Вікіпэдыя:Крыніцы, вартыя даверу: розьніца паміж вэрсіямі

{{ПлянуемаяПлянаваная рэкамэндацыя}}

Артыкулы ў Вікіпэдыі павінны грунтавацца на '''вартых даверу, апублікаваных крыніцах''', каб забясьпечваць паданьне '''ўсіх больш-менш распаўсюджаныхпашыраных поглядаў''', якія прысутнічаюць у такіх крыніцах; глядзіце [[Вікіпэдыя:Нэўтральны пункт гледжаньня]]. Слова «крыніца» мае ў Вікіпэдыі тры значэньні: уласна частку твору (артыкулуартыкула, дасьледваньня, дакумэнту, кнігі), аўтара твору (напрыклад, пісьменьніка) і яго выдаўца (напрыклад, ''«Наша Ніва»'' ціабо ''выдавецтва «Беларуская энцыклапедыя імя П. Броўкі»''). Усе тры могуць уплываць на надзейнасьць. З гэтай прычыны вартымі даверу крыніцамі могуць быць апублікаваныя матэрыялы з вартым даверу працэсам апублікаваньня; гэта могуць быць і аўтары, якія заслужылі аўтарытэт у апісаньні асобы, пра якую вядзецца; або і першае, і другое.

Надзейнасьць крыніцы і падставы даверу да яе залежаць ад кантэксту. Увогуле, чым болей людзей заангажаваныя ў вывяраньніправерку зьвестак, аналізеаналіз юрыдычных пытаньняў і вычытцывычытку зьместу, тым болей надзейнай станаестановіцца публікацыя. Крыніцы '''павінны наўпроставапроста перадаваць''' інфармацыю так, як яна пададзеная ў артыкуле, і павінны фармуляваць адпаведныя сьцьвярджэньнісьцьверджаньні. Калі па тэме няма крыніцаў, вартых даверу, дык у Вікіпэдыі гэтага артыкулу ня мусіць быць.

Гэтая рэкамэндацыя разглядае надзейнасьць розных крыніцаў інфармацыі. Палітыка цытаваньня (глядзіце [[Вікіпэдыя:ПравяральнасьцьМагчымасьць праверкі]]) патрабуе паданьне [[Вікіпэдыя:Спасылкі на крыніцы#Крыніцы ў тэксьце|спасылак на крыніцы ў тэксьце]] да любогаўсякага матэрыялу, які можа быць аспрэчаны ціабо ўжо выклікае сумнеў, і да ўсіх цытатаў. Палітыка строга ўжываецца ў дачыненьні да ўсіх артыкулаў з асноўнай прасторы Вікіпэдыі, сьпісаў і сэкцыяў артыкулаў без выняткаў, і ў прыватнасьці, да [[Вікіпэдыя:Біяграфіі жывых людзей|біяграфіяў жывых людзей]].

Іншыя правілы і палітыкі, якія маюць дачыненьне да зьмяшчэньня крыніцаў: [[Вікіпэдыя:Недапушчальнасьць уласныхарыгінальных дасьледаваньняў]] і [[Вікіпэдыя:Біяграфіі жывых людзей]].

Артыкулы Вікіпэдыі павінны грунтавацца на надзейных, бесстароньніх, апублікаваных крыніцах з рэпутацыяй хуткаправяральных і дакладных. Гэта азначае, што мы зьмяшчаем меркаваньні толькі вартых даверу аўтараў, а неня погляды Вікіпэдыцаўўдзельнікаў Вікіпэдыі, якія прачыталі матэрыял і інтэпрэтавалі яго па-свойму. Ніжэй пададзеныя прыклады апісваюць толькі некаторыяпэўныя з магчымых крыніцаў, вартых даверу, і не азначаюць адсутнасьці іншых варыянтаў. Слушнае выкарыстаньне крыніцаў ''заўжды'' мае кантэкст; здаровы сэнс і абмеркаваньні ёсьць неабходнымі часткамі працэсу.

Тэрмін «апублікаваны» ў агульным выпадку азначае тэкставыя дакумэнты ў традыцыйным друкаваным выглядзе альбо он-лайне. Аднак аўдыё-, відэа- і мультымэдыйныя матэрыялы, якія трансьляваліся, распаўсюджвалісяпашыраліся ціабо захоўваюцца староньнім бокам, таксама адпавядаюць неабходнаму крытэру крыніцаў, вартых даверу. Як і тэкставыя крыніцы, мэдыйныя файлы павінны быць створаныя староньнімі аўтарамі і належным чынам абапірацца на цытаты. Да ўсяго, мусіць быць даступная архіўная копія матэрыялу. Пажадана (але не абавязкова), каб архіваваная копія была дасяжная ў інтэрнэце.

Шматлікія артыкулы Вікіпэдыі абапіраюцца на навуковыя матэрыялы. Такія крыніцы: акадэмічныя і рэцэнзаваныя публікацыі, манаграфіі, падручнікі — звычайна найбольш надзейныя. Аднак некаторыяпэўныя матэрыялы могуць састарэць у параўнаньні з альтэрнатыўнымі тэорыямі або мець супярэчнасьці ў адпаведнай галіне. Старайцеся, калі магчыма, агульнападтрыманыкіравацца навуковыагульнападтрыманым кансэнсуснавуковым кансэнсусам, які, аднак, можа быць і не дасягнуты. У артыкулаў на навуковую тэматыку могуць быць выкарыстаныя і неакадэмічныя крыніцы, асабліва матэрыялы з высокаякасных папулярных публікацыяў. Выбар прымальных крыніцаў залежыць ад кантэксту. Дзе ў крыніцах маюццаёсьць разыходжаньні, вартыя быць зьмешчаныя спасылкі на крыніцы.

* Па мажлівасьці артыкулы павінны спасылацца на другасныя крыніцы. Да прыкладу, агляд, манаграфія або падручнік выкарыстаць лепей, чым першасны навуковы артыкул. Спасылаючыся на першасныя крыніцы, варта праяўляць выключную асьцярожнасьць: ніколі не старайцеся інтэрпрэтаваць зьмест самі. Глядзіце [[Вікіпэдыя:Недапушчальнасьць уласныхарыгінальных дасьледаваньняў]].

* Асобныя дасьледаваньні звычайна ўважаюцца за эскпэрымэнтальныя і могуць зьмяняцца ў сьвятле будучых акадэмічных вывучэньняў. Надзейнасьць адасобленага навуковага дасьледваньнядасьледаваньня залежыць ад галіны. ДасьледваньніДасьледаваньні, якія адносяцца да складаных і сур’ёзных галінаў, напрыклад [[Мэдыцына|мэдыцыны]], менш аўтарытэтныя. Пазьбягайце [[Вікіпэдыя:Нэўтральны пункт гледжаньня#Дасягненьне нэўтральнасьці#Празьмерная вага|непамернай вагі]], цытуючы адно дасьледваньне ў такіх галінах. [[Мэта-аналіз]]ы, падручнікі і навуковыя часопісы больш пажаданыя, каб атрымаць больш надзейны пункт гледжаньня.

* З асьцярогай варта адносіцца да СМІ, якія створаныя для таго, каб друкаваць адзіны пэўны пункт гледжаньня. Заявы пра ацэнкі экспэртаў — не індыкатар, што гэты сродак паважаны, або што экспэрты насамрэч незаангажаваныя. Выданьні, якія не рэцэнзуюцца шырокай навуковай суполкай, ня варта лічыць вартымі даверу, хіба што ў выпадку, калі трэба падаць погляды прыхільнікаў гэтае крыніцы<ref>{{Заўвага|Напрыклад, ''Journal of Frontier Science'' ўжывае [http://jfspeerreview.blogspot.com камэнтары ў блогу] як рэцэнзіі</ref>}}.

* Хоць распаўсюдпашырэньне чутак таксама лічыцца навінамі, усё ж Вікіпэдыя — гэта энцыкляпэдыя і павінна зьмяшчаць ''правераную'' вартымі даверу крыніцамі інфармацыю. [[ВП:ЧНЗВ|Вікіпэдыя — ня месца]] для распаўсюдупашырэньня чутак і плётак.

* Некаторыя СМІ карыстаюцца Вікіпэдыяй у напісаньні сваіх працаў. Таму Вікіпэдыйцы павінны асьцерагацца перакрыжаваных цытаваньняў<ref>{{Заўвага|Здаралася, што матэрыялы, дададзеныя ў Вікіпэдыю [[Вікіпэдыя:Вандалізм|вандаламі]], зьяўляліся ў газэтах</ref>}}.

Сумнеўныя крыніцы — з кепскай рэпутацыяй што да праверкі фактаў, або без рэдактарскай вычыткі матэрыялаў. У склад такіх крыніцаў уваходзяць вэбўэб-сайты і публікацыі, якія выражаюць экстрэмісцкія погляды, прамацыйныя ці тыя, якія цалкам заснаваныя на чутках і ўласных меркаваньнях. Сумнеўныя крыніцы найчасьцей непрыдатныя для цытаваньня ў дачыненьнях староньніх тэмаў/установаў/асобаў. Таму выкарыстаньне падобных крыніцаў мусіць быць вельмі абмежаваным.

ЛюбыКожны, хто можа стварыць сайт ціабо {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марная прэса|аплаціць выдачу ўласнай кнігі||Vanity press}}, зможа назваць сябе экспэртам у пэўнай галіне. З гэтае прычыны ўласна створаныя і апублікаваныя крыніцы: кнігі, інфармацыйныя бюлетэні, уласныя вэбўэб-сайты, блогі, уласныя старонкі ў сацыяльных сетках, запісы на інтэрнэт-форумах ціабо [[Twitter|твіты]] — скрайне непрымальныя.

Пад «блогамі» ў гэтым кантэксьце варта разумець уласныя і агульныя блогі. Некаторыя СМІ зьмяшчаюць калёнкі, якія яны называюць блогамі, але гэткія могуць лічыцца крыніцамі, калі іхнімііхнымі аўтарамі зьяўляюцца прафэсійныя журналісты ў галіне, пра якую пішуць, і блог зьяўляецца аб’ектам рэдактарскай праверкі. Запісы, пакінутыя чытачамі, ня ёсьць вартымі даверу крыніцамі.

Уласныя ціабо падазроныя крыніцы могуць ужывацца як інфармацыя '''пра саміх сябе''', асабліва ў артыкулах пра сябе, без патрабаваньня, каб яны былі апублікаваныяапублікаванымі староньнімі крыніцамі, пры ўмове, што:

Зьмяшчаючы біяграфічныя матэрыялы пра жывых людзей, рэдактары Вікіпэдыі мусяць асабліва быць уважлівымі. Выдаляйце непацьверджаныя ці недастаткова пацьверджаныя спрэчныя матэрыялы неадкладна, не захоўваючы іх на старонцы абмеркаваньня. Гэта адносіцца да любой інфармацыі пра жывых асобаў на ''любойкожнай'' старонцы ў ''любойкожнай'' [[Вікіпэдыя:Прастора назваў|прасторы назваў]], ня толькі ў артыкулах.

'''Троесныя крыніцы''', такія як зборнікі, энцыкляпэдыі, падручнікі і іншыя абагульвальныя крыніцы, могуць выкарыстоўвацца для агляду ціабо падсумаваньняў, але не замест другасных крыніцаў. Хоць артыкулы Вікіпэдыі зьяўляюцца троеснымі крыніцамі, яны не павінны выкарыстоўвацца як надзейныя крыніцы для спасылак увогуле, бо ў Вікіпэдыі няма сыстэматычнага мэханізму для праверкі фактаў ці дакладнасьці.

'''Першасныя крыніцы''', зь іншага боку, часта даволі цяжка выкарыстаць адпаведна. Хоць у шматлікіх сытуацыях яны могуць быць прыдатныя, варта ўжываць іх з асьцярогай, каб пазьбегнуць [[Вікіпэдыя:Недапушчальнасьць уласныхарыгінальных дасьледаваньняў|уласныхарыгінальных дасьледваньняў]].

=== МэдыцынскіяМэдычныя досьледы ===

Ідэальнымі крыніцамі для '''біямэдычных сьцьвярджэньняўсьцьверджаньняў''' ёсьць агульныя або сыстэматычныя агляды у надзейных, староньніх, апублікаваных крыніцах, такіх як паважаныя мэдыцынскіямэдычныя часопісы, прызнаныя падручнікі, напісаныя экспэртамі ў гэтай галіне, або мэдыцынскіямэдычныя дапаможнікі ад нацыянальных ціабо міжнародна вядомых экспэртаў.

Дакладнасьць цытаванага дакумэнту найістотнейшаянайбольш істотная; дакладнасьць цытаваньняў жывых людзей асаблівая неабходная. Цытаваньні мусяць суправаджацца спасылкамі на арыгінальныя крыніцы; пры ўжываньні другасных крыніцаў варта аддаваць перавагу тым, якія спасылаюцца на першакрыніцу. Другасныя крыніцы прыхільнікаў мусяць успрымацца з падазрэньнем, калі яны ўтрымліваюць недастаткова нэўтральных сьцьверджаньняў.

Сьцьвярджэньне, што ўсе ці большасьць навукоўцаў маюць пэўны пункт гледжаньня, патрабуе падмацаваньня вартымі даверу крыніцамі, якія пацьвярджаюць гэты кансэнсус. Індывідуальныя погляды павінны так і быць прадстаўленыя паводле асобных крыніцаў. Удзельнікі павінны пазьбягаць уласныхарыгінальных дасьледаваньняў, асабліва спробаў скампанаваць розныя матэрыялы. Любое сьцьвярджэньнесьцьверджаньне ў Вікіпэдыі адносна таго, што пана нейкайнейкую тэметэму існуе навуковы (акадэмічны) кансэнсус, павінна быць пацьверджанае крыніцамі, а не грунтавацца на думцы рэдактараў.

Калі аўтарытэтныя крыніцы часта цытуюць пэўную крыніцу, гэта таксама сьведчыць пра рэпутацыю апошняй, пазытыўную або нэгатыўную. Доказ яе надзейнасьці тым большы, чым болей распаўсюджаныяпашыраныя і пасьлядоўныя спасылкі на яе ў іншых крыніцах. Напрыклад, шырока распаўсюджанаепашыранае цытаваньне без камэнтаваньня фактаў сьведчаць пра аўтарытэтнасьць і надзейнасьць крыніцы, а пашыраная крытыка — пра адваротнае.

Некаторыя крыніцы можна лічыць вартымі даверу за выказваньні іхнягаіхнага аўтару, але не за выказваньні бяз аўтарства. Найпершым прыкладам ёсьць рэдактарскія калёнкі ў газэтах. Гэта надзейныя крыніцы, з улікам кантэксту, але выкарыстоўваючы іх, лепей у тэксьце дадаць спасылку на аўтара меркаваньня.

Важны вынятак у цытаваньні сьцьвярджэньняў фактаў ціабо меркаваньняў ёсьць: '''Ніколі не карыстайцеся самавыдадзенымі кнігамі, [[зін]]амі, вэбўэб-бачынамісайтамі, вэбўэб-форумамі, [[блог]]амі і [[twitter|твітамі]] як крыніцай матэрыялу пра жывую асобу''', калі гэта не напісана самім суб’ектам. «Самаапублікаваныя блогі» ў гэтым кантэксьце азначаюць уласныя і супольныя блогі; глядзіце [[Вікіпэдыя:Біяграфіі жывых людзей]].

* [[Вікіпэдыя:Недапушчальнасьць уласныхарыгінальных дасьледаваньняў]]

{{КрыніцыЗаўвагі}}