Дынга: розьніца паміж вэрсіямі

'''Дынга'''<ref name=pr>Напісаньне '''Дынга''' ў адпаведнасці з БЭ ў 18 тамах., Т.6. Мн., 1998, С.286</ref> (''Canis lupus dingo'') — другасна зьдзічэлы хатні сабака, адзіны плацэнтарныпляцэнтарны [[драпежнік]] у фаўне [[Аўстралія|Аўстраліі]] да прыходу эўрапейцаў. Назва «Дынга» ўзьнікла ў пачатку эўрапейскай калянізацыі [[Новы Паўднёвы Ўэйлз|Новага Паўднёвага Ўэйлзу]] і, па ўсёй верагоднасьці, паходзіць ад «тынга» — тэрміну, які выкарыстоўваўся абарыгенамі [[Порт-Джэксан]]у для апісаньня сваіх сабак.

Дынга выглядае як добра складзены сабака сярэдняй велічыні: вышыня ў загрыўку 47-67 см, даўжыня цела з галавой 86-122 см, даўжыня хваста 26-38 см. Вага 9,60-19 кг, рэдка — да 24 кг. Самцы значна буйней за самак, а азіяцкія Дынга драбней аўстралійскіх суродзічаў, мабыць, з-за рацыёну, беднага бялкаміна бялкі. Целаскладам Дынга нагадвае ганчака. МордаПыса квадратнаяквадратпадобная; вушы невялікія, стаячыя. Хвост пушыстыпухнаты, шаблепадобны.

Мех уПоўсьць Дынга кароткікароткая і густыгустая, тыповая афарбоўка — іржава-рудая ці руда-бурая, на мордзепсе і бруху святлейсьвятлейшая. Зрэдку сустракаюцца асобіны амаль чорнага колеру, белыя і пярэстыя. На паўднёвым усходзе Аўстраліі жыве парода Дынга шэра-белай масцімасьці. Дынга чорна-Падпалайпадпалай афарбоўкі (па тыпу афарбоўкі ратвейлераратвэйлера) лічацца гібрыдамі Дынга з хатнімі сабакамі, верагодна, нямецкімі аўчаркамі. Чыстакроўныя Дынга ня брэшуць, але здольныя рыкаць і выць як воўк.

Мяркуючы па выкапнямвыкапнях астанкаўпарэшткаў, Дынга завезлізавезьлі ў Аўстралію не перасяленцы (прыкладна 40 000-50 000 гадоў назадтаму), як меркавалася раней, а выхадцы з Паўднёва-УсходняйЎсходняй Азіі (магчыма, з Малайскага архіпелагаархіпэляга). Самаму старажытнаму чэрапу дынга, знойдзенаму ў В’етнаме[[Віетнам]]е, прыкладна 5500 гадоў; рэшткі гэтага сабакі узростамўзростам ад 2500 да 5000 гадоў знаходзяць і ў іншых частках Паўднёва-УсходняйЎсходняй Азіі, а найстаражытным скамянелым рэшткам дынга ў Аўстраліі — каля 3450 гадоў. ДаследаванніДасьледаваньні мітахандрыяльнай [[ДНК]] дынга, апублікаваныя ў 2004 годзе, датуюць іх з’яўленнезьяўленьне ў Аўстраліі 4000 г. да н. э.;. меркаванаВерагодна, усё аўстралійскія Дынга вядуць паходжаннепаходжаньне ад адной невялікай групы. У Аўстраліі ўцёклыя або кінутыя гаспадарамі Дынга знайшлі выдатныя ўмовы для пражываньня: шмат дзічыны, адсутнасьць ворагаў і сур’ёзных канкурэнтаў, размножыліся і расьсяліліся па ўсім кантынэнце і бліжэйшых астравах, не патрапіўшы толькі на Тасманію. Уменьне паляваць зграямі дала ім важную перавагу перад адзіночнымі сумчатымі драпежнікамі. Як мяркуецца, Дынга сталі прычынай выміраньня шэрагу сумчатых, улучна з самым буйным абарыгенным драпежнікам — сумчатым ваўком.

Звычайна Дынга разглядаюць у якасціякасьці падвіда хатняйхатняга сабакі, аднак шматлікія адмыслоўцы лічаць яго цалкам самастойным відам. Мяркуюць, што Дынга з’яўляеццазьяўляецца амаль чыстакроўнымічыстакроўным нашчадкам одамашненагаадамашненага індыйскага ваўка, які ў дзікім стане і зараз водзіцца на паўвостраве [[Індастан]] і ў БелуджыстанеБэлуджыстане. У 1958 годзе дзікі сабака, падобны нада дынгаДынга, але толькі больш дробны, быў знойдзены ў лясах [[Новая Гвінэя|Новай ГвінеіГвінэі]]. НаДа Дынга таксама падобны нядаўна выяўлены на паўднёвым усходзе ЗША дзікі Каралінскікаралінскі сабака.

Дынга паўсюдна распаўсюджаныпашыраны ў Аўстраліі, асабліва шматлікі ў паўночнай, заходняй і цэнтральнай яе частках; невялікія папуляцыі захаваліся ў Паўднёва-УсходняйЎсходняй Азіі — у Тайландзе[[Тайлянд]]зе, М’янме, на паўднёвым усходзе Кітая, у Лаосе[[Лаос]]е, Малайзіі, ІнданезііІнданэзіі, на Барнэа, Філіпінах і на новайНовай ГвінеіГвінэі.

Дынга — пераважна начныя жывёлы. Асноўныя месцы іх пражыванняпражываньня ў Аўстраліі — ўзлескіўзьлескі вільготных лясоў, сухія эўкаліптавыя зараснікізарасьнікі, засушлівыя паўпустыні ў глыбіні мацерыка. Логава яны ладзяць ў пячорах[[пячора]]х, пустых норах, сярод каранёў дрэўдрэваў, звычайна непадалёк ад вадаёмаў. У Азіі Дынга трымаюцца паблізу чалавечага жылляжыльля і харчуюцца адкідамі.

Прыкладна 60% рацыёну аўстралійскіх Дынга складаюць небуйныяневялікія млекакормячыя[[сысуны]], у прыватнасці, трусыпрыватнасьці [[трус]]ы. Палююць на [[кенгуру]] і валлабі;валабі. ўУ меншай ступені харчуюцца птушкамі, рэптыліямі, казуркамі і падалкай. З пачаткам масавага развядзенняразьвядзеньня жывёлы Дынга стаў нападаць і на ягояе, што пацягнула за сабой знішчэннезьнішчэньне дзікіх сабаксабакаў фермераміфэрмэрамі. Хоць, як высветліласявысьветлілася, хатняя жывёла складае ўсяго 4% рацыёну дынга, гэтыя дзікія сабакі часта рэжуць авечак, не ядучы. У Азіі Дынга сілкуюцца, як правіла, харчовымі адкідамі: рысам[[рыс]]ам, сырой садавінай[[садавіна]]й, у невялікіхневялікай колькасцяхколькасьці рыбай і курыным мясам; радзей ловяць яшчарак і пацукоў[[пацук]]оў.

Маладыя Дынга па-за сезонаўсэзонам размнажэнняразмнажэньня жывуць, як правіла, паасобку, хоць могуць ўтварацьутвараць групы падчас паляванняпаляваньня на буйную дзічыну. На вялікай колькасціколькасьці падалкі часам назіралі да сотні сабаксабакаў. Стабільныя сямейныя зграі уў Дынга складаюцца з 3-12 асобін, як і ў ваўкоў, якія групуюцца вакол дамінантнай пары. У сямейных групах выконваецца строгая іерархіягерархія. У кожнай зграі ёсцьёсьць свой паляўнічы ўчастак, які яна абараняе ад суседзяў.

Да зьяўленьня эўрапейцаў Дынга былі галоўнымі драпежнікамі Аўстраліі. Патрапіўшы на мацярык, яны паступова пацясьнілі і зьнішчылі большасьць абарыгенных драпежнікаў, у тым ліку сумчатага ваўка і сумчатага д’ябла. Дынга адрозьніваюцца кемлівасьцю і спрытам. Характэрная іх рыса — крайняя асьцярожнасьць, што дапамагае ім з посьпехам пазьбягаць пастак і атручаных прынад. Лічыцца, што на людзей чыстакроўныя Дынга не нападаюць (аднак з гэтага правіла ёсьць і выключэньне — напрыклад, гібель 9-тыднёвай Азарыі ЧэмберленЧэмбэрлен). Асноўнымі ворагамі Дынга зьяўляюцца завезеныя эўрапейцамі шакалы і [[Сабака|сабакі]]. На шчанят палююць буйныя драпежныя птушкі.

Дынга жывуць невялікімі зграямі, у якіх размножваецца толькі дамінантная пара. Калі ў іншай самкі нараджаюцца дзіцяняты, дамінантная самка іх забівае. НізкаранговыяНізкарангавыя самкі і самцы праяўляюць клопат пра дзіцянят галоўнай самкі. Ярархія Дынга будуецца на запалохваньні і пэрыядычных бойках.

У адрозьненьне ад звычайнага сабакі, Дынга размножваюцца раз у год. Шлюбны сэзон у аўстралійскіх Дынга прыпадае на сакавік-красавік, у азіяцкіх — на жнівень-верасень. Тэрмін цяжарнасьці, як і ў сабак — 63 дні. У памёце звычайна 6-8 шчанят, якіх самка нараджае ў логаве. Шчанюкі нараджаюцца сьляпымі, але пакрытымі поўсьцю. За нашчадствампатомствам даглядаюць абодва бацькі.

Ва ўзросьце 3 тыдняў шчанюкі Дынга ўпершыню пакідаюць роднае логава, і самка спыняеперастае карміць іх малаком. Да 8 тыдняў яны канчаткова пакідаюць логава і жывуць разам ззь іншымі членамі зграі. З 9 да 12 тыдняў маці і астатнія члены зграі прыносяць ім ежу і ваду, якія кормяць шчанюкоў. У 3-4 месяцы шчанюкі ўжо незалежныя і суправаджаюць дарослых на паляваньні.

ПалаваяПлоцевая сталасьць у Дынга надыходзіць ва ўзросьце 1-3 гадоў. Дынга манагамныя. Жывуць яны 10 гадоў у прыродзе і да 13 гадоў у няволі.

Дынга і хатнія сабакі лёгка скрыжоўваюцца, і дзікія папуляцыі Дынга ў вялікай ступені гібрыдызаваныгібрыдызаваныя. Выключэньне складаюць папуляцыі, якія жывуць у аўстралійскіх нацыянальных парках і на іншых ахоўных тэрыторыях. НашчадстваПатомства Дынга і сабакі ўяўляе вялікую пагрозу для авечкагадоўлі, паколькі нечыстакроўныя дынга, як правіла, размножваюцца 2 разы на год (а не адзін, як чыстакроўныя) і больш агрэсіўныя.

Дынга — асноўныя млекакормячыя драпежнікі Аўстраліі і займаюць важнае месца ў экалёгіі кантынентакантынэнта. Пры яго засяленнізасяленьні яны выціснулі мясцовых драпежнікаў, заняўшы біялагічнуюбіялягічную нішу істоты, якая рэгулюе колькасцьколькасьць траваедных жывёлжывёлаў. Яны таксама перашкаджаюць знікненнюзьнікненьню некаторых відаў абарыгеннай фауныфаўны, знішчаючыбо нішчаць яе ворагаў — здзічэлыхзьдзічэлых котаккатоў і лісіцлісаў, хоць самі сталі прычынай знікненнязьнікненьня некаторых відаў сумчатых. Дынга таксама дапамагаюць рэгуляваць колькасцьколькасьць звычайных трусоў, завезеных у Аўстралію і якія распладзіліся тут у велізарныхвелізарнай колькасцяхколькасці. Аднак Дынга можна назваць шкоднікамі, такбо якяны з’яўляючысяёсьць першапачаткова чужым элементамэлемэнтам для аўстралійскай фауныфаўны млекакормячых, яны тым неня менш наносяць значнызначную ўроншкоду прыродзе мацерыка, вынішчаючы рэдкіх мясцовых бандзікутаў, валабі, дробных драпежных сумчатых і іншыя віды.

Спачатку стаўленнестаўленьне перасяленцаў да Дынга было памяркоўным, але сітуацыясытуацыя хутка змяніласязьмянілася ў XIX стагоддзістагодзьдзі, калі [[авечкагадоўля]] стала важнай галіной аўстралійскай эканомікі. Дынга, якія палявалі на авечак, лавілі пасткамі, адстрэльвалі і труцілі ядамі. У канцы XIX стагоддзястагодзьдзя ў адным Новым Паўднёвым УэльсеЎэйлзе фермерыфэрмэры штогод выдаткоўваўлі на барацьбу ззь дзікімі сабакамі некалькі тон стрыхніну[[стрыхнін]]у. Калі гэтых мерзахадаў аказаласяапынулася недастаткова, у 1880-х гг. было пачата будаўніцтва велічэзнага сеткаватага плоту (сабачы плот), які агароджваў участкі авечых паш [[паша]]ў паўднёвыму Паўднёвым КвінслендКвінслэндзе, каб засцерагчызасьцерагчы жывёлу ад дынга, а пашы ад трусоў, якія тут распладзіліся. У 1960-х гг. асобныя секцыісэкцыі агароджы былі злучаныя разам, утварыўшы бар’ер, перарываймыякі перарываўся толькі ў месцах перасячэнняперасячэньня шашэйных дарог. На дадзены момант агароджа працягнулася на 8500 км — ад г. Тувумба ў КвінслендзеКвінслэндзе да Вялікага Аўстралійскага заліва, адлучаючы засушлівую паўночна-заходнюю частку Аўстраліі ад параўнальна урадлівай;ўрадлівай. янаГэты плот з’яўляеццазьяўляецца самым працяглым збудаваннем[[збудаваньне]]м, якое было пабудаваныпабудаванае людзьмі.ПадтрыманнеПадтрыманьне агароджы ў належным парадку штогод абыходзіцца штатам КвінслендКвінслэнд, Новы Паўднёвы УэльсЎэйлз і [[Паўднёвая Аўстралія]] каля 15.000.000 млн аўстралійскіх даляраў. Уздоўж агароджы курсіруюцькурсуюць адмысловыя патрулі, шукаючыякія шукаюць пашкоджанніпашкоджаньні ў сетцы і падземныя норы, праробленыя трусамі ці вомбатамі, і зьнішчаючызьнішчаюць дынга, якія пракраліся за агароджу.

Вядомыя вельмі рэдкія выпадкі нападу Дынга на чалавека. У Аўстраліі атрымаў шырокую вядомасьць працэс над бацькамі Азарыі ЧэмберленЧэмбэрлен, якую скраў дзiнгадынга, — першапачаткова ў яе сьмерці абвінавачвалі саміх бацькоў.

У некаторых краінах трымаць Дынга як хатніх жывёл забаронена. У Азіі іх мяса, як і іншых сабаксабакаў, ўжываеццаужываецца мясцовымі жыхарамі ў ежу.