Ліцьвіны: розьніца паміж вэрсіямі
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
перанос зьвестак у артыкул Белая Русь |
стыль, артаграфія, пунктуацыя |
||
Радок 1:
{{Сумнеўна}}
{{Іншыя значэньні|тып=варыянты|Ліцьвіны (неадназначнасьць)|Літоўцы (неадназначнасьць)}}
'''Ліцьвіны''' ('''літвіны''', '''літва''', '''літоўцы''') — гістарычная саманазва [[беларусы|беларусаў]] у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], якая выкарыстоўвалася побач з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]. Па Крэўскай уніі «літвінамі» называліся каталікі ВКЛ, а таксама ўсё жыхарства
У якасьці назвы [[беларус]]аў назва «літвіны»
== Гістарычная Літва і ліцьвіны ==
[[Файл:Statut
У 9-м артыкуле трэцяга разьдзелу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|Літоўскага Статуту рэдакцыі 1566 году]] зазначаецца, што тытульнымі нацыямі Вялікага Княства Літоўскага ёсьць адно ліцьвіны і русіны, у той час як [[жамойты]] адносяцца да ліку «обчых, чужаземцаў і загранічнікаў».
{{Цытата|Въ томъ панстве Великомъ Князстве Литовскомъ и во всихъ земляхъ ему прислухаючыхъ достойностей духовныхъ и свецкихъ городовъ дворовъ и кгрунтовъ староствъ въ держаньи и пожываньи и вечностей жадных чужоземцомъ и заграничникомъ ани суседомъ таго панства давати не имаемъ; але то все мы и потомки наши Великіе Князи Литовскіе давати будуть повинни только '''Литве''' а Руси, родичомъ старожитнымъ и врожонцамъ Великаго Князства Литовского <…>. А хотя бы хто обчого народу за свое заслуги въ той речы посполитой пришолъ ку оселости зъ ласки и данины нашое, албо которымъ иншимъ правомъ; тогды таковые толко оселости оное ужывати мають будучы обывателемъ обецнымъ Великаго Князства и служачы службу земскую томужъ панству. Але на достоенства и всякій врядъ духовный и свецкій не маеть быти обиранъ, ани отъ насъ Господаря ставленъ, толко здавна продковъ своихъ уроженецъ Великого Князства Литовского '''Литвинъ''' и Русинъ.}}
У прадмове да Літоўскага Статуту 1588 году падканцлер [[Леў Сапега]] адзначаў вялікую ролю права ў жыцьці Вялікага Княства Літоўскага і пісаў, што літоўскія правы і Статуты сьпісаны «власным языком» ліцьвінаў:
{{Цытата|И то ест наша волность, которою се мы межи иншыми народы хрестиянскими хвалимъ, же пана, ижбы водле воли своее, а не водле правъ наших пановал, над собою не маем, а яко славы учстивое, такъ живота и маетности волно уживаем. <...> А если которому народу встыдъ правъ своихъ не умети, поготовю '''намъ, которые не обчым яким языком, але своимъ власнымъ права списаные маем''' и кождого часу, чого намъ потреба ку отпору всякое кривды, ведати можемъ.}}
У Гарадзенскім прывілеі 1568 году кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] пісаў, што хоць народ Вялікага Княства Літоўскага падзяляецца на «літву» (каталікі) і «русь» (праваслаўныя), народ ВКЛ ёсьць адным народам (заступнікамі якога ёсьць «шляхта литовская», «станы литовские»)<ref>Monumenta reformationis Polonicae et Lithuaniae: Zbiór pomników reformacji kościoła polskiego i litewskiego. — Wilno, 1925. S. 20-27.</ref>:
{{Цытата|...што там в том прывильи описан паном шляхте обоего закону и веры хрестианское ''рымского закону Литве, а греческого Руси'', ... што вышей о народе том славном Великого Князьства ''ач двоего закону хрестианского'' людей але '''одного и однакого народу''' описано и поменено....}}
== Назва ==
[[Файл:Litva (Yermalovich) be.svg|міні|Межы старажытнай Літвы паводле [[Мікола Ермаловіч|М. Ермаловіча]]]]
Згодна з гіпотэзай беларускага гісторыка [[Павал Урбан|Паўлы Урбана]] (падтрыманай [[Алесь Жлутка|Алесем Жлуткам]], [[Зьдзіслаў Сіцько|Зьдзіславам Сіцько]] і іншымі беларускімі навукоўцамі і пісьменьнікамі), назва «ліцьвіны» паходзіць ад назвы зьвязу плямёнаў палабскіх славянаў [[люцічы|люцічаў]] ([[Лютва]]), якія па разгроме іх немцамі з другой паловы XII стагодзьдзя эмігравалі ў двух кірунках — [[Чэхія|Чэхію]] і вярхоўі рэк [[Вяльля|Вяльлі]] і [[Нёман]]у. Гэта пацьвярджаюць усе сучасныя чэскія дасьледнікі, бо большасьць чэскіх гарадоў ([[Літвінаў (горад)|Літвінаў]], [[Літамежыца]] і г.д) да [[13 стагодзьдзе|XIII стагодзьдзя]] называліся [[Лютвінаў]], [[Лютамежыца]] і г. д. (агулам больш за 120 гарадоў, мястэчкаў і вёсак у Чэхіі). Гэтак жа і на тэрыторыі сучаснай Заходняй Беларусі і Віленскага краю люцічы маглі заснаваць свае селішчы ([[Літва (неадназначнасьць)|Літва]], [[Літоўцы (Віцебская вобласьць)|Літоўцы]] і інш., больш за 55 пунктаў)<ref>{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}}</ref>
Гісторык [[Мікола Ермаловіч]] адзначаў, што вёсак з назвамі «Літва» багата між [[Наваградак|Наваградкам]] і [[Менск|Менскам]]. Грунтуючыся на гэтым факце, а таксама на зьвестках летапісаў наконт разьмешчаньня летапіснае Літвы ў XI—XIII стагодзьдзях, ён лічыў, што летапісная Літва была зямлёй балцкага племені «літва», што месьцілася між Наваградкам і Менскам, і потым падпала славянізацыі.
== Гістарычныя крыніцы ==
=== Да Вялікага Княства Літоўскага ===
Назва «Ліцьвін» («Літвін», ''Литвин'', ''Litwini'', ''Lithwani'', ''Lethowini'') у якасьці азначэньня жыхароў [[Літва старажытная|летапіснае Літвы]], а потым [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], сустракаецца наймя ў такой (славянскай) форме ўва ўсіх (уласна літоўскіх, рускіх, польскіх, крыжацкіх і інш.) сярэднявечных крыніцах.
Найранейшаю вядомаю згадкаю літвінаў у гістарычных крыніцах ёсьць зьвестка польскіх рочнікаў пад 1025 годам, якая кажа, што літвіны (''Letwanos'') на ўсход ад Польшчы ваявалі з польскімі князямі<ref>Regesta Lithuaniae ab origine usque ad Magni Ducatus cum Regno Poloniae unionem. T. I. — Varsaviae, 1930. №13.</ref>.
«Літва» ў якасьці народу таксама ўпамінаецца ў «Кароткім Валадзімерскім летапісцу» пад 945 годам, дзе яна атаясамліваецца з [[драўляне|драўлянамі]]<ref>Тихомиров М. Н. Малоизвестные летописные памятники // Исторический архив. Т. VІІ, 1951. С. 209.</ref>: «''...нача княжити Игорь и воева Деревскую землю, рекше Литву <…> и князя уби, Мала именемь, и всю Литву высече''».
Літвінамі называліся жыхары [[Літва старажытная|летапіснае Літвы]], якая абыймала [[Вількамір]], [[Трокі]], [[Горадня|Горадню]], [[Бранск (Польшча)|Бранск]], [[Слонім]] і [[Менск]]<ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 95-101.</ref>. Летапісная Літва знаходзілася ў зьвязе з полацка-менскімі князямі і, фактычна, была ўдзелам [[Полацкае княства|Полацкага княства]]. Жыхарства гэтае зямлі было зьмяшаным — балцкім і славянскім. Балцка-славянскія кантакты на гэтай зямлі распачалі працэс фармаваньня беларускага этнасу<ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 95, 123.</ref>.
Цьверскі летапіс далучае старажытную літву да славянскіх народаў<ref>[[Павал Урбан|Урбан П.]] Старажытныя ліцьвіны: Мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: Тэхналогія, 2001. С. 60.</ref>:
{{Цытата|...а от Ляхов прозвашася Поляне, Ляхове же, друзии Лютици а инии '''Литва''', инии Мазовшене, инии Поморане.}}
=== У Вялікім Княстве Літоўскім ===
Сярод лістоў першага вялікага князя літоўскага [[Міндоўг]]а ёсьць (лацінская) грамата, дзе ён мянуе свой народ на лаціне «''Litvvinos''», а сябе тытулуе «''rex Litwinorum''»{{Заўвага|''Mindovve, Dei gracia rex Litwinorum''. — Крыніцы: Liv-, Esth-, und Curlandisches Urkundenbuch nebst Regesten / Hrsg. von F.G von Bunge. [Abt. 1 ] Reval, Riga. Bd. I. 1853. sp. 462, nr. 363}}<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Міндаў, кароль Летовіі. — {{Менск (Мн.)}}, 2001. С. 43.</ref> («вялікі князь Літвінаў»).
У 1257 годзе паводле загаду [[Ватыкан|папскае курыі]] на ўсходзе [[Польшча|Польшчы]]
Кроніка Дусбурга<ref>[[Хроніка Дусбурга|Петр из Дусбурга. Хроника земли Прусской]]. — М.: Ладомир, 1997.</ref> (складзена да 1326 году):
Радок 58 ⟶ 47:
{{Канец цытаты}}
«Літвою» («дружина его, литва») летапіс менаваў князёў [[Карыят|Міхайлу-Карыята]], Сямёна Сьвіслацкага
[[Файл:John V Palaiologos.jpg|
Ліцьвінамі былі [[віленскія мучанікі]] 1347 году — Кумец, Круглец і Няжыла, дваране пры двары вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а ў [[Вільня|Вільні]] (паводле некаторых зьвестак, Круглец быў лоўчым, Кумец — канюшым, а Няжыла займаў пасаду пасьцельнічага ў вялікага князя). Жывоты кажуць: «Кроуглецъ, Коумецъ, Нежило ''родомъ Литвы''…», «…''литовския'' ж им имена Кроуглецъ, Коумецъ, Нежило»<ref>Baronas D. Trys Vilniaus kankiniai: gyvenimas ir istorija. — Vilnius, 2000. S. 252, 268, 278, 286.</ref>.
«Ліцьвінамі» служба маскоўскага князя ў 1378 годзе назвала [[Канстантынопаль]]скага патрыярха [[Філафей Коккін|Філафея]] і [[Бізантыя|бізантыйскага]] цэсара [[Іван V|Івана V]]{{Заўвага|Зь ліста Літоўскага мітрапаліта Кіпрыяна з 23 чэрвеня 1378 году: «Патриарха ''литвином'' назвали, царя тако же». — Крыніца: Памятники древнерусского канонического права, I. Русская историческая библиотека, VI, СПб., 1880. Стлб. 185.}}. Гэта было вынікам прыхільнае палітыкі Канстантынопальскага патрыярха і [[Бізантыя|бізантыйскага]] цэсара да [[ВКЛ|Літвы]], і асабліва да справы пашырэньня [[Літоўская мітраполія|Літоўскае мітраполіі]] на просьбу вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а.
Літоўскі летапіс пералічае «літоўскіх» князёў, якія загінулі ў бітве на Ворскле 12 жніўня 1399 году{{Заўвага|Патриаршая или Никоновская летопись // [[ПСРЛ]]. Т. 35. — М., 1980. С. 139.}}:
{{Цытата|«А которых збитого воиска имена суть князей литовских: князь Ондрей Олкгирдович полоцкий, брат его князь Дмитрей брянский, князь Иван Дмитръевич, князь Андрей пасынок князя Дмитров, князь Иван Борисович киевский, князь Глеб Светославович смоленский, князь Глеб Корятович, брат его князь Семен, князь Михайло Подберезский а брат его князь Дмитреи, князь Федор Патрикеевич волоский, князь Иван Юрьевич Белский…»}}
[[Файл:Battle of Žalgiris.jpg|міні|Ліцьвіны (направа) на [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальцкім полі]] 15 ліпеня 1410 г.]]
Я. Длугаш, пра падзеі 1390 году: «Рухомы чулай спагадай да абцяжаранай Айчыны, зямлі Літвіноў, якая цярпела ад міжусобнай вайны, … кароль польскі [[Ягайла|Валадыслаў (Ягайла)]], каб дапамагчы ёй, набраў войска … і вывеў яго насупраць ''замкаў [[Берасьце|Берасьця]], [[Камянец|Камянца]] і [[Горадня|Горадні]]'', занятых залогамі [[Вітаўт]]а, які зь іх чыніў напады ''на літоўскія вобласьці'', і заняў замак [[Берасьце]]»<ref>[http://www.vostlit.info/Texts/rus5/Dlugos/frametext1.htm]</ref>.
У 1406 годзе, паводле літоўскага летапісу{{Заўвага|[[ПСРЛ]]. Т. 32. — М.: Наука, 1975. С. 78.}}, адзін з баяраў вялікага князя літоўскага [[Вітаўт]]а — Андрэй Літвін — на перамовах, калі [[Вітаўт]] важыўся даканаць міру зь непрыяцелем, крыкнуў вялікаму князю: «''Не миры, Витолте, не миры''», адмаўляючы вялікага князя ад некарыснага міру. Дзеля гэтага [[Вітаўт]] даў Андрэю Літвіну прозьвішча «Няміра», і ад яго пайшоў вядомы баярскі род Неміровічаў.
Ліцьвінам з паходжаньня быў і другі віленскі біскуп [[Якуб Пліхта]] (памёр 2 лютага 1407 году) (першы віленскі біскуп [[Андрэй Васіла]] быў палякам). Дакумэнты сьведчаць, што Якуб Пліхта паходзіў «зь Літвы, зь ейнага народу і мовы» (''Johannis dicti Plychta … viro vicarium Lythuanie, eiusdemque nacionis et lingue''{{Заўвага|Codex epistolaris Vitoldi. P. 103.}}). Усе віленскія біскупы на працягу XV стагодзьдзя (апрача двух палякаў) былі літвінамі-славянамі: біскуп [[Мацей зь Вільні]] (1422—1453), [[Мікалай Дзяжковіч]] з Салечнікаў (1453—1467), [[Ян Ласовіч]] зь Вільні (1468—1481), [[Андрэй Гасковіч]] зь Вільні (1481—1491) і [[Войцех Табар|Альбэрт Табар (Табаровіч)]] зь Мерачы (1492—1507)<ref>J. Fijałek. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. Wł. Abracham, J. Fijałek, J. Rozwadowski et al. — Kraków etc.: Gebethner i Wolff, 1914. S. 152—158.</ref>.
У [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальцкай біцьве]] 1410 году ад Літвы бралі ўдзел дзьве [[Вільня|Віленскія]], дзьве [[Трокі|Троцкія]], [[Наваградак|Наваградзкая]], [[Горадня|Гарадзенская]], [[Берасьце]]йская, [[Менск]]а-[[Заслаўе|Заслаўская]], [[Полацак|Полацкая]], [[Віцебск]]ая, [[Быхаў]]ская, [[Ваўкавыск]]ая, [[Драгічын]]ская, [[Друцак (горад)|Друцкая]], [[Кобрын]]ская, [[Крэва|Крэўская]], [[Крычаў]]ская, [[Ліда|Лідзкая]], [[Лукомль]]ская, [[Гміна Мельнік|Мельніцкая]], [[Магілёў]]ская, [[Амсьціслаў]]ская, [[Нясьвіж|Нясьвіская]], [[Ворша|Аршанская]], [[Ашмяны|Ашмянская]], [[Пінск]]ая, [[Слонім]]ская і [[Слуцк]]ая харугвы<ref>[[Эдвардас Гудавічус|Гудавичус Э.]] История Литвы с древнейших времён до 1569 г. Т. 1. — Москва: Baltrus, 2005.</ref>. Разам, з 40 літоўскіх харугваў, 25 былі з гарадоў і мястэчак сучаснае [[Беларусь|Беларусі]]. Усе яны выступілі пад гербам «[[Пагоня]]», апрача 10 вялікакняскіх, якія выступілі пад гербам «[[Калюмны]]». «Гэй, ліцьвіны! Бог нам раіць!» — баявы заклік войска князёў [[Радзівілы|Радзівілаў]].
[[Файл:Skaryna 1517.jpg|міні|[[Францішак Скарына]]]]
На працягу XV стагодзьдзя шмат літвіноў езьдзілі навучацца ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт]]. Акты рэктарскага суду [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскага ўнівэрсытэту]] мянуюць «літвінамі» ўсіх студэнтаў з гістарычных земляў Вялікага Княства Літоўскага — то бо зь [[Беларусь|Беларусі]] (без [[Жамойць|Жамойці]] і [[Украіна|Ўкраіны]]). Паводле актаў XV — пачатку XVI стагодзьдзяў літвінамі былі Сянько Гарынскі, князь Андрэй [[князі Сьвірскія|Сьвірскі]], Мацей Літвін, Ян зь [[Новы Сьвержань|Сьвержані]], Юры, Ванька і іншыя. Яны паходзілі зь [[Вільня|Вільні]], [[Драгічын|Дарагічына]], [[Гміна Мельнік|Мельніку]], [[Бельск]]у, [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]] і іншых гарадоў і мястэчак Вялікага Княства Літоўскага. У актах за гэты час праходзіць толькі адзін студэнт з [[Жамойць|Жамойці]], і ён ''не запісаны'' як літвін. Як адзначае, [[Алег Латышонак]], усе [[беларусы]] выступаюць у актах унівэрсытэту як «літвіны» (''Lithuanus'')<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [http://arche.bymedia.net/2007-06/latysonak706.htm Студэнты зь Вялікага Княства Літоўскага перад рэктарскім судам Кракаўскага ўнівэрсытэту ў 1469—1536 гг.] // [[ARCHE]]. № 6 (57), 2007.</ref>.
«Ліцьвінам» запісаўся ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскім унівэрсытэце]] ў 1505 годзе выбітны асьветнік і першадрукар [[Францішак Скарына]], ураджэнец [[Полацак|Полацку]].
[[Польшча|Польскія]] пісьменьнікі XV—XVI стагодзьдзяў пісалі: «Люд літоўскі, [[украінцы|рускі]] і [[расейцы|маскоўскі]] — гэта адна і тая ж [[Русь]], адно і тое ж племя»<ref>[[Якаў Трашчанок|Трещенок Я. И.]] История Беларуси. Т. 1. — Могилев: МГУ им. А. А. Кулешова. 2004. С. 114.</ref>.
Напрыклад, беларуская народная песьня, якая ўслаўляла буйную перамогу гетмана [[Канстантын Астроскі|Астроскага]] над [[маскавіт]]амі пад Воршай у 1514 годзе, сьведчыць: «Слава Воршы ўжо ня горша сярод мест літоўскіх».
Згодна зь летапісам [[17 стагодзьдзе|ХVІІ стагодзьдзя]] адзін з гарадоў-цьвержаў, заснаваных [[Іван ІV|Іванам ІV]] (Жахлівым) на акупаванай Полаччыне, быў «''от литовских городов от Лепля пол — 30 верст, от Лукомля 20 верст''». Апавядаючы пра рэйд невялікага варожага аддзела на Смаленшчыну ў 1565 годзе, маскоўскі летапіс адзначае, што гэта былі «литовские люди», а потым удакладніў: «[[Амсьціслаў|мстиславцы]] и [[Крычаў|кричевцы]]».
У прыказах Маскоўскай дзяржавы XV—XVII стагодзьдзяў «літвінамі» называлі беларусаў. Напрыклад, у маскоўскім дакумэнце XVII стагодзьдзя: «''Приехал ис [[Полацак|Полотцка]] ко Пскову торговой литвин Спиридонка; родом он литвин, белорусец [[Амсьціслаў|Мстиславского]] повету''»<ref name="nasevich"/>.
=== Па Вялікім Княстве Літоўскім ===
[[Файл:Tadevuš Kaściuška. Тадэвуш Касьцюшка (K. Wojniakowski, 1800-11).jpg|міні|[[Тадэвуш Касьцюшка]]]]
Правадыр паўстаньня 1794 году [[Тадэвуш Касьцюшка]], ураджэнец [[Слонімскі павет|Слонімшчыны]], казаў: «''Хіба я не ліцьвін, Ваш зямляк, Вамі абраны? Каму павінен дзякаваць (за рэкамэндацыю Берасьцейскага сойміка), калі ня Вам? Каго павінен абараняць, калі ня Вас і сябе самога?''». У лісьце да расейскага імпэратара Аляксандра І за два гады да сьмерці ён пісаў: «''Нарадзіўся я ліцьвінам…''».
Славуты паэта [[Адам Міцкевіч]], які нарадзіўся і вырас на [[Наваградзкі павет|Наваградчыне]] і ў самім [[Наваградак|Наваградку]], у сваёй знакамітай паэме пісаў пра родны край: «О Літва, айчына мая!…». Разам з тым Адам Міцкевіч у сваім выкладзе пра літоўскі народ у Парыжы зьвяртаў увагу, што ліцьвіны завуць на сваёй мове палякоў — lankas, а русінаў — gudas, а Бога — Dewas<ref>Literatura słowiańska wykładana w Kolegium francuzkiem przez Adama Mickiewicza / Adam Mickiewicz, Feliks Wrotnowski. Nakł. Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego, 1865. S. 171, 178. [http://books.google.by/books?id=KKgDAAAAYAAJ&pg=RA1-PA191&dq=dewas+mickiewicz&hl=ru&sa=X&ei=I6dcVOfcKqGV7AbP24GoDg&ved=0CCwQ6AEwAg#v=onepage&q=%C5%82ankas&f=false]
</ref>.
Заснавальнік новае беларускае драматургіі і адзін з стваральнікаў сучаснае літаратурнае беларускае мовы [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] (1808—1884), хоць і нарадзіўся і правёў цэлае жыцьцё на [[Рэчыцкі павет|Рэчыччыне]] і [[Менскі павет|Меншчыне]], лічыў, што ён вырас «сярод ліцьвінаў»<ref>Дунін-Марцінкевіч В. Збор твораў. — Мн., 1958. С. 362.</ref>. «Літвою» ён лічыў [[Менск]], у якім тады жыў.
Беларускага паэта [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслава Сыракомлю]] сучасьнікі называлі «лірнікам літоўскім», а другі вядомы беларускі пісьменьнік [[Арцём Вярыга-Дарэўскі]], які нарадзіўся на [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]] і жыў у [[Віцебск]]у, пісаў у сваім творы: «Літва — родная зямелька». Ягоны верш «Ліцьвінам, што запісаліся ў мой „Альбом“, на разьвітаньне» (1858 годм) адрасаваны маладым беларускім літаратарам. У ім аўтар усклікаў: «''Чый гэта голас? Гэты словы нашы, браценькі-літоўцы''».
Назву ''літвіны'' ў дачыненьні да сучасных беларусаў шырока ўжывала і інтэлігенцыя. [[Ігнат Дамейка]] ў сваёй кнізе «Мае падарожжы», апісваючы інтэрнацыянальны склад паўстанцкіх аддзелаў, практычна ў кожным выпадку ўказвае нацыянальную прыналежнасьць таго ці іншага афіцэра або жаўнера. Ён дакладна выдзяляе каронных (г. зн. палякаў), жамойтаў (сучасных летувісаў) і «нашых ліцьвінаў» (сучасных беларусаў). Пры гэтым Дамейка не праводзіць ніякую нацыянальную мяжу паміж літоўскай (беларускай) шляхтай і сялянамі. Для яго яны ўсе — «нашы ліцьвіны». У дыплёме ганаровага доктара мэдыцыны, выдадзенага Ігнату Дамейку ў Кракаўскім [[Ягелонскі ўнівэрсытэт|Ягелонскім унівэрсытэце]] ў 1887 годзе пазначана «… слаўнаму мужу Ігнату Дамейку, ліцьвіну…»<ref>[[Станіслаў Лясковіч|Лясковіч С.]]. [http://dyatlovo.com/modules/content/index.php/ignat-dameika-naciy Да пытаньня нацыянальнага самавызначэньня Ігната Дамейкі] // «Лідскі летапісец». № 19.</ref>.
У 1861 годзе, пачуўшы пра хваляваньні на радзіме [[Зыгмунд Мінейка]] вяртаецца зь [[Пецярбург]]у дамоў, каб распачаць антыцарскую агітацыю сярод сялянаў. Як сьведчыць у кнізе «Імёны свабоды» [[Уладзімер Арлоў|Ўладзімер Арлоў]], у жніўні 1861 году агент III аддзяленьня даносіў начальству, што «к''адет Сигизмунд Минейко ходит переодет крестьянином и разносит сочиненную неким Марцинкевичем на народном языке „Гутарку старога дзеда“, где в стихах представлены судьбы Литвы и все притеснения приписаны российскому правительству''»<ref>Лашкевіч К. [http://news.tut.by/society/133461.html Як TUTэйшыя зьмянялі сьвет. Ліцьвінскі элін — герой Грэцыі] // [[TUT.BY]], 2 красавіка 2009 г.</ref> Знакамітая пісьменьніца [[Эліза Ажэшка]] неаднаразова падпісвалася як Габрыэла Ліцьвінка ({{мова-pl|Gabriela Litwinka|скарочана}}) або проста ''Li…ka'' (скарочаная форма: ''ліцьвінка''). «Продкі мае выйшлі зь літоўскіх балотаў», — пісаў пра [[Пінскі павет|Піншчыну]] [[Фёдар Дастаеўскі]].
[[Файл:Mužyckaja praŭda. Ziamla naša nazyvajecca litoŭskaja, a vy nazyvajeciesia litoŭcy.jpg|значак|Першая старонка нявыдадзенай Мужыцкай праўды]]
Беларускі герой-рэвалюцыянэр [[Кастусь Каліноўскі]], які заўсёды зьвяртаўся да народу ў [[беларуская мова|беларускай мове]], менаваў свой родны край (ён нарадзіўся на Берасьцейшчыне) «Літвою»
{{Цытата|Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі <...> Зямля наша зь вякоў вечных называецца літоўская, а вы то называецеся літоўцы.}}
Разам з тым у «[[Лісты з-пад шыбеніцы|Лістах з-пад шыбеніцы]]» К. Каліноўскі ўпамінае і беларусаў, і літоўцаў: «''Калі ронд польскі ўсім братнім народам дае самарондства, маскаль мала таго, што гэтак не робіць, но яшчэ там, гдзе жылі палякі, літоўцы і беларусы, заводзіць маскоўскія школы, а ў гэтых школах учаць па-маскоўску, гдзе ніколі не пачуеш і слова па-польску, па-літоўску да і па-беларуску, як народ таго хоча''».
З вуснаў украінца ў XIX стагодзьдзі пра беларуса можна было пачуць: «''Хіба лихо озме литвина, щоб він не дзекнув''» (пра «дзекаючае» вымаўленьне беларусаў). А ў ваколіцах [[Беласток]]у ўжо за нашых часоў запісана пра беларуса: «''Як сыр не закуска, так ліцьвін — не чалавек!''» або «''Ліцьвін — то чортаў сын!''»<ref name="Старажытная Літва і сучасная Летува">Дубавец С., Сагановіч Г. [http://knihi.com/vy/letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // З гісторыяй на «ВЫ». Выпуск 2. Менск, 1994.</ref>.
Мовазнаўца Антон Палявы паведамляў у сваіх чытаньнях для маскоўскай дыялекталягічнай камісіі ў 1925 годзе (пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў]] [[Навазыбкаў]]скага павету [[Чарнігаў]]шчыны):
{{Пачатак цытаты}}
Гэтыя песьні яшчэ больш пераконваюць у тым, што мова [[Ліцьвіны Севершчыны|навазыбкаўскіх ліцьвінаў]] ёсьць [[беларуская мова|мовай беларускай]], а гэткім чынам, і самі ліцьвіны — таксама ёсьць [[беларус]]амі<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.
{{Канец цытаты}}
У пагранічных зь Беларусьсю раёнах Расеі такая назва існавала да сярэдзіны
==
=== Першы запіс ===
У 1351 годзе князь [[Кейстут]] (брат вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а) рушыў у [[Вугоршчына|Вугоршчыну]] ў выправу зь літоўскім войскам (гэта былі вайсковыя аддзелы з [[Трокі|Трокаў]], [[Горадня|Горадні]], [[Драгічын]]а і [[Берасьце|Берасьця]]).
===
Тагачасную [[Беларуская мова|беларускую мову]] называлі “літоўскаю” вялікі князь Ягайла ў агульназемскім прывілеі для Літвы 1387 году, першы віленскі біскуп (1388—1398) Андрэй Васіла ў сваім тэстамэнце і іншыя літвіны, а таксама замежнікі. Беларуская мова, якая ў ВКЛ называлася “літоўскаю”, была моваю літоўскага народу
Вялікі князь [[Вітаўт]] у грамаце для віленскай катэдры з 1423
[[Славянскія мовы|Славянскай]] менаваў літоўскую мову ў 1440-х
Аўстрыйскі дыплямат Гэрбэрштэйн, які наведваў Літву ў 1517—1526 гг.<ref>Herberstein. Rerum Moscoviticarum. Unveraenderter Nachdruck. Minerva GMBH. Frankfurt a. M., 1964, p.2, s. 109—114; Сигизмунд Герберштейн. Записки о Московии. — М.: МГУ. 1988.</ref>, пісаў:
* «…бізона ліцьвіны ў сваёй мове называюць „зубр“ (Suber)»;
* «…той зьвер, якога ліцьвіны ў сваёй мове называюць „лось“ (Loss), по-нямецку завецца Ellend („лось“ — нямецк.)»;
* «Гаспадар прызначае туды [ў Жамойць] ўрадоўцу [зь Літвы], якога ў сваёй мове яны [ліцьвіны] называюць „староста“ (Starosta)».
Вэнэцыянскі дыплямат М. Фаскарына ў 1557 годзе пісаў, што «маскавіты размаўляюць і пішуць славянскай мовай, таксама як [[Харватыя|дальматы]], [[Чэхія|чэхі]], [[палякі]]
Літоўскі асьветнік [[Ляўрэнці Зізані]] выдаў у 1626 годзе на
У Актах Маскоўскага гаспадарства (запіс з 1618 году): «''… выехали из деревни человек с пятнадцать, а на них магерки литовския, и почали им говорить по-литовски: не утекайте-де!''».
=== Балцкая (неславянская) літоўская мова ===
Асабісты сакратар караля
У [[Хроніка ўсяго сьвету|Хроніцы ўсяго сьвету]], выдадзенай [[Марцін Бельскі|Марцінам Бельскім]] у 1564 годзе, паведамляецца.
{{Пачатак цытаты}}
Зь літоўскай мовай мы ўсе добра знаёмы, а як гавораць, быццам яна падобная на лацінскую. Мне так не здаецца, як у гэтых словах убачыш „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ — „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“
{{Канец цытаты}}
== Перайменаваньне ліцьвінаў у «беларусаў» ==
Упершыню назва «беларусы» ў дачыненьні да ліцьвінаў выкарыстоўваецца ў [[17 стагодзьдзе|XVII ст.]] у час войнаў Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай, у запісах маскоўскіх вайсковых пісараў, дзеля азначэньня праваслаўнага вызнаньня тых палонных ліцьвінаў і ўкраінцаў, якія былі праваслаўнымі (у адрозьненьне ад ліцьвінаў-каталікоў), напрыклад: «литвин белорусец Ошмянского повету», «литовка беларуска Мстиславского повету», «литвин белоруские веры»<ref name="nasevich"/> («руская, беларуская вера» = праваслаўе) і г. д.<ref name="latysonak">[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 212—213.</ref>.
Палонныя шляхцічы-літвіны называлі сябе вылучна “літвінамі”, напр.: «литвин Корнейко Круковской, уроженец Оршанского повету, шляхтич белоруские веры»). Сваю зямлю палонныя літоўскія (беларускія) шляхціцы таксама называлі Літвою. А. Латышонак прыйшоў да высновы:
{{Пачатак цытаты}}
«Сьвядомае ужываньне назвы „беларусец“ непісьменнымі сялянамі і прадстаўнікамі гарадскога плебсу ў сытуацыі, калі гэтае найменьне невядома шляхце, я лічу немагчымым. Выснова з гэтага можа быць толькі адна: слова „беларусец“ ва ўсіх выпадках ''уклалі ў вусны прышэльцаў маскоўскія чыноўнікі''»<ref name="latysonak"/>.
{{Канец цытаты}}
Менскі ігумен Антоній у 1846 г. пачынае сваю кніжку пра гісторыю [[Тураў]]скае епархіі наступнымі словамі:
{{Цытата|Какъ ни беденъ видъ теперешняго [[Тураў|Турова]], но все-таки память о [[Тураў|Турове]], какъ колыбели православия въ Литве, священна для всякого руссо-литвина»<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Репринт. изд. — Мн.: Белорусский экзархат Московской патриархии, 1990.}}
Таксама адгукнуліся на сьвядомасьці ліцьвінаў-беларусаў наступствы [[палянізацыі]]. Так, шматлікія беларусы называлі сябе [[палякамі]], хоць зямлю сваю [[Літва|Літвой]] і мову [[Беларуская мова|літоўскаю]].
{{Пачатак цытаты}}
«Іншая цяжкасьць паходзіць ад таго, што на мясцовай мове, а тым больш на польскай, нярэдка зьмешваюцца назвы «Беларусь» і «Літва», беларуская мова й літоўская{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіская»|name="sens"}}, то бок па старадаўняй памяці пра тыя часы, калі Беларусь і Літва ўяўлялі сабою адно цэлае, усё беларускае называлася ''літоўскім''. Спытаеце, вы напрыклад, якую-небудзь мяшчанку, хто яна такая? – Polka, адкажа яна вам. – Адкуль родам? – Z Litwy. Як гавораць дома? – Po litewsku. Між тым пры адшуканьні больш дакладных зьвестак аказваецца, што ні сама яна, ні яе родныя ні слова не разумеюць па-літоўску{{Заўвага|name="sens"}}, а гавораць выключна [[Беларуская мова|па-беларуску]]. («літоўцамі» »<ref>Н. Янчукъ ”По Минской губерніи (замѣтки изъ поѣздки въ 1886 году)” Москва, 1889</ref>.
Радок 204 ⟶ 177:
== Сучаснасьць ==
=== Ужываньне
У частковым ужытку найменьне «літвін» працягвае існаваць як саманазва вясковага жыхарства і '''ў цяперашні час'''. У 1990 годзе часопіс «Савецкая этнаграфія» падаваў зьвесткі:
{{Пачатак цытаты}}
Радок 224 ⟶ 197:
=== За мяжой ===
=== Міленіюм Літвы ===
Радок 247 ⟶ 220:
{{Цытата|Петель: Чэски і Руски когут. Валынски певень. Литовски петух.|Слоўнік [[Памва Бярында|Памвы Бярынды]], 1627 г.}}
{{Цытата|У афіцыйных дакумэнтах
== Глядзіце таксама ==
Радок 273 ⟶ 241:
{{Вікіцытатнік|Літвіны}}
{{Commons}}
* [http://kryuja.org/artykuly/dziermant/dziermant_litviny.html А. Дзермант. Як можна быць літвінам?]
* [http://pawet.net/library/history/bel_history/kraucewicz/01/Стварэнне_Вялікага_Княства_Літоўскага.html А. Краўцэвіч. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага.] [http://kamunikat.org/download.php?item=472-1.pdf PDF]
* [http://www.thepointjournal.com/output/index.php?art_id=206 А. Дайлідаў. Пра заганнасць "рускага" (тэрміналагічна) праекту гісторыі беларусаў.]
* [http://www.hrights.ru/text/belorus/b24/Chapter29.htm Ліцьвінская нацыя]{{ref-ru}} — прэса пра ліцьвінаў
* [http://veras.litvin.org/ Віктар Верас «У ВЫТОКАЎ ГІСТАРЫЧНАЙ ПРАЎДЫ»]{{ref-ru}}
* [http://jyvelitva.com Форум Літвінаў] — JyveLitva.com
| |||