Вікіпэдыя

Дрыса: розьніца паміж вэрсіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
← Папярэдняя зьменаНаступная зьмена →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
абнаўленьне зьвестак
Радок 25:
|Вышыня =
|Унутраны падзел =
|Колькасьць насельніцтва = 73357320
|Год падліку колькасьці = 20162017
|Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2016belstat2017" />
|Этнічны склад насельніцтва =
|Год падліку этнічнага складу =
Радок 49:
|Сайт =
}}
'''Дры́са''' (з 1962 году — '''Верхнядзьвінск''') — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Дрыса (рака)|Дрысе]] пры ўтоку яе ў [[Дзьвіна|Дзьвіну]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Верхнядзьвінскі раён|Верхнядзьвінскага раёну]] [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]]. Насельніцтва на 20162017 год — 73357320 чалавек<ref name="belstat2016belstat2017" />. Знаходзіцца за 175 км на паўночны захад ад [[Віцебск]]у, на аўтамабільнай дарозе [[Полацак]] — [[Дзьвінск]]; чыгуначная станцыя на лініі [[Полацак]] — [[Дзьвінск]].
 
Дрыса — даўняе [[места]] гістарычнай [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыны]], старажытны [[Дрысенскі замак|замак]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Да нашага часу тут захаваліся збудаваныя ў стылі [[клясыцызм]]у [[Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі (Дрыса)|касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі]] і царква Сьвятога Мікалая, помнікі архітэктуры XIX ст.
 
== Назва ==
Тапонім «Дрыса» ўтварыўся ад назвы ракі, на якой узьнікла паселішча. Тым часам гідронім мае балцка-фінскае паходжаньне ад асновы driksne — рака<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 109.</ref>. Варыянты [[Старабеларуская мова|напісаньня]] назвы паселішча ў гістарычных крыніцах: ''Дрысь'', ''Дриса'', ''Дриза''.
 
У 1962 годзе савецкія ўлады перайменавалі Дрысу ў «Верхнядзьвінск» з прычыны надуманай<ref>[[Васіль Шур|Шур В.]] Беларускія ўласныя імёны: Беларуская антрапаніміка і тапаніміка. — Менск: «Мастацкая літаратура», 1998. С. 146.</ref><ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [http://www.svaboda.org/a/27837780.html Як расейскія пісьменьнікі пакрыўдзілі старажытны беларускі горад] // [[Радыё Свабода]], [[20 чэрвеня]] [[2016]]</ref> немілагучнасьці назвы.
 
== Гісторыя ==
Радок 62:
 
=== Вялікае Княства Літоўскае ===
Паводле археалягічных зьвестак, даўняе паселішча існавала тут ужо ў глыбокай старажытнасьці. Першы пісьмовы ўпамін пра Дрысу зьмяшчаецца ў «Хроніцы польскай, літоўскай, жамойцкай і ўсяе Русі» [[Мацей Стрыйкоўскі|М. Стрыйкоўскага]] і датуецца [[1386]] годам, калі князь [[Андрэй Полацкі]] захапіў [[Дрысенскі замак|тутэйшы замак]]<ref name="ehb"/>. Аднак на думку сучасных дасьледнікаў гэтая інфармацыя не выклікае даверу<ref name="evkl">[[Васіль Варонін|Варонін В.]] Дрыса // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 605.</ref>.
 
[[Файл:Drysa, Dźvina. Дрыса, Дзьвіна (1878).jpg|міні|Панарама места, [[1878]] год]]
Першыя надзейныя зьвесткі пра Дрысу зьмяшчаюцца ў нататках С. Гербэрштэйна і датуюцца [[1517]] годам<ref name="evkl"/>. Яшчэ раней пад [[1503]] годам у пагадненьні паміж [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікім князем]] [[Аляксандар Казімеравіч|Аляксандрам]] і маскоўскім гаспадаром [[Іван III|Іванам III]] упамінаецца воласьць Дрыса, падпарадкаваная Полацку. У [[1546]] упершынюгодзе ўпершыню дакумэнтальна ўпамінаецца [[Дрысенскі замак]], узьвядзеньне якога было моцным штуршком да разьвіцьця паселішча ня толькі як фартэцыі, але і як важнага эканамічнага цэнтру [[Полацкае ваяводзтва|Полацкага ваяводзтва]]. Замак знаходзіўся ў беспасярэднім кіраваньні ваяводы полацкага Давойны, які прызначаў сюды сваіх намесьнікаў.▼
 
У 1-й пал.палове [[16 стагодзьдзе|XVI ст.]] Дрыса была гандлёвым цэнтрам на Дзьвіне, уладаньнем вялікіх князёў. Мясцовае насельніцтва займалася пераважна купляй-продажам лесу. У [[1547]] годзе тут заснавалі лясную камору, празь якую ішоў гандаль з усходнімі суседзямі. За часамі [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайны]] Дрысу спустошылі [[Маскоўская дзяржава|маскоўскія]] захопнікі, на [[1586]] год ад яе засталося толькі 5 будынкаў<ref name="ehb">Зайцава В., Цярохін С. Верхнядзвінск // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 249.</ref>. У [[1641]] годзе соймавая канстытуцыя скасавала ў месьце спагнаньне прыватных мытных збораў.▼
▲Першыя надзейныя зьвесткі пра Дрысу зьмяшчаюцца ў нататках С. Гербэрштэйна і датуюцца [[1517]]<ref name="evkl"/>. Яшчэ раней пад [[1503]] у пагадненьні паміж [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікім князем]] [[Аляксандар Казімеравіч|Аляксандрам]] і маскоўскім гаспадаром [[Іван III|Іванам III]] упамінаецца воласьць Дрыса, падпарадкаваная Полацку. У [[1546]] упершыню дакумэнтальна ўпамінаецца [[Дрысенскі замак]], узьвядзеньне якога было моцным штуршком да разьвіцьця паселішча ня толькі як фартэцыі, але і як важнага эканамічнага цэнтру [[Полацкае ваяводзтва|Полацкага ваяводзтва]]. Замак знаходзіўся ў беспасярэднім кіраваньні ваяводы полацкага Давойны, які прызначаў сюды сваіх намесьнікаў.
 
▲У 1-й пал. [[16 стагодзьдзе|XVI ст.]] Дрыса была гандлёвым цэнтрам на Дзьвіне, уладаньнем вялікіх князёў. Мясцовае насельніцтва займалася пераважна купляй-продажам лесу. У [[1547]] тут заснавалі лясную камору, празь якую ішоў гандаль з усходнімі суседзямі. За часамі [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайны]] Дрысу спустошылі [[Маскоўская дзяржава|маскоўскія]] захопнікі, на [[1586]] ад яе засталося толькі 5 будынкаў<ref name="ehb">Зайцава В., Цярохін С. Верхнядзвінск // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 249.</ref>. У [[1641]] соймавая канстытуцыя скасавала ў месьце спагнаньне прыватных мытных збораў.
 
=== Пад уладай Расейскай імпэрыі ===
[[Файл:Drysa. Дрыса (1839).jpg|міні|Плян места, [[1839]] год]]
У выніку першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] ([[1772]]) Дрыса апынулася ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], сьпярша ў [[Пскоўская губэрня|Пскоўскай]], з [[1776]] угоду ў [[Беларуская губэрня|Беларускай]], а з [[1802]] году — у [[Віцебская губэрня|Віцебскай губэрні]]. У [[1777]] годзе яна атрымала статус [[места]] (паўторна) і стала цэнтрам павету. У [[1778]] годзе адбылося зацьверджаньне рэгулярнага пляну Дрысы. [[27 верасьня]] [[1781]] году паселішча атрымала герб: «''у залатым полі [[Пагоня]] з чырвоным шчытом, на якім срэбны падвойны крыж''»<ref>{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}} С. 159.</ref>. У [[вайна 1812 году|вайну 1812 году]] каля места знаходзіліся ўмацаваныя пазыцыі расейскіх войскаў на чале з М. Барклаям-дэ-Толі («Дрысенскі лягер»).▼
 
▲У выніку першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] ([[1772]]) Дрыса апынулася ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], сьпярша ў [[Пскоўская губэрня|Пскоўскай]], з [[1776]] у [[Беларуская губэрня|Беларускай]], а з [[1802]] — у [[Віцебская губэрня|Віцебскай губэрні]]. У [[1777]] яна атрымала статус [[места]] (паўторна) і стала цэнтрам павету. У [[1778]] адбылося зацьверджаньне рэгулярнага пляну Дрысы. [[27 верасьня]] [[1781]] паселішча атрымала герб: «''у залатым полі [[Пагоня]] з чырвоным шчытом, на якім срэбны падвойны крыж''»<ref>{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}} С. 159.</ref>. У [[вайна 1812 году|вайну 1812 году]] каля места знаходзіліся ўмацаваныя пазыцыі расейскіх войскаў на чале з М. Барклаям-дэ-Толі («Дрысенскі лягер»).
 
За часамі [[Паўстаньне 1863-1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] ([[1863]]—[[1864]]1863—1864) у ваколіцах Дрысы адбыліся актыўныя вайсковыя дзеяньні. На [[1864]] год у месьце было 28 кварталаў, 2 пляцы; дзейнічалі 4 дробныя прадпрыемствы з 28 працаўнікамі. У [[1866]] годзе непадалёку ад Дрысы прайшла чыгунка [[Полацак]] — [[Дзьвінск]]. Аднайменная чыгуначная станцыя стала адным з галоўных пунктаў вывазу лёну за мяжу. Вялікія страты Дрысе наносілі паводкі: як сьведчыць «Памятная кніжка Віцебскай губэрні на [[1864]]», у [[1865]] годзе вялікая паводка затапіла ўсё места, апрача 7 будынкаў. Чарговая буйная паводка адбылася ў [[1878]] годзе. На [[1905]] год існавалі 525 драўляных і 25 мураваных будынкаў, 14 саматужных прадпрыемстваў, меская і прыходзкая вучэльні, ніжэйшая рамесная школа, лякарня, аптэка.
 
=== Найноўшы час ===
[[25 сакавіка]] [[1918]] году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Дрыса абвяшчалася часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. [[1 студзеня]] [[1919]] году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яна ўвайшла ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], аднак [[16 студзеня]] Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. У [[1924]] годзе Дрысу вярнулі [[БССР]], дзе яна стала цэнтрам раёну (з [[1944]] угоду ў [[Полацкая вобласьць|Полацкай]], з [[1954]] году Віцебскай вобласьці). У [[1925]] годзе статус паселішча панізілі да [[мястэчка]], аднак [[27 верасьня]] [[1938]] году Дрыса зноў атрымала статус места. З [[3 ліпеня]] [[1941]] да [[12 ліпеня]] [[1944]] году места знаходзілася пад нямецкай акупацыяй.
 
[[25 сьнежня]] [[1962]] году савецкія ўлады перайменавалі Дрысу ў «Верхнядзьвінск». [[26 ліпеня]] [[2002]] году адбылося зацьвярджэньне гістарычнага гербу Дрысы з [[Пагоня]]й, а [[28 лютага]] [[2011]] году — новага мескага сьцяга<ref>[http://www.pravo.by/pdf/2011-28/2011-28(006-033).pdf Об учреждении официальных геральдических символов административно-территориальных единиц Витебской области. Указ Президента Республики Беларусь от 28.02.2011 г. № 86]{{Ref-ru}}</ref>.
 
<center><gallery caption="Места на старых здымках" widths=150 heights=150 perrowclass="4center">
Drysa. Дрыса (1912).jpg|Панарама Дрысы на здымку [[Сяргей Праскудзін-Горскі|С. Праскудзіна-Горскага]]
Drysa, Dźvinskaja-Kamiennaja. Дрыса, Дзьвінская-Каменная (1905).jpg|Паміж вуліцай Дзьвінскай і Новай Каменнай
Drysa, Dźvinskaja-Kamiennaja. Дрыса, Дзьвінская-Каменная (1901-17).jpg|[[Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі (Дрыса)|Касьцёл]]
Drysa, Dźvinskaja-Kamiennaja. Дрыса, Дзьвінская-Каменная (1913).jpg|Інтэр'ерІнтэр’ер касьцёла, [[1913]] год
</gallery><gallery widths=150 heights=150 class="center">
Drysa, Hiejženaŭskaja. Дрыса, Гейжэнаўская (1912).jpg|Вуліца Гейжэнаўская. Вучэльня
Drysa, Paštovaja. Дрыса, Паштовая (1901-17).jpg|Вуліца Паштовая
Drysa, Paštovaja. Дрыса, Паштовая (1901-17) (2).jpg|Пошта
Drysienskaja synagoga. Дрысенская сынагога.jpg|Сынагога
</gallery></center>
 
== Насельніцтва ==
=== Дэмаграфія ===
<div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours">
<center><timeline>
ImageSize = width:auto height:200 barincrement:27
PlotArea = left:50 bottom:20 top:10 right:20
Радок 124 ⟶ 123:
bar:2006 from:0 till:7700
bar:2009 from:0 till:7360
bar:20162017 from:0 till:73357320
TextData=
fontsize:10px pos:(50,195)
text:
</timeline></center>
</div>
 
* '''[[XVIII стагодзьдзе]]''': [[1797]] год — 1310 чал.
* '''[[XIX стагодзьдзе]]''': [[1838]] год — 828 чал., зь іх пэрсанальнай шляхты 12, разначынцаў 12, сьвятароў з радзінамі 10, адстаўных вайскоўцаў з жонкамі 14, купцоў 3, мяшчанінаў 754, аднадворцаў 3, дваровых людзей 3, чалавек унутранай варты 116, кантаністаў 45<ref>[http://vlib.by/PRIDVINIE-1/V-DVINSK/History-V-DVINSK-1.htm Гісторыя Дрысы: Дарэвалюцыйны пэрыяд], [http://vlib.by/PRIDVINIE-1/index-Pridvinie.htm Прыдзвінскі крайн: Гісторыя і сучаснасць]</ref>; [[1848]] год — 1036 чал.; [[1866]] год — 2079 чал.; [[1881]] год — 3077 чал., зь іх 2219 каталікоў<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|2}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_II/179 179].</ref>; [[1897]] год — 4238 чал.
* '''[[XX стагодзьдзе]]''': [[1905]] год — 5750 чал.; [[1939]] год — 2,7 тыс. чал.; [[1959]] год — 3,6 тыс. чал.; [[1969]] год — 4,9 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/Вялікая Савецкая Энцыкляпэдыя (3 выданьне)}}</ref>; [[1991]] год — 8,1 тыс. чал.<ref name="ehb"/>; [[1995]] год — 8,5 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|4к}} С. 110.</ref>
* '''[[XXI стагодзьдзе]]''': 2006 год — 7,7 тыс. чал.; 2009 год — 7360 чал.<ref name="belstat">[http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-2.pdf Перепись населения — 2009. Витебская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 7335 чал.<ref name="belstat2016">[http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 7320 чал.<ref name="belstat2017">[http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>
 
=== Адукацыя ===
Радок 147 ⟶ 146:
== Забудова ==
=== Плян ===
Паводле ранейшага генэральнага пляну забудовы Дрысы ([[1970]]) новае будаваньне вялося ўздоўж рэчак Дзьвіна і Дрыса ў гістарычнай частцы места. У паўднёвай частцы зьявіўся мікрараён з 5-павярховымі дамамі. Згодна з новым генэральным плянам ([[1981]]) пры ўезьдзе ў места з паўночнага ўсходу ўтварыўся новы мікрараён. Вядзецца будаваньне катэджаў. Прамысловая зона разьмяшчаецца пераважна ў паўночнай частцы места.
 
=== Вуліцы і пляцы ===
Радок 173 ⟶ 172:
|-
|
* ААТ «Верхнядзьвінскі льнозавод» — адзін зь першых, пабудаваных у Беларусі ў [[1929]]—[[1932]]1929—1932 рр.
* ААТ «Верхнядзьвінскі масласырзавод»
* філія РУВП «Віцебскхлебпрам» Верхнядзьвінскі хлебазавод
Радок 187 ⟶ 186:
Дрыса — цэнтар традыцыйнага мастацкага ткацтва<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. Спыніцца можна ў мескай гасьцініцы (цяпер на рэканструкцыі), прыватным міні-гатэлі (насупраць Дому побыту) ці ў прыватных аграсядзібах.
 
=== Славутасьці ===
=== Выдатныя мясьціны ===
* Гістарычная забудова (кан. [[XIX стагодзьдзе|XIX]] — пач. [[XX стагодзьдзе|XX]] стагодзьдзяў; фрагмэнты)
* [[Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі (Дрыса)|Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі]] ([[1809]])
* Могілкі юдэйскія
* Помнік ахвярам вайны 1812 году
* Царква Сьвятога Мікалая ([[1819]])
 
=== Страчаная спадчына ===
Радок 199 ⟶ 198:
 
== Галерэя ==
<center><gallery widths=150 heights=150 caption="Краявіды места" perrowclass="4center">
Drysa, carkva (11.08.2009).jpg|Царква
Костел Рождества Пресвятой Девы Марии (1809-1867).jpg|[[Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі (Дрыса)|Касьцёл]]
Nativity of the Blessed Virgin Mary catholic church.jpg|Касьцёл, брама
Внутренний интерьер костёла Рождества НДМ.jpg|Касьцёл, інтэр'ерінтэр’ер
</gallery><gallery widths=150 heights=150 class="center">
Early twencent building in Verkhnyadzvinsk town.jpg|Даўняя камяніца
VERHNEDVINSK. Railway terminal. (POLOTSK-DAUGAVPILS).jpg|Чыгуначная станцыя
Drysa. Дрыса (2009).jpg|Аўтобусная станцыя
Мост через Дрысу на въезде в Верхнедвинск.jpg|Мост праз раку Дрысу
</gallery></center>
 
== Асобы ==
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Дрыса»