Франклін Дэлана Рузвэлт: розьніца паміж вэрсіямі

|пасада = {{Сьцяг ЗША}} 32-ы [[Прэзыдэнт ЗША]]

|пачатак_тэрміну = [[4 сакавіка]] [[1933]]

|канец_тэрміну = [[12 красавіка]] [[1945]]

'''Франклін Дэлана Рузвэлт''' ([[1882]]—[[1945]]) — 32-ы прэзыдэнт [[ЗША]] й цэнтральная фігура ў падзеях сьвету ў сярэдзіне [[20 стагодзьдзе|XX стагодзьдзя]], кіраваўшы Злучанымі Штатамі падчас [[Вялікая дэпрэсія|сусьветнай эканамічнай крызы]] й [[Другая сусьветная вайна|сусьветнай вайны]]. Адзіны амэрыканскі прэзыдэнт абраны больш чым на два тэрміны. Рузвэлт перамог дзеючага прэзыдэнта рэспубліканца [[Гэрбэрт Кларк Гувэр|Гэрбэрта Гувэра]] ў лістападзе [[1932]] году, падчас Вялікай дэпрэсіі. Спалучэньне ў Рузвэлта якасьцяў аптымізму й актыўнасьці спрыяла адраджэньню нацыянальнага духу. У цесным супрацоўніцтве з [[Ўінстан Чэрчыль|Ўінстанам Чэрчылем]] і [[Ёсіф Сталін|Ёсіфам Сталіным]], вядучымі саюзьнікамі супраць [[Трэці Райх|нацыскай Нямеччыны]] й [[Японія|Японіі]] ў Другой сусьветнай вайне, ён памёр калі перамога была ўжо дзелам часу.

Пачынаючы са сваіх «[[Першыя сто дзён|першых ста дзён]]» у офісу, якія пачаліся [[4 сакавіка]] [[1933]] году, Рузвэлт адразу ж узяў арыентыр на [[Новы курс Рузвэлта|Новы курс]] — комплекс праграмаў, прызначаных для атрыманьня дапамогі (асабліва забесьпячэньне беспрацоўных дзяржаўнымі працоўнымі месцамі), аднаўленьне эканомікі й рэформаў, шляхам рэгуляваньня дзейнасьці [[Ўол-стрыт]], банкаў і транспарту. Паляпшэньне стану эканомікі праходзіла вельмі хутка з 1933 па [[1937]] гады, але затым наступіла глыбокая рэцэсія. Двухпартыйная кансэрватыўная кааліцыя, утвораная ў 1937 годзе перашкодзіла яму прасунуць шмат якія новыя законапраекты, таму былі адменены многія з праграмаў надзвычайнай дапамогі, калі беспрацоўе практычна скончылася падчас Другой сусьветнай вайны. Большасьць правілаў Новога курсу былі спынены каля [[1975]]—[[1985]]1975—1985 гадоў, за выключэньнем рэгуляваньня Ўол-стрыт [[каштоўныя паперы|каштоўнымі паперамі]] й [[біржа]]й, якое ўсё яшчэ існуе. Нараўне зь некалькімі больш дробнымі праграмамі, працягваюць існаваць [[Фэдэральная карпарацыя страхаваньня дэпазытаў]], якая была створана ў 1933 годзе, і сацыяльнае забесьпячэньне, якое Кангрэс прыняў у [[1935]] годзе.

Калі сусьветная вайна была амаль непазьбежнай пасьля [[1938]] году, з-за японскага ўварваньня ў [[Кітай]] і агрэсіі нацысцкай Нямеччыны, Рузвэлт аказаў моцную дыпляматычную й фінансавую падтрымку Кітаю й [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], захоўваючы афіцыйна нэўтралітэт. Ягонай мэтай было зрабіць Амэрыку «арсэналам дэмакратыі», якая будзе пастаўляць баепрыпасы да саюзьнікаў. Ён дамогся амаль аднадушнай аб’явы вайны супраць Японіі пасьля нападу японцаў на [[Пэрл-Гарбар]] [[7 сьнежня]] [[1941]] году, назваўшы яго «днём, калі будзе жыць ганьба». Ён кіраваў мабілізацыяй эканомікі ЗША ў падтрымку намаганьняў саюзьнікаў у вайне. Беспрацоўе зьнізілася да 2%, дзейнасьць праграмаў дапамогі ў асноўным скончылася, а прамысловая эканоміка хутка расла, калі мільёны людзей пераехалі ў новыя працоўныя месцы ў ваенныя цэнтры, а 16 мільёнаў мужчын і 300. 000 жанчын былі мабілізаваны на ваенную службу.

[[Файл:FDR in 1893.jpg|міні|справа|120пкс|Рузвэлт у 1893 годзе]]

Франклін Дэлана Рузвэлт нарадзіўся [[30 студзеня]] [[1882]] году ў горадзе Гадсан-Валі [[Гайд Парк|Гайд-Парка]], [[Нью-Ёрк]]. Ягоны бацька, Джэймз Рузвэлт, і ягоная маці, Сара Эн Дэлана, абодва былі з заможных старажытных сем’яў Нью-Ёрку, [[Нідэрлянды|нідэрляндзкага]] й [[францыя|францускага]] паходжаньня адпаведна. Франклін быў іхным адзіным дзіцём.

Пасьля сканчэньня школы Рузвэлт паступіў у [[Гарвардзкі ўнівэрсытэт|Гарвардзкі каледж]] і жыў у блёке для заможных студэнтаў. Франклін быў чальцом зьвязу AΔΦ, а таксама працаваў рэдактарам у штодзённай газэце «Harvard Crimson». Рузвэлт пазьней заявіў: «Я выбраў эканамічных курсы ў каледжы, і вучыўся па яму чатыры гады, але ўсё, што я вучыў было няслушным». У той час, калі ён навучаўся ў Гарвардзе, ягоны стрыечны брат у пятым калене [[Тэадор Рузвэлт]] стаў прэзыдэнтам. Энэргічны стыль кіраўніцтва новага прэзыдэнта й стараннасьць у рэфармаваньні зрабіла яго героем для Франкліна. У [[1902]] годзе Франклін сустрэў сваю будучую жонку [[Элеанора Рузвэлт|Элеанору Рузвэлт]], пляменьніцу Тэадора, на прыёме ў [[Белы дом|Белым доме]] (раней яны сустракаліся, калі былі дзецьмі). На той час Франкліну Рузвэлту было дваццаць гадоў, Элеаноры — дзевятнаццаць.

Рузвэлт паступіў на юрыдычны факультэт [[Калюмбійскі ўнівэрсытэт|Калюмбійскага ўнівэрсітэту]] ў [[1904]] годзе, але кінуў яго ў [[1907]] годзе. У [[1908]] годзе ён уладкаваўся на працу ў прэстыжную фірму з Уолл-стрыт ''Carter Ledyard & Milburn'', якая працавала ў сфэры юрыдычнага права. [[11 кастрычніка]] [[1911]] году быў залічаны ў [[Масонства|масонскую]] «Галяндзкую ложу нумар 8» у Нью-Ёрку<ref>[http://www.pagrandlodge.org/mlam/presidents/froosevelt.html «Masonic Presidents»]. Grand Lodge of Pennsylvania.</ref>.

[[17 сакавіка]] [[1905]] году Рузвэлт пашлюбаваўся з Элеанорай, нягледзячы на ​​жорсткае супраціўленьне сваёй маці. Дзядзька Элеаноры, Тэадор Рузвэлт, прадстаўляў яе на вясельлі, бо Элеанора страціла сваіх бацькоў ва ўзросьце дзесяці гадоў. Маладая пара адразу ж пераехала ў [[Спрынгўуд]], маёмасьць Франклінавай сям’і, дзе ягоная маці стала частым госьцем дома, на вялікі жаль Элеаноры. Дом належыў маці Рузвэлта да ейнай сьмерці ў [[1941]] годзе. Што тычыцца асабістага жыцьця, Франклін быў харызматычным, прыгожым і сацыяльна актыўным чалавекам. У адрозьненьне ад яго Элеанора не любіла грамадзкае жыцьцё, і часьцяком заставалася дома, каб выхоўваць сваіх дзяцей. Яны мелі шэсьць дзяцей:

У жніўні [[1921]] году, у той час калі Рузвэлт разам зь сям’ёй адпачываў на высьпе [[Кэмпабэла]] ў [[Нью-Брансўік]]у, [[Канада]], у Рузвэлта было дыягназавана захворваньне на [[поліяміэліт]], што прывяло да пастаяннага паралічу ніжніх канцавінаў. Гэты дыягназ быў пазьней пастаўлены пад сумнёў<ref>Lomazow, Steven. [http://www.scribd.com/doc/24896077/The-Untold-Neurological-Disease-of-Franklin-Delano «The Untold Neurological Disease of Franklin Delano Roosevelt»]. Scribd Inc.</ref>. Але ўсё сваё жыцьцё Рузвэлт адмаўляўся прызнаваць сябе паралізаваным. Ён праходзіў шырокі спэктар лячэньня, уключаючы [[гідратэрапія|гідратэрапію]], а ў [[1926]] годзе, ён набыў курорт у [[Ўорм-Спрынгс]], штат [[Джорджыя]], дзе ён прафундаваў цэнтар гідратэрапіі для лячэньня хворых на поліяміэліт, які працуе й да сёньняшняга дня й называецца Інстытут Рэабілітацыі ймя Рузвэлта ў Ўорм-Спрынгс. Пасьля таго, як ён стаў прэзыдэнтам, ён быў адным з фундатараў Нацыянальнага Фонду дзіцячага паралічу (цяпер вядомы як «March of Dimes»).

Калі Рузвэлт стаў прэзыдэнтам [[4 сакавіка]] [[1933]] году (праз 32 дні пасьля таго, як [[Гітлер]] быў прызначаны [[канцлер]]ам Нямеччыны) ЗША была ў самым горшым стане ў сваёй гісторыі. Чвэрць працаздольнага насельніцтва была беспрацоўнай. Фэрмэры аказаліся ў цяжкім становішчы, калі цэны ўпалі на 60%. Прамысловая вытворчасьць зьнізілася больш чым удвая з [[1929]] году. Два мільёны чалавек засталіся без прытулку. Да вечара 4 сакавіка, 32 з 48 штатаў, у тым ліку й [[Вашынгтон (акруга Калюмбія)|акруга Калюмбія]] зачынілі свае банкі<ref>Jonathan Alter, The Defining Moment (2006), ст. 190.</ref>. Нью-Ёрцкі Фэдэральны рэзэрвовы банк ня змог адкрыцца на наступны дзень, бо за некалькі дзён да гэтага кліенты ў паніцы зьнімалі вялізарныя суммы са свайго рахунку<ref>Kennedy, Susan Estabrook (March 13, 1933). [http://www.time.com/time/printout/0,8816,745289,00.html «Bottom (The Banking Crisis of 1933)»]. Time Magazine.</ref>. Пачынаючы са сваёй інаўгурацыйнай прамовы Рузвэлт абвінавачваў у эканамічнай крызе банкіраў і фінансістаў, якія імкнучыся да прыбытку, улічвалі толькі ўласныя інтарэсы.

На прэзыдэнцкіх выбарах [[1936]] году, Рузвэлт прадставіў праграму, якая працягвала Новы курс. Ягоны супраціўнік, губэрнатар штата [[Канзас]] [[Альф Лэндон]] шмат што пераняў з Новага курса Рузвэлта, але атрымаў паразу. Рузвэлт заваяваў 60,8% галасоў і атрымаў перамогу ў кожным штаце, за выключэньнем [[Мэн (штат)|Мэна]] й [[Вэрмонт|Вэрманта]]. Дэмакраты атрымалі яшчэ больш месцаў у [[Кангрэс]]е. Рузвэлт быў падтрыманы кааліцыяй выбаршчыкаў, якая ўключала традыцыйных дэмакратаў па ўсёй краіне, дробных фэрмэраў, «Самавіты Поўдзень», каталікоў, выбаршчыкоў зь вялікіх гарадоў, прафзьвязы, афраамэрыканцаў поўначы, габрэяў, прадстаўнікоў інтэлігенцыі й палітычных лібэралаў. Гэтую кааліцыю часьцяком адносяць да кааліцыі Новага курса, і яна заставалася амаль нязьменнай для [[Дэмакратычная партыя ЗША|Дэмакратычнай партыі]] да [[1960]] году.

У адрозьненьне ад першага прэзыдэнцкага тэрміну, вельмі мала асноўных законаў было прынята падчас другога, сярод іх стварэньне органа [[Арганізацыя жыльлёвага кіраваньня ЗША|Жыльлёвага кіраваньня ЗША]] ў [[1937]] годзе, прыняцьцё другога сельскагаспадарчага рэгулюючага акту й закону аб справядлівых працоўных стандартах у [[1938]] годзе, які ўсталяваў мінімальную колькасьць заработкаў. Калі эканоміка пачала пагаршацца яшчэ раз у канцы [[1937]] году, Рузвэлт прасоўваў агрэсіўную праграму стымуляваньня, прасіўшы Кангрэс выдзяліць $5 млрд на дапамогу й аплату грамадзкай працы. Гэта дазволіла ў канчатковым выніку стварыць каля 3,3 мільёну працоўных месцаў да [[1938]] году.

Вярхоўны суд быў галоўнай перашкодай на шляху праграмы Рузвэлта падчас ягонага другога тэрміну, ён аналяваў многія зь яго праграмаў. У прыватнасьці ў [[1935]] годзе Суд аднагалосна пастанавіў, што закон аб нацыянальным індустрыяльным аздараўленьні быў неканстытуцыйнай праявай перадачы заканадаўчай улады прэзыдэнту. Рузвэлт ашаламіў Кангрэс напачатку [[1937]] году, прапанаваўшы закон, які дазваляў яму прызначаць да шасьці новых судзьдзяў, каб «уліць новую кроў»<ref>{{Спасылка|аўтар=Pusey, Merlo J.|url=http://www.americanheritage.com/articles/magazine/ah/1958/3/1958_3_24.shtml|загаловак=F.D.R. vs. the Supreme Court|копія =http://web.archive.org/web/20060507103227/http://www.americanheritage.com/articles/magazine/ah/1958/3/1958_3_24.shtml | дата копіі =7 траўня 2006 }}, American Heritage Magazine, April 1958,Volume 9, Issue 3</ref>. Гэты плян сутыкнуўся зь інтэнсіўным палітычным супрадзьдзеяньнем ягонай уласнай партыі, на чале зь віцэ-прэзыдэнтам [[Джон Нэнс Гарнэр|Гарнэрам]], так як ён парушаў прынцыпы [[падзяленьне ўлады|падзяленьня ўлады]] й надаваў прэзыдэнту кантроль над судом. Прапановы Рузвэлта былі разьбіты. Суд таксама адступіў ад канфрантацыі з адміністрацыяй, прызнаўшы законы аб працоўных узаемаадносінах і сацыяльным забесьпячэньні адпаведнымі канстытуцыі. Сьмерці й выхады на пэнсію неўзабаве дазволілі Рузвэлту прасунуць у Вярхоўны суд лаяльных да сябе судзьдзяў. Паміж [[1937]] і [[1941]] гадамі, ён прызначыў восем судзьдзяў.

Рузвэлт меў моцную падтрымку з боку хуткарослых [[прафзьвяз]]аў, але цяпер яны падзелены на дзьве варагуючыя арганізацыі «''Амэрыканская фэдэрацыя працы''» (AFL) й «''Кангрэс прамысловых прафзьвязаў''» (CIO), апошняя на чале з [[Джон Льюіс|Джонам Льюісам]]. Рузвэлт прамовіў на гэты конт: «чума на абодва вашыя дамы», але разьяднанасьць саслабіла партыю на выбарах з [[1938]] па [[1946]] гадох.

Пасьля лістападаўскіх выбараў [[1938]] году дэмакраты страцілі 6 месцаў у Сэнаце й 71 месца ў Палаце прадстаўнікоў. Страты былі зафіксаваны ў асноўным у кааліцыі дэмакратаў, якія падтрымлівалі Новы курс. У [[1939]] годзе ў Кангрэсе [[Рэспубліканская партыя ЗША|рэспубліканцы]], ачоленыя сэнатарам [[Робэрт Тафт|Робэртам Тафтам]], сфармавалі кансэрватыўную кааліцыю з паўднёвымі дэмакратамі, практычна паклаўшы канец здольнасьці Рузвэлта да лёгкага прасоўваньня сваіх прапановаў і прыняцьцё іх у якасьці законаў. Закон аб мінімальнай колькасьці заработкаў у [[1938]] годзе быў апошнім значным законам з рэформаў Новага курсу, прынятым Кангрэсам.

Прыход да ўлады дыктатара [[Адольф Гітлер|Адольфа Гітлера]] ў [[Нямеччына|Нямеччыне]] выклікаў небясьпеку новай сусьветнай вайны. Тым ня менш, у [[1937]] годзе Кангрэс прыняў яшчэ больш жорсткі акт нэўтралітэту. Але калі [[кітайска-японская вайна 1937—1945 гадоў|кітайска-японская вайна]] пачалася ў гэтым жа годзе, грамадзкае меркаваньне выступала за дапамогу [[Кітай|Кітаю]], і Рузвэлт спрабаваў знайсьці розныя спосабы, каб дапамагчы гэтай краіне<ref>Robert Dallek, Franklin D. Roosevelt and American foreign policy, 1932—1945 (1995) p. 273</ref>.

У кастрычніку [[1937]] году ён даў «[[Карантынная прамова|Карантынную прамову]]», мэтай якой ставілася ўтрыманьне агрэсараў. Ён выказаў здагадку, што мілітарысцкія дзяржавы разглядаюцца як пагроза грамадзкаму здароўю й павінны знаходзіцца ў «''карантыне''». Пры гэтым ён таемна прасоўваў праграму будаўніцтва вялікай колькасьці падводных лодак, якія маглі бы блякаваць Японію<ref>Williamson Murray and Allan R. Millett, A war to be won: fighting the Second World War (2001) pp 223—224</ref>. Але ў часы падпісаньня [[Мюнхэнская дамова 1938 году|Мюнхэнскай дамовы]] ў [[1938]] годзе, на якой ЗША няне былабылі прадстаўленапрадстаўленыя, Рузвэлт заявіў, што ЗША не далучыццадалучацца да блёку супыненьня Гітлера ні пры якіх абставінах, і ён ясна даў зразумець, што ў выпадку нямецкае агрэсіі супраць [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыны]], ЗША будуць захоўваць неўтралітэт<ref>Dallek, Franklin D. Roosevelt and American foreign policy, 1932—1945 p. 166-73</ref>.

З-за шырокіх ізаляцыяніскіх настрояў Рузвэлт сказаў у [[1939]] годзе, што [[Францыя]] й [[Вялікабрытанія]] ёсьць «першая лінія абароны» для ЗША й яны маюць патрэбу ў амэрыканскай дапамозе, але пацьвердзіў, што Армія ЗША ваяваць ня будзе. Увесну [[1939]] году Рузвэлт дазволіў французам рабіць вялікія заказы амэрыканскай авіяцыйнай прамысловасьці па наяўна-разьліковай сыстэме, як гэта дазволена законам. Але большасьць заказаных самалётаў не пасьпелі прыбыць у Францыю да ейнай паразы ў траўні [[1940]] году, таму ў чэрвені 1940 году Рузвэлт частку францускіх заказаў прадаў брытанцам.

Калі ў [[1939]] годзе ўспыхнула [[Другая сусьветная вайна]], Рузвэлт адкінуў пазыцыю Ўілсана па нэўтралітэце й шукаў шляхі, каб дапамагчы Ангельшчыне й Францыі ў ваенным дачыненьні<ref>Black, Franklin Delano Roosevelt, pp 503—506</ref>. Спачатку прэзыдэнт даў толькі ўтоеную падтрымку адмены [[эмбарга]] зброі, якое дзейнічала паводле палажэньняў «закону аб нэўтралітэце»<ref>Burns, James MacGregor (1956). 'Roosevelt' (vol. 1). Easton Press. p.396 {{ISBN |978-0-15-678870-0}}</ref>. Ён пачаў рэгулярную перапіску зь Першым лордам Адміралцейства [[Ўінстан Чэрчыль|Ўінстанам Чэрчылем]] у верасьні [[1939]] году, абмяркоўваючы шляхі аказаньня падтрымкі Вялікабрытаніі. У траўні [[1940]] году Чэрчыль стаў прэм’ер-міністрам Вялікабрытаніі.

Два прэзыдэнцкія тэрміны былі традыцыяй у няпісаных правілах, да 22-й папраўцы, якая была зроблена пасьля ягонага прэзыдэнцтва, бо яшчэ [[Джордж Вашынгтон]] адмовіўся балятавацца на трэці тэрмін у [[1796]] годзе. Да таго два амэрыканскія прэзыдэнты [[Уліс Сымсан Грант|Ўліс Грант]] і [[Тэадор Рузвэлт]] былі атакованы нават за тое, што жадалі атрымаць пасаду прэзыдэнта на трэці тэрмін, нават не запар. Рузвэлт сыстэматычна падрываў рэпутацыю бачных дэмакратаў, якія маглі бы балятавацца ад [[Дэмакратычная партыя ЗША|Дэмакратычнай партыі]], у тым ліку двух чальцоў ураду, дзяржаўнага сакратара [[Кордэл Гал|Кордэла Гала]] й [[Джэймз Фарлі|Джэймза Фарлі]], кіраўніка выбарчай кампаніі Рузвэлта ў [[1932]] і [[1936]] гадох, генэральнага паштмайстара і старшыню дэмпартыі. На ўнутрыпартыйнай канфэрэнцыі ў [[Чыкага]] Рузвэлт меў доступ да сыстэмы рэгуляваньня [[гук]]ам у залі. На зьезьдзе апазыцыя была дрэнна арганізавана, але Фарлі меў нейкую падтрымку. Рузвэлт заявіў, што ён ня быць балятавацца, калі не падрыхтуецца, і паведаміў, што дэлегаты вольныя галасаваць за каго-небудзь іншага. Дэлегаты ўзрушыліся, а затым гучнагаварыцель пракрычаў: «Мы хочам Рузвэлта… Сьвет хоча Рузвэлта!» Дэлегаты адзічэлі й ён быў вылучаны 946 голасам супраць 147 у першым туры. [[Тактыка]], якую выкарысаў Рузвэлт была не зусім удалай, бо ягоная мэта складалася ў тым, каб быць вылучаным на падставе аднадушнай ухвалы<ref>Burns, James MacGregor (1956). 'Roosevelt' (vol. 1). Easton Press. p.428 {{ISBN |978-0-15-678870-0}}</ref>. Новым намінантам на пасаду віцэ-кандыдата ў прэзыдэнты быў вылучаны [[Генры Эгард Ўолес]], лібэральны інтэлігент, які да гэтага працаваў міністрам сельскай гаспадаркі<ref>Burns, James MacGregor (1956). 'Roosevelt' (vol. 1). Easton Press. p.408-415 {{ISBN |978-0-15-678870-0}}</ref>.

У сваёй кампаніі супраць рэспубліканца [[Ўэндэл Ўілкі|Ўэндэла Ўілкі]], Рузвэлт падкрэсьліў, што ягоны пасьпяховы вопыт кіраўніцтва будзе вельмі карысным, а таксама тое, што ён зробіць усё магчымае, каб Злучаныя Штаты ня ўвязаліся ў вайну. У адным са сваіх выступаў ён заявіў, зьвяртаючыся да патэнцыйных навабранцаў, што «вы, хлопцы, не будзе адпраўлены на любую чужую вайну». Ён выйграў выбары [[1940]] году з 55% галасоў выбаршчыкаў, атрымаўшы перамогу ў 38 штатах з 48<ref>Burns, James MacGregor (1956). 'Roosevelt' (vol. 1). Easton Press. p.454 {{ISBN |978-0-15-678870-0}}</ref>. Зрух налева ў адміністрацыі быў паказаны ў назначэньні Генры Эгарда Ўолеса ў якасьці віцэ-прэзыдэнта замест кансэрватыўнага [[тэхас]]ца [[Джон Нэнсі Гарнэр|Джона Нэнсі Гарнэра]], які стаў лютым ворагам Рузвэлта пасьля [[1937]] году.