Гарэлка: розьніца паміж вэрсіямі

Гарэлка зьявілася ў [[ВКЛ]] на мяжы [[XV стагодзьдзе|XV]]—[[XVI стагодзьдзе|XVI]]XV—XVI стагодзьдзяў зь [[Нямеччына|Нямеччыны]], як сьведчыць і пачатковая назва — «віна гарэлае» (калька зь [[нямецкая мова|нямецкага]] ''Geprant Wein''). Падобным чынам называлася гарэлка ва ўсіх народаў, што ўваходзілі ў [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]] — [[палякі|палякаў]], [[украінцы|украінцаў]], [[літоўцы|літоўцаў]]. Да [[XVII стагодзьдзе|XVII стагодзьдзя]] была адносна дарагой і маладаступнай, аднак па меры адноснага зьмяншэньня выдаткаў на яе вытворчасьць паступова выцясьняла [[піва]] і асабліва [[мёд пітны]], з канца XVII — пачатку [[XVIII стагодзьдзе|XVIII стагодзьдзя]] заняўшы месца асноўнага алькагольнага напою. У залежнасьці ад ступені [[дыстыляцыя|дыстыляцыі]] яе мацунак вагаўся ад 15—20% (гэтак званая простая) да [[акавіта|акавіты]] (каля 70%). Папулярнымі напоямі [[шляхта|шляхты]] былі розныя [[лікёр]]ы, [[настойка|настойкі]] і [[наліўка|наліўкі]] на аснове гарэлкі, з дадаткам [[зёлкі|зёлак]], [[мёд]]у, [[спэцыі|спэцыяў]], [[ягады|ягад]], цукру — [[зуброўка (напой)|зуброўка]], [[крупнік]], [[крамбамбуля (напой)|крамбамбуля]], [[траянка]] і г. д. Гарэлка, вытрыманая ў [[дуб]]овых бочках на працягу 5—10 гадоў, называлася [[старка]]. Асноўнай сыравінай для вырабу гарэлкі доўгі час было [[жыта]], у тым ліку ў форме [[солад]]у, аднак з [[1830-я|1830-х]] гадоў сьпірт і гарэлку пачалі атрымліваць пераважна з [[бульба|бульбы]], што рэзка зьнізіла яе [[сабекошт]], а разам з тым і [[якасьць]] (гарэлку з бульбы цяжка ачысьціць ад [[сівушныя алеі|сівушных алеяў]]). У [[XIX стагодзьдзе|XIX стагодзьдзі]] вытворчасьць гарэлкі была асноўнай галіной харчовай прамысловасьці Беларусі, прыносячы вялікія прыбыткі вытворцам і дзяржаўнаму скарбу. Сотні дробных [[бровар]]аў, пераважна з 4—5 працаўнікамі і гадавой вытворчасьцю каля 10 000 вёдзер (120 000 л) існавалі амаль у кожным буйным маёнтку. Падатковая палітыка расейскага ўраду стымулявала перавагу гарэлкі над усімі іншымі алькагольнымі напоямі. У [[1859]] годзе 46% даходаў дзяржаўнага бюджэту [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] давалі [[падатак|падаткі]] ад продажу і вытворчасьці алькагольных напояў (у асноўным гарэлкі), а ў [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] на іх долю прыходзілася 55% дзяржаўных даходаў. Мацунак гарэлкі ў XIX стагодзьдзі ня быў стандартызаваны, значная частка мела мацунак каля 30%. Для падаткаабкладаньня абсалютнага ўтрыманьня алькаголю ў пэўнай колькасьці сьпіртных напояў вымяралі ў «градусах». 1 «градус» адпавядаў 1,23 л чыстага сьпірту, 1 вядро 40% гарэлкі — 4 градусам, вядро чыстага сьпірту — 10 градусам. Заслугай рускага [[хімік]]а [[Дзьмітры Мендзялееў|Дзьмітрыя Мендзялеева]] ([[1865]]) лічыцца абгрунтаваньне ім сучаснага стандарту ўтрыманьня сьпірту ў гарэлцы [[Расея|Расеі]] і краінкраінаў [[СНД]] — 40% аб. У канцы XIX стагодзьдзя, калі ў [[расейская мова|расейскай мове]] канчаткова замацавалася слова «водка», у Беларусі выраблялася больш за 16 літраў гарэлкі на чалавека штогод. З [[1894]] году ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] існавала [[дзяржаўная манаполія]] на продаж гарэлкі, з 1914 году дзейнічаў «[[сухі закон]]», аднак у [[1923]] году савецкі ўрад быў вымушаны ізноў легалізаваць гарэлку. Пад час абедзьвюх сусьветных войнаў гарэлка набыла статус унівэрсальнага эквіваленту, свайго кшталту «вадкіх грошай», які захоўваўся праз усю савецкую эпоху.

Гарэлка — моцны напой, які мае экстраўтылітарныя рысы і пэўны сэміятычны статус. Згодна з запісамі са [[Століншчына|Століншчыны]], [[Бог]], ведаючы, што гарэлку гоніць [[чорт]], благаславіў яе, каб людзі, што неня злоўжываюць, былі моцныя і здаровыя. У той жа час за выдумку чорта гнаць гарэлку з жыта Бог у дзесяць разоў скараціў ураджай. Зьяўленьне першага бровару гэтаксама зьвязваецца з чортам. Захацеў ён выведаць у [[Ной|Ноя]] пра Божыя справы, але ніяк неня мог разьвязаць яму языка. Вось і скарыстаўся чорт дапамогаю жанчыны, якая праз сваю цікаўнасьць і даверлівасьць дапамагла яму ў стварэньні гарэлкі.

Гарэлка — адзін зь неабходных элемэнтаў каляндарных сьвятаў. Амаль усе земляробчыя абрады праводзілі па канонах старажытных аграрна-культавых дзеяў, якія патрабавалі шырокага разгулу, весялосьці, багацьця страў. У народнай сьвядомасьці захавалася псыхалягічная матывіроўка сакральнасьці ў неабходнасьці «піру» ў сьвяты, зьвязаныя зь земляробствам: «Без гарэлкі і празьнік ня ў празьнік». Значным сьведчаньнем важнай ролі гарэлкі, піва стала сумяшчэньне значэньняў «піцьцё, пачастунак» і «вялікае сьвята» ў адным слове — [[канун]]. А ў абрадавых велічальных песьнях «сам Бог мяды сыціць, [[Ільля (прарок)|Ільля]] піва варыць», а добры гаспадар прымае «Бога зялёным віном, Сьвяту Прачысту салодкай гарэлкаю». Усьведамленьне залежнасьці плёну ад частаваньня характэрна для большасьці абрадаў. Да прыкладу, на вячэру пасьля вывазкі гною запрашаліся зусім незнаёмыя людзі: «Хадзіце, выпіце чарку, каб жыта вялося», а за сталом чарцы папярэднічаў тост: «Як вып’еш, так і адмочыць. Піце, каб усходы былі часьцейшыя і гусьцейшыя». У гэтым выпадку імітатыўная магія прыпадабняе гарэлку да дажджу. У талочных песняхпесьнях: «Піце, мае жнейкі, да дна, каб на лета жыта радна».

П’янства ў народных поглядах належала неня толькі асуджаць, але і лячыць, бо называлася яно «хваробай над хваробамі».