Стамбул: розьніца паміж вэрсіямі

|Кіраўнік = Кадыр Талбаш

|Колькасьць насельніцтва = 1003483015067724

|Год падліку колькасьці = 2018

'''Стамбу́л''' ({{мова-tr|İstanbul}}) — самы вялікі горад [[Турэччына|Турэччыны]]. Старажытная назва — ''Бізантыюм'' ({{мова-el|Βυζάντιον}}), потым ''Канстантынопаль'' ({{мова-el|Κωνσταντινούπολις}}) з 324 да 1930 году. 18 сакавіка 1930 году назва гораду была афіцыйна зьмененая на ''Стамбул''. Першапачаткова горад быў заснаваны ў 660 годзе да н. э. як грэцкая калёнія на эўрапейскай частцы пратокі [[Басфор]]у, але потым, у 330 годзе н. э. стаў сталіцай [[Усходняя Рымская імпэрыя|Усходняй Рымскай імпэрыі]].

Самай старажытнай назвай гораду зьяўляецца тая, якую далі грэцкія каляністы — '''Бізатыюм''' ({{мова-el|Βυζάντιον}}, {{мова-la|Byzantium}}). У кароткі тэрмін у [[3 стагодзьдзе|III ст.]]стагодзьдзі, горад быў названы «Аўгуста Антаніна», гэтую назву даў імпэратар Сэптымія Сэвер, у гонар свайго сына.

Калі [[Канстантын I Вялікі|Канстантын Вялікі]] зрабіў горад усходняй сталіцай [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]], горад пачаў звацца «Другім Рымам» ({{мова-la|Secunda Roma}}, {{мова-el|Δευτέρα Ρώμη}}). У [[5 стагодзьдзя|V ст.]]стагодзьдзі выкарыстоўвалася назва «Новы Рым» ({{мова-la|Nova Roma|скарочана}}, {{мова-el|Νέα Ρώμη}}).

Першым паселішчам чалавека на месцы сучаснага Стамбула лічыцца [[нэаліт]]ычнае селішча, якое было разьмешчана ў раёне сучаснай станцыі [[Стамбульскае мэтро|стамбульскага мэтро]] Энікапы. Яно датуецца [[6500 годам да н. э.]]

Самы старажытны помнік культуры знаходзіцца на [[Анатолія|анаталійскім]] беразе БасфораБасфору — курган Фіяртэпэ, датуецца [[55005500—3500 да н. э.|5500]]—[[3500гадамі да н. э.]]

[[Фракійцы]], якія засялілі берагі Басфора ў канцы [[2 тысячагодзьдзе да н. э.|II тысячагодзьдзя да н. э.]], пабудавалі паселішчы Сэмістра і Лігас (апошняе на Палацавым мысе поруч сучаснага палаца Тапкапы ([[11001100—1000 да н. э.|1100]] — [[1000 да н. э.]]) У [[685 годзе да н. э.]] на мысе Мода [[грэкі]] ззь [[Мегара|Мегары]] заснавалі паселішча [[Халкідон]].

=== БізантыйБізантыюм ===

У 667 да н. э. на месцы фракійскага Лігаса мегарцы на чале зь Бізасам (Бізантам) заснавалі новы горад. У гонар правадыра каляністаў ён атрымаў імя БізантыйБізантыюм.

У 512 — 478512—478 да н. э. БізантыйБізантыюм знаходзіўся пад уладай [[Пэрсія|Пэрсіі]]. Пасьля вызваленьня ўвайшоў у склад Афінскай Архе. У 411 — 409 і 405 — 389 да н. э. — часова знаходзіўся пад кантролем [[Спарта|Спарты]], у 364 да н. э. — [[Фівы|Фіваў]]. У 357 да н. э. канчаткова выходзіць з падначаленьня [[Атэны|Атэнаў]].

У 146 да н. э. БізантыйБізантыюм заключыў пагадненьне з [[Рым]]ам, у 74 да н. э. — увайшоў у склад Рымскай рэспублікі. У 193 горад пасьля трохгадовай аблогі быў захоплены Сэптыміем Сэверам. Ён загадаў разбурыць гарадзкія муры і пазбавіць горад усіх прывілеяў.

У 324—330 гадах Канстантын Вялікі пабудаваў на месцы БізантыяБізантыюму новую сталіцу Рымскай імпэрыі. За час праўленьня Канстантына ў горадзе было пабудавана 30 палацаў і храмаў, 4 тысячы вялікіх жылых хат, па паўтары сотні лазьняў і пякараняў, 8 вадаправодаў, 2 тэатры, цырк і новы іпадром.

Пасьля сьмерці імпэратара Фіядосія І ўу 395 г. Рымская імпэрыя канчаткова распалася на дзьве часткі. Канстантынопаль становіцца сталіцай Усходняй або Бізантыйскай імпэрыі.

Найвышэйшага росквіту БізантыйБізантыюм дасягнуў у часы імпэратара Юстыніяна I (527—565). Ён разгарнуў у сталіцы нечуванае па маштабах будаўніцтва. У 532—537 быў збудаваны сабор Сьвятой Сафіі — па тых часах найбуйны ў сьвеце хрысьціянскі храм.

У 625—626 Канстантынопаль перажыў цяжкую аблогу — з усходу пад яго сьценамі стаялі пэрсы, з захаду — авары. У 670, 674—678, 717—718 гг. горад штурмавалі арабы, у 698 г. яго захапілі і абрабавалі самі Бізантыйцыбізантыйцы — супернікі імпэратара Ляонція, 705 г. ля муроў сталіцы стаялі баўгары, якім адкрыў вароты сам імпэратар Юстыніян II. З 726 г. да 843 г. Канстантынопаль знаходзіўся ў эпіцэнтры грамадзянскай вайны паміж іконаборцамі і прыхільнікамі шанаваньня абразоў. У 860, 874, 944, 1043 на горад нападалі [[русы]].

Ужо 3 чэрвеня 1453 г. султан загадаў перабудаваць пад мусульманскі мячэт сабор Сьвятой Сафіі. Такая ж доля чакала і большасьць іншых хрысьціянскіх храмаў. Побач зь імі пачалі будаваць і новыя мячэці, першай зь якіх стаў комплекс у гонар Ейюба Ансары. Мячэт Фаціх быў збудаваны пад кіраўніцтвам грэцкага архітэктара Хрыстодула на месцы і з матэрыялаў царквы Сьвятых Апосталаў. Пры Мэхмэдзе II таксама пачалося будаўніцтва стамбульскага Вялікага кірмаша. Недалёка ад былога Форума Фіядосія паўстаў Султанскі палац (Эскі-Сарай), аднак у ім султану было зацесна, і ў 1466 на месцы былога АкропаляАкропалю БізантыяБізантыюму пачалося будаўніцтва новага палаца — Тапкапы. Пасьля сюды пераехаў сам султан і яго канцылярыя, а двор і Гарэм засталіся ў старым палацы.

Спачатку горад выглядаў маланаселенным, да таго ж большасьці яго жыхароў не было прыстойных умоваў для існаваньня. Нядзіўна, што людзі паміралі ад хваробаў, толькі чума штогод забірала некалькі сотняў жыцьцяў. Аднак насельніцтва Стамбулу хутка расло, і да канца [[15 стагодзьдзе|XV ст.]]стагодзьдзя перавысіла 200 тысячаў, амаль у 7 раз больш, чым за апошнія гады існаваньня Бізантыі. Мусульмане пры гэтым не складалі і 60% жыхароў гораду. У 1509 г. сталіца стала ахвярай землятрусу, які разбурыў больш за сто мячэцяў і некалькі тысячаў жылых хат.

У [[18 стагодзьдзе|XVIII ст.]]стагодзьдзі Асманская імпэрыя знаходзіцца ў стане глыбокага крызісу. Эканамічная дэградацыя дапаўняецца палітычным застоем. Паражэньні ў войнах з Аўстрыяй і Расеяй становяцца чарговым сьведчаньнем паглыбленьня крызісу, але нясталыя спробы мадэрнізацыі, першым чынам, ваеннай арганізацыі (у Стамбуле, у прыватнасьці, ствараюць артылерыйскую, інжынэрную, навігацыйную і марскую школы) прыводзяць да змаганьня паміж сабою пануючых пластоў грамадзтва. Порта губляе Крым і Паўночнае Прычарнамор’е, на Эгіпет замахваюцца адначасова французы і ангельцы, «буйныя» дзяржавы пачынаюць абмяркоўваць будучыню ўсёй імпэрыі Асманаў (так званае «Ўсходняе пытаньне») і статус чарнаморскіх праліваў. Порту адкрыта пачынаюць менаваць «Хворы Басфор».