Беларускі клясычны правапіс: розьніца паміж вэрсіямі

'''БеларускіБелару́скі клясычныклясы́чны правапіспра́вапіс'''<ref>[[Генадзь Цыхун|Cychun H.]] Weißrussisch [http://wwwg.uni-klu.ac.at/eeo/Weiszrussisch.pdf] // Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens / hrsg. von Miloš Okuka. Unter Mitw. von Gerald Krenn, 2002. — 1031 S. — {{ISBN|3-85129-510-2}}.</ref><ref name="sud">{{спасылка|загаловак=Решение Высшего Хозяйственного Суда Республики Беларусь от 22.12.98 г № 2—1/98 по иску редакции газеты «Наша Нива» (г. Минск) к ответчику — Государственному комитету Республики Беларусь по печати — о признании недействительным предупреждения от 29 мая 1998 г. № 26|спасылка=http://www.medialaw.ru/publications/zip/national/by/10/minsk10_9.html|копія=http://web.archive.org/web/20120128071902/http://www.medialaw.ru/publications/zip/national/by/10/minsk10_9.html}}</ref><ref name="barsceuskaja">Суіснаваньне ў Беларусі двух правапісаў // [[Ніна Баршчэўская]]. Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы. — Варшава: Катэдра Беларускай Філялёгіі Факультэт Прыкладной Лінгвістыкі і Ўсходнеславянскіх Філялёгіяў Варшаўскі Ўніверсітэт, 2004. [http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=482]</ref><ref>{{Кніга|аўтар =[[Пётра Садоўскі|Садоўскі П.]]|частка =Інавацыі 90-х гадоў у мове беларускіх недзяржаўных выданняў|загаловак =Беларуская мова: шляхі развіцця, кантакты, перспектывы. Матэрыялы ІІІ Міжнароднага кангрэса беларусістаў «Беларуская культура ў дыялогу цывілізацый»|месца =Мн.|выдавецтва =Беларускі Кнігазбор|год =2001|старонкі =224|isbn =985-6638-33-Х}}</ref><ref>{{артыкул|аўтар=[[Аляксей Мусорын|Мусорин А. Ю.]]|загаловак=Вариативность названий стран в современном белорусском языке|арыгінал=|спасылка=http://www.philology.ru/linguistics3/musorin-08.htm|выданьне=Иностранные языки в научном и учебно-методическом аспектах|месца=Новосибирск|год=2008|выпуск=7|старонкі=31—35}}</ref><ref name="pravapis">{{Літаратура/Беларускі клясычны правапіс (2005)}}</ref>, або '''тарашкевіца''' — правапіс [[беларуская мова|беларускай мовы]] (у шырэйшым сэнсе — моўная норма<ref>{{Літаратура/Беларуская мова. Лінгвістычны кампэдыюм|к}}</ref><ref name="shupa">{{артыкул|аўтар=[[Сяргей Шупа|Шупа С.]]|загаловак=Слоўнік Свабоды: Тарашкевіца|спасылка=http://arche.bymedia.net/7-2000/t700.html|выданьне=[[Arche]]|год=2000|нумар=7 (12)}}</ref>), заснаваны на [[літаратурная норма|літаратурнай норме]] сучаснай беларускай мовы і яе правілах да [[Рэформа беларускага правапісу 1933 году|палітычнай рэформы беларускай артаграфіі 1933 году]] і пэўных акадэмічных прапановах [[Акадэмічны праект рэформы беларускага правапісу 1930 году|1930]], [[Акадэмічны праект рэформы беларускага правапісу 1933 году|1933]] і 1993 гадоў. Зьяўляецца першым унармаваным правапісам [[беларуская мова|беларускай мовы]]<ref name="zs">{{артыкул|аўтар=[[Зьміцер Саўка|Саўка З.]]|загаловак=Мазаічная артаграфія. З нагоды прыняцьця Правапіснага закону — 2008 (частка 1)|спасылка=http://arche.by/by/9/10/204/|аўтар выданьня=|выданьне=[[Arche]]|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2009|выпуск=|том=|нумар=11—12|старонкі=132—140|isbn=}}</ref> і традыцыйным беларускім правапісам у сучасным разуменьні.

Першая нармалізацыя беларускага клясычнага правапісу была зробленая [[Браніслаў Тарашкевіч|Браніславам Тарашкевічам]] у 1918 годзе і знаходзілася ў афіцыйным ужытку да [[Рэформа беларускага правапісу 1933 году|рэформы беларускага правапісу 1933 году]]<ref name="zs"/><ref name="hb">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 400.</ref><ref name="dk">{{Кніга|аўтар =Коряков Ю. Б.|загаловак =Языковая ситуация в Белоруссии и типология языковых ситуаций. Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук|арыгінал = |спасылка =http://linguarium.iling-ran.ru/ling_geo/belarus/belorus.pdf|адказны = |месца =|выдавецтва =Московский Государственный Университет им. М. В. Ломоносова. Филологический факультет|год =|старонкі =49}}</ref><ref name="beldumka">{{артыкул|аўтар=Гаўрыш В.|загаловак=Рэформы правапісу не будзе. Вяртання да тарашкевіцы таксама|выданьне=[[Беларуская думка]]|год=2007|нумар=11}}</ref><ref name=klimaw-2004/><ref name="hk">[[Ганна Кісьліцына]]. [http://bk.baj.by/lekcyji/litaratura/kislicyna04.html Новая літаратураная сітуацыя: змена культурнай парадыгмы] // Лекцыі, Беларускі калегіюм.</ref><ref name="alba">Скарыназнаўства, кнігазнаўства, літаратуразнаўства: Матэрыялы ІІІ Міжнар. кангрэса беларусістаў «Беларуская культура ў дыялогу цывілізацый» (Мінск, 21—25 мая, 4—7 снеж. 2000 г.) / Рэдкал.: У. Конан (гал. рэд.) і інш. — Мн.: «Беларускі кнігазбор», 2001. — 364  с. — (Беларусіка = Albaruthenica; Кн. 20). {{ISBN|985-6638-34-8}}.  — C. 26. [http://www.lingvo.minsk.by/mab/@book/BOOKS/Albaruthenica/AB_20/AB_20.pdf]</ref><ref name="mk">Международная конференция «Судьбы языков: Вопросы внешней и внутренней истории» // Вестник ПСТГУ III: Филология 2007. Вып. 1 (7). С. 220.</ref><ref name="pa"/><ref name="temper">{{Кніга|аўтар =Темпер Е.|частка =Модели формирования нации в Беларуси после 1990 г.|загаловак =Cesty k národnímu obrození: běloruský a český model, Sborník příspěvků z konference konané 4. — 6. 7. 2006 v Praze|арыгінал = |спасылка = |адказны = |месца = |выдавецтва = |год =2006|старонкі =214|isbn =80-239-8444-6}}</ref><ref name="belta">[http://www.belta.by/ru/news/society?id=239265 Законопроект о белорусской орфографии сохраняет принцип преемственности с существующими правилами — А. Лукашанец] // [[БЕЛТА]], 28 чэрвеня 2008.</ref><ref name="padluzhny">{{артыкул|аўтар=Мытько О.|загаловак=«Сьнег» не пойдет, но белорусское правописание ждут перемены|спасылка=http://7days.belta.by/7days.nsf/last/6D3F5978727AB2FE42256A35002D9327?OpenDocument|выданьне=7 дней|год=2002|нумар=16}}</ref>.

Назва «тарашкевіца» падкрэсьлівае большую блізкасьць правапісу да працы [[Браніслаў Тарашкевіч|Б. Тарашкевіча]] 1918 году і была ўведзеная ў моўны ўжытак пад канец 1980-х гадоў беларускім мовазнаўцам [[Вінцук Вячорка|Вінцуком Вячоркам]] па аналёгіі з сэрбскай «[[сэрбскі кірылічны альфабэт|вукавіцай]]»  — кірылічным сэрбскім альфабэтам, названым у гонар рэфарматара сэрбскай мовы [[Вук Караджыч|Вука Караджыча]]<ref>{{Кніга|аўтар = Шакун Л. М|частка = |загаловак = Гісторыя беларускага мовазнаўства|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мн|выдавецтва = Універсітэцкае|год = 1995

[[Рэформа беларускага правапісу 1933 году]] не была прынятая за межамі [[БССР]], у першую чаргу ў [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]], а таксама беларускімі цэнтрамі ў [[Латвія|Латвіі]], [[Прага|Празе]] і [[Бэрлін]]е<ref name="klimaw-2004" /> з шэрагу прычынаў. У прыватнасьці, [[Беларускае навуковае таварыства (1918)|Беларускае навуковае таварыства]] ў [[Вільня|Вільні]] на сваім надзвычайным паседжаньні 31 кастрычніка 1933 году прыняло рэзалюцыю супраць рэформы, дзе зазначыла ейную русіфікацыйную скіраванасьць і кволы навуковы фундамэнт. Гэта і зьявілася прычынай зьяўленьня двух варыянтаў беларускага правапісу, адзін зь якіх выкарыстоўваўся ў [[БССР]], а іншы  — за яе межамі.

* беларускія філёлягі і гісторыкі зазначаюць, што рэформа штучна <ref name="kamp">{{Літаратура/Беларуская мова. Лінгвістычны кампэдыюм|к}} С. 88.</ref><ref name="panou">{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 254.</ref><ref>{{Кніга|аўтар =[[Леанід Лыч|Лыч Л.]]|загаловак =Рэформа беларускага правапісу 1933 года: ідэалагічны аспект|спасылка =http://knihi.com/mova/reforma.html|месца =Мн.|выдавецтва =Навука і тэхніка|год =1993|isbn =5-343-01453-4}}</ref><ref>Мова мяняецца, бо жывая! // «[[Звязда]]», 8 верасьня 2009.</ref> наблізіла беларускую мову да расейскай. [[Зьміцер Саўка]] адзначае, што палітычная камісія, якая праводзіла рэформу, узяла з [[Акадэмічны праект рэформы беларускага правапісу 1933 году|акадэмічнага праекту рэформы беларускага правапісу 1933 году]], які папярэднічаў ёй, усе пункты, што прадугледжвалі менавіта збліжэньне з расейскай мовай, а астатнія альбо кардынальна перапрацавала ў бок набліжэньня да нормаў расейскай мовы, альбо ўвогуле не ўзяла да разгляду<ref name="zs2" />. Кандыдат філялягічных навук [[Ігар Клімаў|І. Клімаў]] піша:

Пасьля рэформы 1933 году тарашкевіца працягвала выкарыстоўвацца, разьвівацца і ўдасканальвацца па-за межамі СССР і, а таксама ў Беларусі падчас [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]<ref name="pravapis"/>. Як адзначае газэта «[[Беларус (газэта)|Беларус]]», ніводнае беларускамоўнае выданьне, якое зьявілася за межамі БССР, не карысталася афіцыйным варыянтам правапісу беларускай мовы<ref name="barsceuskaja"/>. У 1942 годзе ў Менску адбылася мовазнаўчая канфэрэнцыя, вынікам якой стаў новы правапісны збор «Biełaruski pravapis» аўтарства [[Антон Лёсік|Антона Лёсіка]], выпушчаны ў 1943 годзе [[лацінка]]й і крыху пазьней у тым жа годзе  — кірыліцай: «Беларускі правапіс»<ref name="pravapis"/>.

Увосень 2012 году амэрыканскі славяназнавец [[Курт Вулхайзэр]] правёў [[дасьледаваньне]] выкарыстаньня беларускай мовы яе носьбітамі ў Беларусі, у ходзе якога прыйшоў да наступнай высновы: «У Беларусі я заўважыў, што асабліва сярод новых беларускамоўных ёсьць тэндэнцыя ўжываньня элемэнтаў тарашкевіцы». Вулхайзэр адзначыў: «"ніхто з маіх інфармантаў ня кажа «долар», але кажуць «даляр». Празь нейкі час гэта можна будзе ўвесьці як норму. У слоўніках ёсьць слова «маладзёжны». Але вельмі часта ўжываецца іншы варыянт  — «моладзевы», альбо маладзёвы<ref>{{Артыкул|аўтар=Ларыса Цімошык.|загаловак=«Найцікавейшыя размовы ў Менску — на беларускай мове»|спасылка=http://zviazda.by/be/news/20130827/1377595851-kurt-vulhayzer-naycikaveyshyya-razmovy-u-minsku-na-belaruskay-move|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=27 жніўня 2013|нумар=159 (27524)|старонкі=[http://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2013/08/1377592215_4.pdf 4]|issn=1990-763x}}</ref>.

У 1966 годзе [[Язэп Гладкі]] ў [[Нью-Ёрк]]у і [[Мюнхэн]]е выдаў зборнік прыказак [[Лагойск|Лагойшчыны]] на аснове тарашкевіцы. У 1989 годзе ў Нью-Ёрку быў выдадзены Беларуска-расейскі (Вялікалітоўска-расейскі) слоўнік (складальнік — [[Ян Станкевіч]]), даступны ў [[Бібліятэка Кангрэсу|бібліятэцы Кангрэсу]] ЗША<ref>[http://slounik.org/stanbr/ Белорусско-русский (Великолитовско-русский) словарь / Беларуска-расійскі (Вялікалітоўска-расійскі) слоўнік / Byelorussian-russian (Greatlitvan-Russian) Dictionary.]  — New York: Lew Sapieha Greatlitvan (Byelorussian) Foundation, 1989. Library of Congress catalog card No. 89-092248.</ref>. У 1993 годзе ў Менску было апублікаванае факсымільнае выданьне [[Беларуска-расейскі слоўнік Байкова і Некрашэвіча|беларуска-расейскага слоўніка]], складзенага мовазнаўцамі [[Мікола Байкоў|Байковым]] і [[Сьцяпан Некрашэвіч|Некрашэвічам]] у 1925 годзе<ref>{{Літаратура/Беларуска-расейскі слоўнік (1925, 1993)}}</ref>. Таксама ў 1993 годзе выйшаў Кароткі расейска-беларускі фізыялягічны слоўнік на аснове клясычнага правапісу беларускай мовы<ref>[http://slounik.org/fizyjarb/ Кароткі расейска-беларускі фізыялягічны слоўнік.]  — Менск: Тэхналогія, 1993.</ref>.

У 2006 годзе былі выдадзеныя ангельска-беларускі і нямецка-беларускі слоўнікі на аснове тарашкевіцы. [[Ангельска-беларускі слоўнік (2006)|Ангельска-беларускі слоўнік]] (складальнік  — [[Валянтына Пашкевіч]]) зьяўляецца першым ангельска-беларускім слоўнікам сярэдняга памеру і ўключае ў сябе каля 30 тысячаў словаў; у ангельскай частцы слоўніка выкарыстоўваецца амэрыканскі, а не брытанскі варыянт [[ангельская мова|ангельскай мовы]]<ref>[http://knihi.by/node/306 Пашкевіч Валентына. Ангельска-беларускі слоўнік].</ref> Нямецка-беларускі слоўнік (складальнік — [[Мікалай Кур’янка]]) таксама зьяўляецца першым нямецка-беларускім слоўнікам сярэдняга памеру і налічвае 50 тысячаў словаў<ref>[http://knihi.by/node/315 Кур’янка Мікалай. Нямецка-беларускі слоўнік = Deutsch-belarussisches Worterbuch]</ref>. На думку [[Зьміцер Саўка|Зьмітра Саўкі]] факт таго, што беларускія дзяржаўныя інстытуты не змаглі выдаць слоўнікі падобнага аб’ёму, сьведчыць пра тое, што культура, якая мае ў сваёй аснове тарашкевіцу, у тым ліку лінгвістычная навука, ня толькі існуе, але і мае дасягненьні, якімі яна можа супернічаць з акадэмічнай навукай<ref>[http://www.zautra.by/cont/print.php?sn_nid=105 1991-2006. Вынікі ад Зьмітра Саўкі] // «Завтра твоей страны»</ref>.

На думку [[Яўхім Карскі|Яўхіма Карскага]] графіка беларускай мовы пачатку 20 стагодзьдзя, на якой базуецца клясычны правапіс, была сфармаваная пад уплывам [[польская мова|польскай мовы]]. Гэты ўплыў Карскі бачыў найперш ва ўжываньні «і» і «шч» замест літараў «и» і «щ» адпаведна (як у [[старабеларуская мова|старабеларускай мове]]), а таксама ў «празьмерным» выкарыстаньні мяккага знаку між зычнымі<ref>{{Кніга|аўтар =Карскі Я.|загаловак =Беларусы|месца =Мн.|выдавецтва =БелЭн|год =2006|том =1|старонкі =379}}</ref>. Як адзначалі [[Вацлаў Ластоўскі]] і [[Аляксандар Падлужны]], практыка абазначэньня на пісьме мяккасьці зычных, якая мела месца ў беларускай мове сярэдзіны 19-га  — пачатку 20-га стагодзьдзя, склалася пад уплывам графікі польскай мовы<ref>{{артыкул|аўтар=Падлужны А.|загаловак=Абазначэнне на пісьме мяккасці зычных па прыпадабненню|аўтар выданьня=|выданьне=Беларуская лінгвістыка|месца=Мн.|выдавецтва=Навука і тэхніка|год=1993|выпуск=41|старонкі=79-84}}</ref>.

''Прыклады: па футболу  — па футболе, па вызваленню  — па вызваленні''

| valign="top" style="padding-right: 10px;" | С. Станкевіч адзначае, што з-за ўплыву расейскай мовы ў БССР у беларускую мову была ўведзеная значная колькасьць неўласьцівай для яе лексыкі,<ref name="stankievic">{{Кніга|аўтар = [[Станіслаў Станкевіч (палітык)|Станкевіч С.]]|частка = |загаловак = Русіфікацыя беларускае мовы ў БССР і супраціў русіфікацыйнаму працэсу / Прадмова В. Вячоркі|арыгінал = |спасылка = http://old.knihi.com/mova/rusifikacyja.html|адказны = |выданьне = |месца = Менск|выдавецтва = Навука і тэхніка|год = 1994|том = |старонкі = |старонак = 79|сэрыя = |isbn = 5-343-01645-6|наклад = 10 000}}</ref> якая выкарыстоўваецца ў афіцыйным варыянце правапісу.<br />

''Прыклады: адбывацца → тачыцца, умова → варунак, намаганьні → высілкі, іменна → менавіта''<ref name="pa"/><ref>У гэтым выпадку абедзьве лексэмы  — калькі зь {{мова-de|nämlich|скарочана}}.</ref>