Стамбул: розьніца паміж вэрсіямі

'''Стамбу́л''' ({{мова-tr|İstanbul}}) — самы вялікі горад [[Турэччына|Турэччыны]]. Старажытная назва — ''Бізантыюм'' ({{мова-el|Βυζάντιον}}), потым ''Канстантынопаль'' ({{мова-el|Κωνσταντινούπολις}}) з [[324]] да [[1930]] году. [[18 сакавіка]] [[1930]] году назва гораду была афіцыйна зьмененая на ''Стамбул''. Першапачаткова горад быў заснаваны ў [[660 да н. э.|660 годзе да н. э.]] як грэцкая калёнія на эўрапейскай частцы пратокі [[Басфор]], але потым, у [[330]] годзе н. э. стаў сталіцай [[Усходняя Рымская імпэрыя|Усходняй Рымскай імпэрыі]].

У горадзе налічваецца 5 унівэрсытэтаў, самы стары зь якіх [[Стамбульскі ўнівэрсытэт]] быў заснаваны ў [[1453]] годзе.

Пратока Басфор, якая аддзяляе Эўропу ад [[Азія|Азіі]] адначасова дзеліць і Стамбул на дзьве часткі, што робіць Стамбул адзіным у сьвеце горадам, які знаходзіцца на двух кантынэнтах. Два вялікія масты злучаюць эўрапейскую і азіяцкую часткі гораду (''Басфорскі мост'', акі быў пабудаваны ў [[1973]] годзе, даўжынёй 1074 мэтры і ''мост Мэхмэта'', які быў пабудаваны ў [[1988]] годзе, даўжынёй 1090 мэтраў). [[Затока Залаты Рог]] дзеліць эўрапейскую частку гораду на паўднёвую частку ''Стары Стамбул'' і паўночную ''Бэюглу''.

У Стамбуле ў [[1855]] годзе памёр [[Адам Міцкевіч]].

У ісламскім сьвеце, горад быў вядомы па прозьвішчы — на арабскай мове: القسطنطينية, лацінкай: ''al-Qusṭanṭiniyah'', старатурэцкая: قسطنطينيه, лацінскай: ''Kostantiniyye''. Пасьля [[Падзеньне Канстантынопалю|заваяваньня Канстанцінопалю ў 1453 годзе]], гэта была афіцыйная назва гораду на турэцкай мове, выкарыстоўвалася да падзеньня [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]] ў [[1923]] годзе. У пэрсыдзкай і арабскай мовах карысталіся назвамі «Rūmiyet al-kubra» (буйны горад рымлянаў) або «Taht-i Rūm» (сталіца рымлянаў), і да таго падобнае.

Назва «Стамбул» упершыню згадваецца ў [[10 стагодзьдзе|X ст.]]стагодзьдзі уў армянскіх, турэцкіх і арабскіх крыніцах. Назва паходзіць ад грэцкага тэрміну «εἰς τὴν Πόλιν» або «στην Πόλη», што азначае «ў горадзе». Гэтая назва выкарыстоўвалася асманамі да заваяваньня гэтага гораду, выкарыстоўвалася таксама і падчас асманскага валадарства, хоць афіцыйная назва была «قسطنطينيه» (''Kostantiniyye''). Пасьля стварэньня Турэцкай Рэспублікі ў [[1923]] годзе, гэтае імя абвешчана адзінай афіцыйнай назвай гораду. Як у [[Бізантыя|Бізантыі]], так і ў Асманскай імпэрыі гораду некаторы час давалі ганаровыя імёны, такія як: «Дзьверы дабрабыту», «Высокая Порта», «Сталіца прастолу» і іншыя.

У [[667 да н. э.]] на месцы фракійскага Лігаса мегарцы на чале зь Бізасам (Бізантам) заснавалі новы горад. У гонар правадыра каляністаў ён атрымаў імя Бізантый.

У [[512 да н. э.|512]] — [[478 да н. э.]] Бізантый знаходзіўся пад уладай [[Пэрсія|Пэрсіі]]. Пасьля вызваленьня ўвайшоў у склад Афінскай Архе. У [[411 да н. э.|411]] — [[409 да н. э.|409]] і [[405 да н. э.|405]] — [[389 да н. э.]] — часова знаходзіўся пад кантролем [[Спарта|Спарты]], у [[364 да н. э.]] — [[Фівы|Фіваў]]. У [[357 да н. э.]] канчаткова выходзіць з падначаленьня [[Атэны|Атэнаў]].

У [[227 да н. э.]] горад атакавалі [[кельты]] ([[галы]]), якія пасьля пасяліліся на паўночным беразе Залатога Рога.

У [[146 да н. э.]] Бізантый заключыў пагадненьне з [[Рым]]ам, у [[74 да н. э.]] — увайшоў у склад Рымскай рэспублікі. У [[193]] горад пасьля трохгадовай аблогі быў захоплены Сэптыміем Сэверам. Ён загадаў разбурыць гарадзкія муры і пазбавіць горад усіх прывілеяў.

[[12 ліпеня]] [[400]] г. жыхары Канстантынопалю з зброяй у руках выганяюць з гораду кельтаў. У 412 г. Канстантынопаль і яго абарончыя збудаваньні былі пашкоджаныя землятрусам. Таму ў часы Фіядосія II заходней ад «канстантынавых муроў» былі збудаваныя новыя муры.

Аляксей I Комнін змушаны быў зьвярнуцца за дапамогай да крыжакоў. Аднак зьяўленьне Ерусалімскага каралеўства і актыўнае пасоўваньне на Ўсход заходніх канкурэнтаў — вэнэцыянцаў, генуэзцаў, пізанцаў нанесла ўдар па эканоміцы Бізантыйскай сталіцы. Незадаволены гэтым Андронік I Комнін у 1183 г. адмяніў прывілеі італьянскіх гандляроў і выгнаў іх за межы імпэрыі. Вэнэцыянцы адпомсьцілі — падчас чацьвёртага крыжовага пахода, заходнія рыцары спачатку ўзялі Канстантынопаль у аблогу, а [[13 красавіка]] [[1204]] г. узялі горад штурмам і разрабавалі.

Канстантынопаль быў пераўтвораны ў сталіцу новай дзяржавы, якая атрымала назву [[Лацінская імпэрыя]]. Вярнуць сабе горад грэкам атрымалася толькі [[15 ліпеня]] [[1261]] г., калі жыхары адкрылі вароты ўладальніку Нікейскай імпэрыі Міхаілу VIII Палеялагу.

Ужо [[3 чэрвеня]] [[1453]] г. султан загадаў перабудаваць пад мусульманскі мячэт сабор Сьвятой Сафіі. Такая ж доля чакала і большасьць іншых хрысьціянскіх храмаў. Побач зь імі пачалі будаваць і новыя мячэці, першай зь якіх стаў комплекс у гонар Ейюба Ансары. Мячэт Фаціх быў збудаваны пад кіраўніцтвам грэцкага архітэктара Хрыстодула на месцы і з матэрыялаў царквы Сьвятых Апосталаў. Пры Мэхмэдзе II таксама пачалося будаўніцтва стамбульскага Вялікага кірмаша. Недалёка ад былога Форума Фіядосія паўстаў Султанскі палац (Эскі-Сарай), аднак у ім султану было зацесна, і ў 1466 на месцы былога Акропаля Бізантыя пачалося будаўніцтва новага палаца — Тапкапы. Пасьля сюды пераехаў сам султан і яго канцылярыя, а двор і Гарэм засталіся ў старым палацы.

У часы кіраваньня [[Сулейман I|Сулеймана I]] у [[1520]]—[[1566]]1520—1566 гадах горад перажывае новы «залаты век». Імпэрыя, якая працягнулася ад [[Марока]] да [[Індыйскі акіян|Індыйскага акіяна]], была абавязаная трымаць годную сталіцу. У Стамбуле будуюцца новыя мячэці, медрэсы і будынкі. Галоўны архітэктар Сулеймана [[Сынан]] будуе, у прыватнасьці мячэт [[Шаг-задэ]] (скончаны ў [[1548]]) і [[мячэт Сулеймана]], якая ператварылася ў сапраўдны сымбаль Стамбула. Разбудоўваецца палац [[Тапкапы]], куды па патрабаваньню жонкі султана Раксаланы перабіраецца і султанскі [[гарэм]]. Свой палац будуе і вялікі [[візыр]] [[Ібрагім-паша]] — з заходняга боку былога іпадрома.

Велізарныя выдаткі на будаўніцтва гораду спусташалі дзяржаўную скарбніцу, а ваенная фартуна ад імпэрыі пачала адварочвацца. Асман II у [[1622]] годзе, раздражнёны паражэньнем пад Хоцінам, наогул вырашыў перанесьці сталіцу на ўсход — да [[Дамаск]]у або Алепа. Аднак паўсталі янычары, султана схапілі і пасьля зьдзекаваньняў забілі ў замку Эдыкуле.

Да сярэдзіны [[17 стагодзьдзе|XVII ст.]]стагодзьдзя Стамбул ператвараецца ў адзін з найбуйных гарадоў тагачаснага сьвету. У горадзе працавала 23 тысячы майстэрняў (80 тысячаў працоўных). Толькі буйных купцоў налічвалася 15 тысячаў. Ім належалі 32 тысячы крамаў і складоў. Аднак жыльлёвае і гаспадарчае будаўніцтва вялося хаатычна і пажары пагражалі ледзь не ўсяму гораду. У [[1572]] годзе быў прыняты нават адмысловы закон, які патрабаваў ад гаспадара кожнага дому мець драбіны і вялікія бочкі з вадой. Тым ня менш толькі з [[1633]] па [[1698]] гады ў Стамбуле адбыўся 21 вялікі пажар, найбуйнейшы — у [[1660]] годзе.

Стамбул заставаўся цэнтрам ня толькі турэцкай або ісламскай культуры. У горадзе працягвала дзейнічаць Канстантынопальская Патрыярхія праваслаўнай царквы (рэзыдэнцыяй патрыярха з [[1456]] была царква Багародзіцы (у 1587 ператвораная ў мячэт), з [[1720]] — царква Сьвятога Георгія). У 1565 была адкрытая першая армянская друкарня, у [[1627]] — першая грэцкая. І толькі ў [[1727]] султан [[Ахмэд III]], які лічыў сябе вялікім асьветнікам, пабудаваў у палацы Тапкапы бібліятэку (1719) і даў дазвол на адкрыцьцё друкарні для друку кніг на турэцкай і арабскай мовах, пры ўмове што яна ня будзе друкаваць рэлігійнае літаратуры (супраць гэтага пярэчыла духавенства).

Усё гэта прымушае султана Сэліма III ([[1789]]—[[1807]]1789—1807) пачаць сапраўдныя рэформы. У 1793 г. ствараюцца першыя падразьдзяленьні рэгулярнага войска, у сталіцы будуюцца новыя жаўнерні, пашыраюцца ваенныя школы, аднаўляецца праца друкарняў. Незадаволеныя новаўвядзеньнямі, янычары ў 1807 г. скідваюць манарха-рэфарматара і саджаюць на пасаду сваіх марыянеткаў. Замест гэтага прыхільнікі рэформаў зьбіраюць уласнае войска і зь яго дапамогай прыводзяць да ўлады Махмуда II, які працягвае справу Сэліма. Праўда яму прыходзіцца адначасова змагацца з паўстаньнем грэкаў, на баку якіх — грамадзкая думка ўсёй Эўропы, і замяняць чыноўнікаў-фанарыётаў лаяльным туркамі. Пасьля чарговага мецяжу янычараў, султан канчаткова ліквідуе янычарскі полк.

Наступны султан Абдул-Меджыд I ([[1839]]—[[1861]]1839—1861) [[3 лістапада]] [[1839]] году выдае Гюльханэйскі ўказ аб пачатку глыбокіх рэформаў, якія атрымліваюць назву «танзымат». Стамбул таксама зьмяняецца. У [[1845]] г. пабудаваны першы пастаянны Галацкі мост. У [[1846]] г. адчыняецца Сельскагаспадарчая школа, [[1848]] — першая пэдагагічная вучэльня, [[1850]] — грамадзтва Эджумен і Даніш (Старатурэцкая Акадэмія навук), у моду зноў, але ўжо сярод шырэйшых пластоў, уваходзіць француская мова і эўрапейскае адзеньне. Тым больш, што падчас Крымскай вайны ангельцы з французамі становяцца саюзьнікамі, і іх салдаты месьцяца ў Стамбуле. Пасьля перамогі над Расеяй рэзыдэнцыю султана ўрачыста пераносяць з палаца Тапкапы ў новую рэзыдэнцыю, пабудаваную па эўрапейскім узоры, — палац Далмабахчэ. У [[1867]] г. пачынае працаваць першы турэцкі прафэсійны тэатар, у [[1868]] — Галатасарайскі ліцэй. У [[1870]] годзе афіцыйна адчыняецца ўнівэрсытэт, аде ён праіснаваў нядоўга — да канца [[1871]] г. У 1871 г. ў Стамбуле зьяўляецца першая трамвайная лінія, а ў 1875 карлікавая лінія мэтро.

У [[1875]] урад імпэрыі змушаны быў абвясьціць аб дзяржаўным банкруцтве. Бездапаможнасьцю ўлады паспрабавалі скарыстацца апазыцыянэры — «новыя асманы» на чале з Ахмэдам Мідхат-пашою. Пад ціскам вуліцаў і ўлічваючы незадаволенасьць у воінскіх частках султан Абдул-Азіз у траўні [[1876]] году згаджаецца ўвесьці Мідхат-Пашу ў склад ураду, а пасьля — і сам зракаецца стальца.

Новы султан Мурад V абмяжоўваецца амністыяй і фармальнай згоды на абмеркаваньне праекту канстытуцыі. Праз тры месяцы і яго адхіляюць ад улады. Новым султанам становіцца Абдул-Гамід II. Ён прызначае Мідхат-Пашу вялікім візірам. [[23 сьнежня]] [[1876]] г. на ўрачыстай цырымоніі ў Стамбуле ад імя султана абвяшчаюць аб уводзінах канстытуцыі. Але выконваць яе Абдул-Гамід II не зьбіраўся. У лютым Мідхата адхіляюць ад ураду. Абраны парлямэнт прапрацаваў толькі адзін год. На падставе новай вайны з Расеяй дэпутатаў разганяюць і султан усталёўвае рэжым асабістай дыктатуры, які атрымаў назву «зулюм». Уводзіцца жорсткая цэнзура, іншадумцаў за самую меншую падазронасьць арыштоўваюць, па краіне коцяцца армянскія пагромы.

Змаганьне супраць рэжыму «зулюма» ўзначальвае партыя «Яднаньне і прагрэс» («маладыя туркі»), першае згуртаваньне якой было створана ў Стамбуле ў 1889 г. У 1908 г. успыхнула Младатурэцкая рэвалюцыя. [[24 чэрвеня]] Абдул-Гамід II, змушаны выканаць ультыматум рэвалюцыянэраў, выдае ўказ аб узнаўленьні канстытуцыі і скліканьня парлямэнта. Але ў красавіку [[1909]] году ў Стамбуле ўспыхвае мяцеж. Младатуркі накіроўваюць у сталіцу войска і фактычна бяруць горад штурмам. Абдула Гаміда II канчаткова пазбаўляюць стальца.

Вайну за незалежнасьць Турэччыны ўзначаліў Мустафа Кемаль (Атацюрк). Сталіцай новаўтворанай Турэцкай Рэспублікі стала Анкара. У [[1930]] г. прыняты закон, які забараніў у афіцыйных дакумэнтах выкарыстоўваць назву Канстантынопаль. Адзінай афіцыйнай назвай гораду стала імя Стамбул.

Самая нізкая зарэгістраваная тэмпэратура склала −16,1&nbsp;°C ([[9 лютага]] [[1927]]). Самая высокая зарэгістраваная тэмпэратура склала 40,5&nbsp;°C ([[12 ліпеня]] [[2000]]).<ref>{{Спасылка|url=http://www.mherrera.org/temp.htm|загаловак=Extreme Temperatures Around the World- world highest lowest temperatures|выдавец=Mherrera.org|дата=22 студзеня 2010}}</ref>

Хуткі трамвай (T1) пачаў перавозкі пасажыраў з [[1992]] году, маючы эўрапейскую шырыню каляіны, злучыў Сыркеджы з Тапкапы. Лінія была працягнутая ад Тапкапы ў Зэйтынбурну ў сакавіку [[1994]] году, і ад Сыкерджы да Эмін’ёну ў красавіку [[1996]] году. [[30 студзеня]] [[2005]] лінія была падоўжаная ад Эмін’ёна да Фіндыклі захапіўшы Залаты Рог па Галатыйскаму масту.

Будаўніцтва сучаснага падземнага мэтрапалітэна ў Стамбуле пачалося ў 1992 г. Першая лінія (M2) TaксімТаксім — 4-ы Левент увайшла ў лад [[16 верасня]] [[2000]] г. Даўжыня лініі 8.5 км, мае 6 станцыяў, выкананьні аднатыпныя, але ў розных колерах. Цяпер працуюць 8 цягнікоў па 4 вагона ў кожным. Інтэрвал руху 5 хвілін, штодзённая перавозка 130 000 пасажыраў. Працягласьць паездкі 12 хвілін. Падземка здольная процістаяць землятрусам магутнасьцю 9 балаў па шкале Рыхтэра.