Ліцьвіны: розьніца паміж вэрсіямі
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Няма апісаньня зьменаў |
|||
Радок 1:
{{Іншыя значэньні|тып=варыянты|Ліцьвіны (неадназначнасьць)|Літоўцы (неадназначнасьць)}}
'''Ліцьвіны''' ('''літвіны''', '''літва
У якасьці назвы [[беларус]]аў назва «літвіны» шырока ўжывалася яшчэ ў працягу XIX стагодзьдзя і да нашага часу захоўваецца ў частковым ужытку ў якасьці саманазвы вясковага жыхарства<ref name="ReferenceA">[[Ігар Чаквін|Чаквін І. У.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. 1985. № 4. С. 79—80.</ref>.
== Праўныя крыніцы ==
Радок 26 ⟶ 18:
== Гістарычныя крыніцы ==
=== Да часоў Вялікага Княства Літоўскага ===
Назва «Ліцьвін» («Літвін», ''Литвин'', ''Litwini'', ''Lithwani'', ''Lethowini'') у якасьці азначэньня жыхароў [[Літва старажытная|летапіснае Літвы]], а потым [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], сустракаецца наймя ў такой (славянскай) форме ўва ўсіх (уласна літоўскіх, рускіх, польскіх, крыжацкіх і інш.) сярэднявечных крыніцах.
Літвінамі называліся жыхары [[Літва старажытная|летапіснае Літвы]], якая абыймала [[Вількамір]], [[Трокі]], [[Горадня|Горадню]], [[Бранск (Польшча)|Бранск]], [[Слонім]] і [[Менск]]<ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 95-101.</ref>. Летапісная Літва знаходзілася ў зьвязе з полацка-менскімі князямі і, фактычна, была ўдзелам [[Полацкае княства|Полацкага княства]]. Жыхарства гэтае зямлі было зьмяшаным — балцкім і славянскім. Балцка-славянскія кантакты на гэтай зямлі распачалі працэс фармаваньня беларускага этнасу<ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 95, 123.</ref>.
=== У Вялікім Княстве Літоўскім ===
Сярод лістоў першага вялікага князя літоўскага [[Міндоўг]]а ёсьць (лацінская) грамата 1261 г., дзе ён мянуе свой народ на лаціне «''Litvvinos''», а сябе тытулуе «''rex Litwinorum''»{{Заўвага|''Mindovve, Dei gracia rex Litwinorum''. — Крыніцы: Liv-, Esth-, und Curlandisches Urkundenbuch nebst Regesten / Hrsg. von F.G von Bunge. [Abt. 1 ] Reval, Riga. Bd. I. 1853. sp. 462, nr. 363}}<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Міндаў, кароль Летовіі. — {{Менск (Мн.)}}, 2001.
У 1257 годзе паводле загаду [[Ватыкан|папскае курыі]] на ўсходзе [[Польшча|Польшчы]] ўтварылася новае біскупства — у [[Люблінскае ваяводзтва|Лукаве]]. У буле на заснаваньне гэтага біскупства
Кроніка Дусбурга<ref>[[Хроніка Дусбурга|Петр из Дусбурга. Хроника земли Прусской]]. — М.: Ладомир, 1997.</ref> (складзена
{{Пачатак цытаты}}
«У год ад Нараджэння Хрыста 1295, за шэсьць тыдняў да Тройцы, пяць братоў [крыжакоў] і 150 чалавек з Самбіі ды Натангіі выправіліся на замак [[Горадня|Горадню]] і, калі наблізіліся, пажадалі яны, пакінуўшы коні, сыйсьці долу па [[Нёман]]е; разбурыўшы там на беразе адну вёску Літвіноў (Lethowinorum), забіўшы і паланіўшы шмат людзей, яны выправіліся далей»<ref>[[Хроніка Дусбурга|Петр из Дусбурга. Хроника земли Прусской]]. — М.: Ладомир, 1997. Гл. 260.</ref>.
{{Канец цытаты}}
Ліцьвінамі былі [[віленскія
Бізантыйскія крыніцы сьведчаць, што вялікі князь [[Альгерд]] аднавіў Літоўскую мітраполію ў 1354 г. на жаданьне літоўскага народу: “...магутны князь Літоўскае зямлі <...> гатовы быў на ўсё, каб <...> яго край быў самастойным і быў паднесены на ровень мітраполіі, кіраванае ўласным мітрапалітам, аб чым і прасіў сьвяшчэнны і высокі збор; і гэты збор <...> паставіў пасланага адтуль і прызнанага дастойным кандыдата (Рамана) на мітрапаліта таго краю, згодна з жаданьнем ''яго народу'', з мясцовымі патрэбамі і жаданьнем згаданага князя”<ref>Памятники древнерусского канонического права / Русская историческая библиотека, т. 6. Санкт-Петербург, 1880. прил., №15. стб. 94.</ref>. Мітрапаліт Раман (як і ранейшыя Літоўскія мітрапаліты, ад 1300 г.) меў афіцыйны тытул “мітрапаліта Літвы” (μητροπολίτης Λιτβων)<ref>А.С. Павлов. О начале Галицкой и Литовской митрополий и о первых тамошних митрополитах по византийским документальным источникам ХIV в. // Русское обозрение. 1894. кн. 5 (май). с. 236-241</ref>.
▲Ліцьвінамі былі [[віленскія мучанікі]] 1347 году — Кумец, Круглец і Няжыла, дваране пры двары вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а ў [[Вільня|Вільні]] (паводле некаторых зьвестак, Круглец быў лоўчым, Кумец — канюшым, а Няжыла займаў пасаду пасьцельнічага ў вялікага князя). Жывоты кажуць: «Кроуглецъ, Коумецъ, Нежило ''родомъ Литвы''…», «…''литовския'' ж им имена Кроуглецъ, Коумецъ, Нежило»<ref>Baronas D. Trys Vilniaus kankiniai: gyvenimas ir istorija. — Vilnius, 2000. S. 252, 268, 278, 286.</ref>.
«Ліцьвінамі» служба маскоўскага князя ў 1378 годзе назвала [[Канстантынопаль]]скага патрыярха [[Філафей Коккін|Філафея]] і [[Бізантыя|бізантыйскага]] цэсара [[Іван V|Івана V]]{{Заўвага|Зь ліста Літоўскага мітрапаліта Кіпрыяна з 23 чэрвеня 1378 году: «Патриарха ''литвином'' назвали, царя тако же». — Крыніца: Памятники древнерусского канонического права, I. Русская историческая библиотека, VI, СПб., 1880. Стлб. 185.}}. Гэта было вынікам прыхільнае палітыкі Канстантынопальскага патрыярха і [[Бізантыя|бізантыйскага]] цэсара да [[ВКЛ|Літвы]], і асабліва да справы пашырэньня [[Літоўская мітраполія|Літоўскае мітраполіі]] на просьбу вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а.
Радок 57 ⟶ 42:
{{Цытата|«А которых збитого воиска имена суть князей литовских: князь Ондрей Олкгирдович полоцкий, брат его князь Дмитрей брянский, князь Иван Дмитръевич, князь Андрей пасынок князя Дмитров, князь Иван Борисович киевский, князь Глеб Светославович смоленский, князь Глеб Корятович, брат его князь Семен, князь Михайло Подберезский а брат его князь Дмитреи, князь Федор Патрикеевич волоский, князь Иван Юрьевич Белский…»}}
[[Файл:Battle of Žalgiris.jpg|міні|Ліцьвіны (
У 1406 годзе, паводле літоўскага летапісу{{Заўвага|[[ПСРЛ]]. Т. 32. — М.: Наука, 1975. С. 78.}}, адзін з баяраў вялікага князя літоўскага [[Вітаўт]]а —
Ліцьвінам з паходжаньня быў і другі віленскі біскуп [[Якуб Пліхта]] (памёр 2 лютага 1407 году
▲У 1406 годзе, паводле літоўскага летапісу{{Заўвага|[[ПСРЛ]]. Т. 32. — М.: Наука, 1975. С. 78.}}, адзін з баяраў вялікага князя літоўскага [[Вітаўт]]а — Андрэй Літвін — на перамовах, калі [[Вітаўт]] важыўся даканаць міру зь непрыяцелем, крыкнуў вялікаму князю: «''Не миры, Витолте, не миры''», адмаўляючы вялікага князя ад некарыснага міру. Дзеля гэтага [[Вітаўт]] даў Андрэю Літвіну прозьвішча «Няміра», і ад яго пайшоў вядомы баярскі род Неміровічаў.
У [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальцкай біцьве]] 1410 году ад Літвы бралі ўдзел дзьве [[Вільня|Віленскія]], дзьве [[Трокі|Троцкія]], [[Наваградак|Наваградзкая]], [[Горадня|Гарадзенская]], [[Берасьце]]йская, [[Менск]]а-[[Заслаўе|Заслаўская]], [[Полацак|Полацкая]], [[Віцебск]]ая, [[Быхаў]]ская, [[Ваўкавыск]]ая, [[Дарагічын]]ская, [[Друцак (горад)|Друцкая]], [[Кобрынь|Кобрынская]], [[Крэва|Крэўская]], [[Крычаў]]ская, [[Ліда|Лідзкая]], [[Лукомаль|Лукомльская]], [[Гміна Мельнік|Мельніцкая]], [[Магілёў]]ская, [[Амсьціслаў]]ская, [[Нясьвіж|Нясьвіская]], [[Ворша|Аршанская]], [[Ашмяны|Ашмянская]], [[Пінск]]ая, [[Слонім]]ская і [[Слуцак|Слуцкая]] харугвы<ref>[[Эдвардас Гудавічус|Гудавичус Э.]] История Литвы с древнейших времён до 1569 г. Т. 1. — Москва: Baltrus, 2005.</ref>. Разам, з 40 літоўскіх харугваў, 25 былі з гарадоў і мястэчак сучаснае [[Беларусь|Беларусі]]. Усе яны выступілі пад гербам «[[Пагоня]]», апрача 10 вялікакняскіх, якія выступілі пад гербам «[[Калюмны]]».
▲Ліцьвінам з паходжаньня быў і другі віленскі біскуп [[Якуб Пліхта]] (памёр 2 лютага 1407 году) (першы віленскі біскуп [[Андрэй Васіла]] быў палякам). Дакумэнты сьведчаць, што Якуб Пліхта паходзіў «зь Літвы, зь ейнага народу і мовы» (''Johannis dicti Plychta … viro vicarium Lythuanie, eiusdemque nacionis et lingue''{{Заўвага|Codex epistolaris Vitoldi. P. 103.}}). Усе віленскія біскупы на працягу XV стагодзьдзя (апрача двух палякаў) былі літвінамі-славянамі: біскуп [[Мацей зь Вільні]] (1422—1453), [[Мікалай Дзяжковіч]] з Салечнікаў (1453—1467), [[Ян Ласовіч]] зь Вільні (1468—1481), [[Андрэй Гасковіч]] зь Вільні (1481—1491) і [[Войцех Табар|Альбэрт Табар (Табаровіч)]] зь Мерачы (1492—1507)<ref>J. Fijałek. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. Wł. Abracham, J. Fijałek, J. Rozwadowski et al. — Kraków etc.: Gebethner i Wolff, 1914. S. 152—158.</ref>.
«Гэй, ліцьвіны! Бог нам раіць!» — баявы заклік войска князёў [[Радзівілы|Радзівілаў]].
▲У [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальцкай біцьве]] 1410 году ад Літвы бралі ўдзел дзьве [[Вільня|Віленскія]], дзьве [[Трокі|Троцкія]], [[Наваградак|Наваградзкая]], [[Горадня|Гарадзенская]], [[Берасьце]]йская, [[Менск]]а-[[Заслаўе|Заслаўская]], [[Полацак|Полацкая]], [[Віцебск]]ая, [[Быхаў]]ская, [[Ваўкавыск]]ая, [[Дарагічын]]ская, [[Друцак (горад)|Друцкая]], [[Кобрынь|Кобрынская]], [[Крэва|Крэўская]], [[Крычаў]]ская, [[Ліда|Лідзкая]], [[Лукомаль|Лукомльская]], [[Гміна Мельнік|Мельніцкая]], [[Магілёў]]ская, [[Амсьціслаў]]ская, [[Нясьвіж|Нясьвіская]], [[Ворша|Аршанская]], [[Ашмяны|Ашмянская]], [[Пінск]]ая, [[Слонім]]ская і [[Слуцак|Слуцкая]] харугвы<ref>[[Эдвардас Гудавічус|Гудавичус Э.]] История Литвы с древнейших времён до 1569 г. Т. 1. — Москва: Baltrus, 2005.</ref>. Разам, з 40 літоўскіх харугваў, 25 былі з гарадоў і мястэчак сучаснае [[Беларусь|Беларусі]]. Усе яны выступілі пад гербам «[[Пагоня]]», апрача 10 вялікакняскіх, якія выступілі пад гербам «[[Калюмны]]». «Гэй, ліцьвіны! Бог нам раіць!» — баявы заклік войска князёў [[Радзівілы|Радзівілаў]].
Назоў "літвіны" ў якасьці нацыянальнага замацаваўся на ўсёй этнічнай тэрыторыі беларусаў у 15 стагодзьдзі: гэтак, у пасланьні ў Пскоў 1440 г. вялікі князь Казімір з аднаго боку згадваў палачанаў і віцьбічаў асобна ад літвінаў (“А што моих людей, или Литвин, или Витбленин, или Полочанин...”), а з іншага боку ўжываў назоў "літвіны" ў якасці агульнага для ўсяго народу ВКЛ (“А мне великому князю Казимиру блюсти Псковитина как и своего Литвина; також и Псковичом блюсти Литвина, как и Псковитина”)<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. т. I. СПб., 1846. №38, 39</ref>. У 1480 г. у пасланьні вялікага князя Казіміра ў Пскоў назоў “літвін” ужо стала азначае ўвесь народ Вялікага княства Літоўскага: Казімір менаваў віленчукоў і палачанаў разам “нашы купцы”, “люди нашы”, а таксама ўжываў да іх выраз “нашого Литвина”.<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. т. I. СПб., 1846. №73</ref>
[[Файл:Skaryna 1517.jpg|міні|[[Францішак Скарына]]]]
У 1492 г., падчас паднясення на вялікакняскі сталец Аляксандра, маршалак дворны Літавор Багданавіч Храбтовіч ад імя ўсіх літоўскіх князёў і паноў (Алелькавічаў, Гальшанскіх, Глінскіх і інш.) выступіў з прамовай да гаспадара, у якой казаў: “памятай, што над літвой пануеш” і “просім цябе, каб <...> праўдзівым літоўскім і Вітаўтавым прыкладам нас радзіў і судзіў”<ref>M. Stryjkowski. Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiej Rusi. t. II. Warszawa, 1846. s. 293-294</ref>
На працягу XV стагодзьдзя шмат ліцьвіноў езьдзілі навучацца ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт]]. Акты рэктарскага суду [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскага ўнівэрсытэту]] мянуюць «літвінамі» ўсіх студэнтаў з гістарычных земляў Вялікага Княства Літоўскага — то бо зь [[Беларусь|Беларусі]] (без [[Жамойць|Жамойці]] і [[Украіна|Ўкраіны]]). Паводле актаў XV — пачатку XVI стагодзьдзяў ліцьвінамі былі Сянько Гарынскі, князь Андрэй [[князі Сьвірскія|Сьвірскі]], Мацей Літвін, Ян зь [[Новы Сьвержань|Сьвержані]], Юры, Ванька і іншыя. Яны паходзілі зь [[Вільня|Вільні]], [[Дарагічын]]а, [[Гміна Мельнік|Мельніку]], [[Бельск]]у, [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]] і іншых гарадоў і мястэчак Вялікага Княства Літоўскага. У актах за гэты час праходзіць толькі адзін студэнт з [[Жамойць|Жамойці]], і ён ''не запісаны'' як літвін. Як адзначае, [[Алег Латышонак]], усе [[беларусы]] выступаюць у актах унівэрсытэту як «літвіны» (''Lithuanus'')<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [http://arche.bymedia.net/2007-06/latysonak706.htm Студэнты зь Вялікага Княства Літоўскага перад рэктарскім судам Кракаўскага ўнівэрсытэту ў 1469—1536 гг.] // [[ARCHE]]. № 6 (57), 2007.</ref>.▼
▲На працягу XV стагодзьдзя шмат ліцьвіноў езьдзілі навучацца ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт]]. Акты рэктарскага суду [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскага ўнівэрсытэту]] мянуюць «літвінамі» ўсіх студэнтаў з гістарычных земляў Вялікага Княства Літоўскага — то бо зь [[Беларусь|Беларусі]] (без [[Жамойць|Жамойці]] і [[Украіна|Ўкраіны]]). Паводле актаў XV — пачатку XVI стагодзьдзяў ліцьвінамі былі Сянько Гарынскі, князь Андрэй [[князі Сьвірскія|Сьвірскі]], Мацей Літвін, Ян зь [[Новы Сьвержань|Сьвержані]], Юры, Ванька і іншыя. Яны паходзілі зь [[Вільня|Вільні]], [[Дарагічын]]а, [[Гміна Мельнік|Мельніку]], [[Бельск]]у, [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], [[Менск]]у, [[Полацк]]у, [[Пінск]]у, [[Клецк]]у і іншых гарадоў і мястэчак Вялікага Княства Літоўскага
«Ліцьвінам»
[[Польшча|Польскія]] пісьменьнікі XV—XVI стагодзьдзяў пісалі: «Люд літоўскі, [[украінцы|рускі]] і [[расейцы|маскоўскі]] — гэта адна і тая ж [[Русь]], адно і тое ж племя»<ref>[[Якаў Трашчанок|Трещенок Я. И.]] История Беларуси. Т. 1. — Могилев: МГУ им. А. А. Кулешова. 2004. С. 114.</ref>.
Напрыклад, беларуская народная песьня, якая ўслаўляла
У 1569 г. акты уніі “Рэчы Паспалітай абодвух народаў” ад імя “літоўскага народу” прысьведчвалі: гетман вялікі літоўскі і кашталян віленскі Грыгор Хадкевіч, ваявода троцкі Стэфан Збаразскі, падканцлер і кашталян троцкі Астафей Валовіч, маршалак вялікі літоўскі і стараста ковенскі Ян Хадкевіч, біскуп віленскі Валяр’ян Пратасевіч, падскарбі земскі Мікалай Нарушэвіч і іншыя літвіны. Жамойць прадстаўлялі стараста жамойцкі Ян Хадкевіч і біскуп жамойцкі Юрый Пяткевіч<ref>Akta unji Polski z Litwą 1385–1791. / S. Kutrzeba, W. Semkowicz. Kraków, 1932. №149.</ref>. Ян Хадкевіч у сваёй прамове на адным з соймаў 1569 г. мовіў аб “нашых продках літве” і “нашай славе, чэсці і пажытку літоўскага народу” <ref>Дневник Люблинского сейма 1569 года / пер. и подг. М.О. Кояловичем. СПб., 1869. с. 79-81.</ref>.
Усе суседнія народы ў 16–18 ст. называлі беларусаў “літвінамі”, “літвой”, пры гэтым жамойты ў ВКЛ не называліся літвінамі<ref> И.В. Чаквин. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. Минск: Беларуская навука, 2014. с. 173</ref>
Згодна зь летапісам [[17 стагодзьдзе|ХVІІ стагодзьдзя]] адзін з гарадоў-цьвержаў, заснаваных [[Іван ІV|Іванам ІV]] (Жахлівым) на акупаванай Полаччыне, быў «''от литовских городов от Лепля пол — 30 верст, от Лукомля 20 верст''». Апавядаючы пра рэйд невялікага варожага аддзела на Смаленшчыну ў 1565 годзе, маскоўскі летапіс адзначае, што гэта былі «литовские люди», а потым удакладніў: «[[Амсьціслаў|мстиславцы]] и [[Крычаў|кричевцы]]».
Радок 119 ⟶ 112:
=== У Вялікім Княстве Літоўскім ===
Тагачасную [[Беларуская мова|беларускую мову]] называлі «літоўскаю» вялікі князь Ягайла ў агульназемскім прывілеі для Літвы 1387 году, першы віленскі біскуп (1388—1398) Андрэй Васіла ў сваім тэстамэнце і іншыя літвіны, а таксама замежнікі. Беларуская мова, якая ў ВКЛ называлася «літоўскаю», была моваю літоўскага народу і афіцыйнаю моваю Вялікага княства, на ёй складаліся ўрадовыя лісты, судовыя выракі, дыпляматычнае ліставаньне з замежнымі краямі.
Вялікі князь [[Вітаўт]] у грамаце для віленскай катэдры з 1423 году пісаў, што «лукно
[[Славянскія мовы|Славянскай]] менаваў літоўскую мову ў 1440-х гадох [[папа|рымскі папа]], пісьменьнік і гуманіст [[Піюс II (папа рымскі)|Энэа Сыльвіё Пікаляміні]]: «Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская»{{Заўвага|''«Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orlentem connexa est… Sermo gentis '''Sclavonicus''' est''» — Крыніца: Pii II Pontificis Maximi Historia Rerum ubique Gestarum cum Locorum descriptione. Parrhisiis, 1509. P. 109v—110.}}.
Радок 137 ⟶ 130:
У Актах Маскоўскага гаспадарства (запіс з 1618 году): «''… выехали из деревни человек с пятнадцать, а на них магерки литовския, и почали им говорить по-литовски: не утекайте-де!''».
У канцы XVIII ст., ужо за часамі расейскага панаваньня, беларуская мова працягвала называцца «літоўскай». Гэтак, нават адданы цэсарыцы Кацярыне ІІ праваслаўны ўладыка В. Садкоўскі пагражаў беларускім сьвятарам на [[Слуцак|слуцкім]] эпархіяльным зборы: «''Я вас скорэню, знішчу, штоб і языка не было вашого проклятого ''літовского'' і вас саміх; я вас у зсылкі парассылаю альбо ў салдаты пааддаю, а сваіх з-за кардону пановажу!''»<ref name="Старажытная Літва і сучасная Летува"/>.
Радок 209 ⟶ 200:
{{Цытата|Паводле старажытнага звычаю, вайсковая выправа ёсць абавязкам кожнага мужчыны, які можа несьці зброю. Дзеля такой мэты, дзеля выгнаньня ворагаў з нашай Літоўскай зямлі, ладзіцца паспалітае рушэньне, якое '''па-народнаму''' завецца «пагоня» (pogonia).|З прывілею вялікага князя літоўскага [[Ягайла|Ягайлы]], 20.2.1387.}}
{{Цытата|Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская. (Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orientem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est).|[[Пій II|Энэй Сыльвій Пікаляміні]], 1440-я гг.}}
| |||