Прыназоўнік: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
абнаўленьне зьвестак
Радок 1:
{{Няма крыніц}}
'''Прыназоўнік''' &mdash; службовая часьціна [[Беларуская мова|мовы]], якая выражае адносіны паміж [[назоўнік]]ам (або [[займеньнік]]ам) ва ўскосным склоне і іншымі словамі ў словазлучэньні ці сказе. У сказе <em>''Весела квеціцца '''ў''' небе вясёлка</em>'' ([[Янка Купала]]) пры дапамозе прыназоўніка '''у''' выражаюцца адносіны паміж назоўнікам неба ў месным склоне і [[Дзеяслоў|дзеясловам]] квеціцца.<br />
Значэньне прыназоўніка выразна выяўляецца толькі ў значэньні, дзе яны могуць выражаць розныя адносіны:<br />
* прасторавыя (абазначаюць месца): <em>''Пайсьці ў лес</em><br />''
* ча{{Націск}}савыя: <em>законьчыць''закончыць да заходу</em><br />''
* спосабу дзеяньня: <em>''слухаць зь цікавасьцю</em><br />''
* прадметныя{{Заўвага|Або аб'ектны прыназоўнік}}: <em>''быць з народам</em><br />''
* і іншыя<br />
<br />
Паводле паходжаньня прыназоўнікі падзяляюцца на:<br />
* вытворныя<br />
* невытворныя<br />
Да невытворных належаць прыназоўнікі '''а, аб, ад, без (бяз, бязь), да, для, дзеля, з (зь), за, к, ля, на, над, па, пад, пра, праз (празь), пры, у, цераз (церазь)'''. Гэтыя прыназоўнікі існуюць у беларускай мове даўно.<br />
Вытворныя прыназоўнікі больш позьняга паходжаньня. Яны ўтварыліся ад самастойных часьцін мовы:<br />
* ад прыслоўяў ('''вакол, навокал, напярэдадні, супроць, уздоўж, пасярод, паабапал''' і інш.)<br />
* ад назоўнікаў ва ўскосных склонах з прыназоўнікамі і бязь іх ('''за выключэньнем, пры дапамозе, на працягу, на чале, з прычыны, з выпадку, з мэтай, у галіне, у выніку, у ролі, перад, шляхам''' і інш.)<br />
* ад дзеепрыслоўяў ('''нягледзячы на, дзякуючы''' і інш.)<br />
Паводле будовы прыназоўнікі падзяляюцца на:<br />
* простыя<br />
* складаныя<br />
* састаўныя<br />
Простыя прыназоўнікі складаюцца з аднаго слова: '''ад, аб, без (бяз, бязь), да, у (ў), на, па, пра''' і інш.<br />
Складаныя прыназоўнікі ўтварыліся з двух простых: '''з-за, з-пад, па-над, па-за'''.<br />
Састаўныя прыназоўнікі з двух або некалькіх слоўсловаў: '''з выпадку, на чале, у адпаведнасьці з (у адпаведнасьці зь)''' і інш.<br />
 
== Правапіс прыназоўнікаў ==
 
Складаныя прыназоўнікі '''з-за, з-пад, па-за, па-над''' пішуцца праз злучок: <em>''з-за ракі, з-пад [[Сьвіслачы]], па-за школы, па-над лесам</em>''.<br />
Перад словамі, што пачынаюцца са спалучэньня зычных, у якіх першы '''[[з]], [[с]], [[ж]], [[ш]]''', замест прыназоўніка '''з (зь)''' ужываецца яго від '''са''': <em>''са змроку, са склепа, са жменю, са штаба</em>''.<br />
Некаторыя прыназоўнікі, якія канчаюцца на зычны, перад займеньнікам '''мне'''&mdash;'''мною''' пішуцца з дадатковым '''а''': <em>''с'''а''' мною, над'''а''' мною, пад'''а''' мною, перад'''а''' мною</em>''.<br />
Замест прыназоўніка '''у (ў)''' ужываецца яго від '''ва''' перад словамі, якія пачынаюцца з '''у (ў)''': <em>''ва ўсіх, ва ўзросьце, ва ўзводзе, ва ўнівэсітэце</em>''.<br />
Прыназоўнікі, ўтвораныя ад назоўніка з прыназоўнікам, дзеепрыслоўя з прыназоўнікам, пішуцца як два слова: <em>''на працягу навучальнага годагоду, у галіне сельскай гаспадаркі, нягледзячы на непагадзь</em>''.<br />
 
== Ужываненьне некаторых прыназоўнікаў ==
 
Утварэньне некаторых прыназоўнікаў у беларускай мове мае шэраг асаблівасьцяў. Многія зь іх ствараюць адметнасьць беларускай мове ад іншых моваў.<br />
 
=== Прыназоўнік па ===
 
Прыназоўнік '''па''' ўжываецца:<br />
* зь вінавальным склонам назоўніка (займеньніка) пры абазначэньні апісаньня{{Заўвага|Або мэты дзеяньня}} дзеяньня: <em>''ісьці па ваду, зьезьдзіць па дровы, зьбегаць па бацьку</em>''{{Заўвага|У спалучэньні з назвамі ягад, грыбоў ужываецца прыназоўнік у: схадзіць у грыбы, у ягады; пайсьці ў суніцы, у чарніцы, у журавіны}}<br />
Прыназоўнік '''па''' ўжываецца зь вінавальным склонам лічэбнікаў (за выключэньнем <em>''адзін</em>''): <em>''узяць па сем кніжак, сабраць па 25 цэнтнэраў жыта з гектара</em><br />''
* зь месным склонам: <em>''блукаць па лесе, па палях, хадзіць па лёдзе, гуляць па садзе, размаўляць па тэлефоне, ступаць па пяску, сумаваць па родных</em>''.<br />
 
=== Прыназоўнік праз (празь), цераз (церазь) ===
 
Прыназоўнік '''праз (празь), цераз (церазь)''' ужываюцца зь вінавальным склонам: <em>''праехаць праз горад, праехаць празь места, прайсьці праз выпрабаваньні, паведаміць праз газэту, пераскочыць цераз роў</em>''.<br />
Прыназоўнік '''праз (празь)''' ужываецца ва ўстойлівых выразах: <em>''гаворыць празь сьмех, сказаць празь сьлёзы, гаварыць праз сон</em>''.<br />
Прыназоўнік '''праз (празь)''' ужываецца і для выражэньня прычыны: <em>''Студэнтка прыязджала а выхадны дзень і затрымалася праз завіруху</em>''. ([[Іван Шамякін]])<br />
 
=== Ужываньне іншых прыназоўнікаў ===
 
Часам ужываньне прыназоўнікаў вызначаецца дзеясловам, да якога адносіцца прыназоўнік з назоўнікам. Напрыклад, пры дзеясловах са значэньнем пачуцьцяў, перажываньняў (<em>''сьмяяца, насьміхацца, жартаваць, зьдзекавацца, кпіць, дзівіцца</em>'' і падобн.) ужываецца прыназоўнік '''з (зь)''' з родным склонам назоўніка ці займеньніка: <em>''сьмяяцца зь яго, жартаваць зь Мікалая, дзівіцца з усяго</em>''.<br />
Некаторыя вытворныя прыназоўнікі і адпаведныя паўназначныя словы, ад якіх гэтыя прыназоўнікі ўтвораныя, гучаць і пішуцца аднолькава. Іх можна вызначыць толькі ў кожным сказе па сваім значэньні. Неабходна ведаць, што прыназоўнікі не зьяўляюцца членамі сказа, а назоўнікі, прыслоўі і дзеепрыслоўі зьяўляюцца членамі сказа. Параўнайце:<br />
<em>''Апабал &mdash; рэкі і азёры</em>''. ([[Янка Купала]]) Тут '''абапал''' &mdash; прыслоўе, выступае акалічнасьцю.<br />
<em>''Абапал гасьцінца стаяць старыя бярозы</em>''. ([[Янка Брыль]]) Тут '''абапал''' &mdash; прыназоўнік, членам сказа не зьяўляецца.<br />
 
 
 
== Заўвагі ==