Спач (турма): розьніца паміж вэрсіямі

'''Турма Спач''' ({{мова-sq|Burgu i Spaçit}}) -— турма ў Альбаніі, якая існавала з [[1968]] па [[1991]] гады ў паўночнай частцы [[Народная Сацыялістычная Рэспубліка Альбанія|народнай Сацыялістычнай Рэспублікі Албаніі]] і названая ў гонар вёскі Спач ў муніцыпалітэце Мірдыта. Зьняволеныя ў гэтай турме займаліся папраўчымі работамі на шахтах. Гэтая турма была адной з самых сумна вядомых турмаў краінкраінаў [[АВД]], куды адпраўляліся неня толькі звычайныя крымінальнікі, але і палітычныя апанэнты камуністычнай улады Альбаніі <ref>[http://albania-news.ru/kultura/tyurma-v-albanii-dobavlena- v-spisok-vsemirnogo-fonda-pamyatnikov-443 Турма ў Альбаніі дададзеная ў сьпіс Сусьветнага фонду помнікаў]{{ref-ru}}</ref>. З кастрычніка 2015 году турма ўваходзіць у сьпіс Сусьветнага фонду помнікаў<ref>{{cite web|url=http://diepresse.com/home/ausland/aussenpolitik/1439790/Albanien_Wo-man-fuer-Klagen-ueber-das-Essen-zehn-Jahre-Haft-erhielt|author=Thomas Roser|title=Albanien: Wo man für Klagen über das Essen zehn Jahre Haft erhielt|publisher=Die Presse|date=2013-08-08|language=de|accessdate=2017-04-13}}</ref>. Называецца грамадзкімі і палітычнымі дзеячамі сымбалям тэрору <ref>{{cite web|url=http://www.dw.com/de/albanien-aufarbeitung-der-kommunistischen-vergangenheit/av-17016461|title=Albanien: Aufarbeitung der kommunistischen Vergangenheit|lang=de|author=Vilma Filaj-Ballvora, Johan von Mirbach|publisher=[[Deutsche Welle]]|date=2013-08-13|accessdate=2017-04-13}}</ref> і камуністычнай дыктатуры ў Альбаніі<ref>{{cite web|url=http://chwb.org/albania/news/ambassador-lus-reflections-on-spac-prison/|title=Ambassador Lu’s Reflections on Spaç Prison|publisher=Cultural Heritage without Borders|date=2015-11-03|lang=en|accessdate=2017-04-13}}</ref>.

Першыя будаўнічыя працы ў вёсцы Спач пачаліся ў 1954 годзе <ref>{{cite web|url=http://www.port724.com:8080/images/site/198384/documents/1415238071/TETE_ALBANIA_consultant_report.pdf|title=Spac Copper Project Feasibility Study Results|author=Albania Tete Mining|lang=en|accessdate=2017-04-13}}</ref>. Адкрыцьцё турмы адбылося ў 1968 годзе<ref>{{cite web|url=https://www.wmf.org/project/spa%C3%A7-prison|title=Spaç Prison|publisher=World Monuments Fund|lang=en|accessdate=2017-04-13}}</ref>: яна ўвайшла ў сыстэму турмаў, якую [[Энвэер Ходжа]] цалкам пераняў з [[ГУЛАГ]]у. У склад турмы ўваходзілі камэры для вязьняў, у якіх летам было горача, а зімой зімна; асобна стаялі ізалятары, сталовая, адміністрацыйны будынак і памяшканьне для нясеньня вахты. У працоўным лягеры працавалі за 1400 чалавек пры наяўнасьці месцаў усяго для 400 зьняволеных. Яны займаліся штодня шматгадзіннымі цяжкімі працамі ў шкодных умовах з дрэннай вэнтыляцыяй і недахопам паветра. Да тунэлю вёў мост<ref name=":0">{{cite web|url=http://www.berfrois.com/2015/10/vincent-w-j-van-gerven-oei-visits-spac/|title=Vincent W.J. van Gerven Oei visits Spac|author=Vincent W.J. van Gerven Oei|publisher=Berfrois|date=2015-10-09|lang=en|accessdate=2017-04-13}}</ref><ref name=":1">{{cite web|url=http://muzeuimemories.info/en/|title=Muzeu i Memories|lang=en|accessdate=2017-04-12}}</ref>. З многімі зьняволенымі дрэнна абыходзіліся, некаторыя былі забітыя аховай, іншыя памерлі ад зьнясіленьня, трэція захварэлі падчас працы і памерлі. Ім не аказвалася належная мэдыцынская дапамога, харчаваньне было таксама кепскім. Па словах Зэфа Сымона, яго трымалі 12 гадоў у турме ў такіх умовах, што былі не лепш за умоўўмоў [[Маўтхаўзэн (канцэнтрацыйны лягер)|канцлягэру Маўтхаўзэн]]<ref>{{cite web|url=https://zenit.org/articles/albanian-bishop-recalls-an-era-of-agonies/|title=Albanian Bishop Recalls an Era of Agonies|publisher=Zenit|date=2005-09-27|lang=en|accessdate=27-04-13}}</ref>.

У траўні 1973 году зьняволеныя ўзьнялі бунт: першы антыкамуністычны выступ у Альбаніі. Яны вывесілі [[сьцяг Альбаніі]] безбезь пяціканцовай зоркі<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.arkivalajmeve.com/Burgu-i-Spacit-nis-projekti-i-kthimit-ne-muze.163567/|title=Burgu i Spaçit, nis projekti i kthimit në muze|author=Gazeta Shqip|publisher=Info Arkiva|lang=sq|accessdate=2017-04-12}}</ref><ref name=":3">{{cite web|url=http://www.panorama.com.al/spac-1985-bisedat-e-te-burgosurve-per-krijimin-e-partise-demokratike-vdekja-e-enverit-si-e-rrahen-dom-simonin-ne-spac/|title=„Spaç 1985, bisedat e të burgosurve për krijimin e Partisë Demokratike“. Vdekja e Enverit, si e rrahën Dom Simonin në Spaç|publisher=Panorama|date=2014-10-27|lang=sq|accessdate=2017-04-13}}</ref>. Войскі адмысловага прызначэньня за тры дні аднавілі кантроль над турмой. Чацьвёра завадатараў былі расстраляныя, яшчэ каля 100 атрымалі вялікія турэмныя тэрміны. У траўні 1985 году адбылося другое паўстаньне супраць агідных ўмоў утрыманьня і гвалту ахоўнікаў. Спэцназ МУС прыбыў на верталёце ў турму: траіх зьняволеных расстралялі, шмат каму павялічылі турэмныя тэрміны. Некаторыя зьняволеныя былі зьбітыя да сьмерці аховай і супрацоўнікамі [[Сігурымі]] за антыўрадавыя выказваньні.

Пасьля 1995 году турма была цалкам занядбана і паступова прыйшла ў запусьценьне. Жалеза і іншы мэталь дэмантавалі і прадалі<ref name=":0" /><ref>{{cite web|url=http://www.balkaninsight.com/en/article/albania-historic-prison-camp-ripped-apart-for-scrap|title=Thieves Plunder Historic Albanian Labour Camp|author=Besar Likmeta|publisher=Balkan Insight|date=2013-02-15|lang=en|accessdate=2017-04-13}}</ref>. Былая турма Спач цяпер вядомая як помнік культуры другой катэгорыі<ref name=":1" />. Існуюць некалькі плянаў ад міжнародных арганізацыйарганізацыяў і былых палітвязьняў па ператварэньні турмы ў мэмарыял або музэй<ref>[http://arkivi2.peshkupauje.com/2009/07/burgu-i-spacit-zbardhet-projekti-qe-i.html Burgu i Spacit: zbardhet projekti që i kthen imazhin e viteve ‘70-‘80] {{ref-sq}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.dailymail.co.uk/wires/ap/article-3649000/Albanias-broken-men-fear-prison-horrors-forgotten.html|author=AP|title=Albania's broken men fear prison horrors will be forgotten|publisher=Mail Online|date=2016-06-19|lang=en|accessdate=2017-04-13}}</ref>. У 2015 годзе нью-ёрская арганізацыя '' World Monument Fund '' ўключыла турму ў сьпіс 50 помнікаў, якія знаходзяцца пад пагрозай зьнікненьня<ref>{{cite web|url=https://www.wmf.org/sites/default/files/2016_watch_sites_at_a_glance.pdf|title=2016 World Monuments Watch|publisher=World Monuments Fund|lang=en|accessdate=2017-04-12}}</ref>. Але ня гледзячы на статус турмы, на тэрыторыі вязьніцы працягваюцца працы ў шахтах<ref name=":0" />. Аднак насуперак статусу, на тэрыторыі турмы працягваюцца работы ў шахтах<ref name=":0" />. Турэцкая кампанія плануеплянуе распрацоўваць і далей другое па велічыні радовішча медзі ў Альбаніі<ref>{{cite web|url=http://www.tete-mine.com/copper/albania|title=Albania|publisher=Tete Mining|lang=en|accessdate=2017-04-12}}</ref>.

* Marianne Graf. Spaç –— es war die Hölle // Albanien nördlich des Shkumbin. — Gnas: Herbert Weishaupt Verlag, 2003. — ISBN 978-3-7059-0166-7.