або па іншаму інфінітыў}} дзеясловам: <em>''Тон быў такі, што Лясьніцкі '''ня''' мог '''не''' пайсьці</em>''. ([[Міхась Зарэцкі]]) Часьціца '''не (ня)''' мае сьцьвярджальнае значэньне ў пытаньнях або клічных сказах:<br />

<em>''І хіба можна ўжо ўстрымацца, у час касьбы '''не''' пакупацца</em>''? (Якуб Колас)<br />

<em>''Таемны вы, зямлі скрыжалі! Чаго ў сябе вы '''не''' ўпісалі</em>''! (Якуб Колас)<br />

<em>''У лесе '''ні''' гуку. '''Ні''' хмурынкі на небе</em>''. (Якуб Колас)<br />

<em>''На полі не было '''ні''' душы</em>''. (Т. Хадкевіч)<br />

У адмоўным сказе '''ні''' часта ўжываецца са значэньнем злучніка і можа быць заменена злучнікам '''і''': <em>''Я '''ні''' ў жыцьці, '''ні''' ў людзях не зьняверыўся, людзкую ласку дбайна берагу</em>''. ([[Пімен Панчанка]])<br />

Часьціца '''ні''' можа ўжывацца перад выказьнікам даданага члена сказа для ўзмацненьня сьцьвярджэньня, ўтвараючы з займеньнікам ці прыслоўем устойлівыя спалучэньні ('''хто ні, хто б ні, што ні, што б ні, які б ні, як ні, дзе ні, дзе б ні, куды б ні''' і інш.): <em>Прыпяць не сьпяшаецца выносіць свае воды, беражэ, ашчаджае, разьмяркоўвае так, каб хапіла на ўсё лета, '''якое б''' засушлівае яно '''ні''' было. (Б. Сачанка)<br />

'''Не (ня)''' як прыстаўка пішацца разам:<br />

* калі без '''не''' слова не ўжываецца: <em>''непагадзь, недахоп, неабходны, неабсяжны, наздаровіцца, ненавідзець, неабходна</em><br />''

* з назоўнікамі, прыметнікамі і прыслоўямі, ў якіх яна зьяўляецца прыстаўкай і надае слову супрацьлеглае значэньне: <em>''удача&mdash;няўдача, лёгкі&mdash;нялёгкі, густы&mdash;негусты, весела&mdash;нявесела, ласкава&mdash;неласкава</em><br />''

* у поўных дзеепрыметніках, калі яны ня маюць паясняльныхпаясьняльных слоўсловаў: <em>''незасеяннае поле, неадраматаваная школа</em><br />''

* ззь неазначальнымі займеньнікамі і прыслоўямі: <em>''нехта, нешта, нейкі, некаторыя, некалі, недзе, неяк, некуды</em><br />''

* у дзеяслоўнай прыстаўцы '''неда-''', якая абазначае неадпаведнасьць патрэбе: <em>''недаглядзець</em>'' (недастаткова, дрэнна глядзець), <em>''недаацэньваць</em>'' (ацэньваць ніжэй, чым належыць), <em>''недапісваць</em>'' (не пісаць да канца радок, старонку), <em>''недавыканаць</em>'' (выканаць менш за патрэбную меру){{Заўвага|Дзеясловы з прыстаўкай неда- трэба адрозьніваць ад дзеясловаў з прыстаўкай да-, якія маюць адмоўе не і абазначаюць не даведзенае да канца дзеяньне. Напрыклад, не даглядзець кіно, не дапісаць пісьмо.}}<br />

Часьціца '''не (ня)''' пішацца асобна:<br />

* зь дзеясловамі (у тым ліку зь дзеепрыслоўямі і кароткімі дзеепрыметнікамі): <em>''не засеялі, не адрамантавалі; не засеяўшы поля, не адрамантаваўшы школы; поле не засеяна, школа не адрамантавана</em>'';<br />

* з поўнымі дзеепрыметнікамі, калі пры іх ёсьць паясьняльнае слова або супрацьпастаўленьне: <em>''не ўзаранае вясною поле; ня зьвезенае, а толькі зжатае жыта</em>'';<br />

* з назоўнікамі, прыметнікамі і прыслоўямі, калі ёсьць або маецца на ўвазе супрацьпастаўленьне: <em>''ня сябра, а вораг; ня рослы, а малы; ня ціха, а гучна</em>'';<br />

* са словамі <em>''ня трэба, ня варта, ня супраць, не шкада</em>''.<br />

'''Ні''' як прыстаўка пішацца разам у адмоўных займеньніках і прыслоўях <em>''ніхто, нішто, ніякі, нічый, нідзе, нікуды</em>''. Часьціца '''ні''' пішацца са словамі асобна.<br />

У некаторых выпадках ненаціскныя часьціцы '''не (ня), ні''' ў вымаўленьні цяжка адрозьніць паміж сабой, а гэта выклікае блытаніну ў іх напісаньні. Найбольшую цяжкасьць выклікае адрозьненьне спалучэньняў <em>''як не</em>'' і <em>''як ні</em>'', <em>''хто не</em>'' і <em>''хто ні</em>'', <em>''чаго не</em>'' і <em>''чаго ні</em>'', <em>''чаго толькі не</em>'' і <em>''чаго толькі ні</em>'', <em>''дзе не</em>'' і <em>''дзе ні</em>'', <em>''дзе толькі не</em>'' і <em>''дзе толькі ні</em>'' і інш. Часьціцы '''не (ня)''' ўжываюцца ў незалежных пытальных і клічных сказах: <em>''Хто '''не''' вучыў толькі яго! Дзе ён толькі '''ня''' езьдзіў! Чым '''не''' артыстка? Чаго толькі '''не''' пабачыла яна!</em>'' Часьціца '''ні''' ўжываецца ў складаназалежных сказах, у якіх спалучэньні віду <em>''хто ні, дзе ні, куды ні</em>'' падпарадкоўваюць адзін сказ другому і ўзмацняюць сьцьвярджальнае значэньне: <br />

<em>'''''Ня раз''' мне даводзілася быць у гэтых лясах, але '''ні разу''' ня бачыў мядзьведзя, хоць ён тут, ведаю, водзіцца</em>''. (В. Вольскі)<br />

Ва ўстойлівых зваротах ужываецца толькі '''ні''': <em>''ні ўзад ні ўперад, ні жывы ні мёртвы, ні села ні пала, ні складу ні ладу, ні праехаць ні прайсьці, ні рыба ні мяса</em>'' і інш.<br />