Целяханы: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
д спасылка на globus.tut.by
абнаўленьне зьвестак
Радок 15:
|Вобласьць = [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейская]]
|Раён = [[Івацэвіцкі раён|Івацэвіцкі]]
|Сельсавет = [[Целяханскі сельсавет|Целяханскі]]
|Пасялковы савет = [[Целяханскі пасялковы савет|Целяханскі]]
|Гарадзкі савет =
|Старшыня гарвыканкаму =
Радок 25 ⟶ 24:
|Вышыня =
|Унутраны падзел =
|Колькасьць насельніцтва = 39593985
|Год падліку колькасьці = 20162017
|Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2016belstat2017" />
|Этнічны склад насельніцтва =
|Год падліку этнічнага складу =
Радок 49 ⟶ 48:
|Сайт =
}}
'''Целяха́ны'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Берасьцейская вобласьць}} С. 148</ref> — [[гарадзкі пасёлак|мястэчка]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на [[Агінскі канал|Агінскім канале]]. Цэнтар [[Целяханскі пасялковы саветсельсавет|пассаветусельсавету]] [[Івацэвіцкі раён|Івацэвіцкага раёну]] [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскай вобласьці]]. Насельніцтва 3959на чал.2017 ([[2016]])год — 3985 чалавек<ref name="belstat2016belstat2017" />. Знаходзяцца за 45 км на паўднёвы ўсход ад [[Івацэвічы|Івацэвічаў]], за 181 км ад [[Берасьце|Берасьця]], на аўтамабільнай дарозе [[Івацэвічы]] — [[Пінск]].
 
Целяханы — даўняе [[мястэчка]] [[Пінскі павет|гістарычнай Піншчыны]] (частка [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейшчыны]]), на захадзе [[Палесьсе|Палесься]]. Да нашага часу тут захаваўся касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа, помнік архітэктуры XIX стагодзьдзя, часткова [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|зруйнаваны савецкімі ўладамі]]. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаўся палац [[Агінскія|Агінскіх]].
 
== Назва ==
Існуе некалькі вэрсіяў паходжаньня тапоніму «Целяханы». На думку навукоўцаў паселішча мае патранамічную назву, якая ўтварылася ад прозьвішча Целях (сэнсавае значэньне — «калода», «кругляк»<ref name="hdv">Зайка А. Целяханы: старонкі 455-гадовай гісторыі // «Газета для вас» № 724, 13 лістапада 2009. С. 13.</ref> — цэлае, неапрацаванае бервяно)<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 372.</ref><ref>Александровіч Р. [http://www.homoliber.org/ru/xx/xx030101.html Татарскі след у назвах зямлі беларускай] // «Беларусь у ХХ стагоддзі». Вып. 3. — Менск: 2004.</ref>. Паводле мясцовай легенды, назва пайшла ад спалучэньня словаў «Цела хана»: нібыта ў часе вялікай бітвы з татарамі загінуў хан, якога пахавалі зь вялікай пашанай і насыпалі высокі курган. Паселішча, што ўзьнікла каля кургана, пачалі называць Целяханамі<ref>Лішка С. [http://brama.brest.by/nomer15-16/artic12.shtml Назвы Івацэвіцкага раёна] // [[Гістарычная брама|«Гістарычная брама»]] № 2—3 (15—16), [[2000]].</ref>.
 
== Гісторыя ==
=== Вялікае Княства Літоўскае ===
Першы пісьмовы ўпамін пра Целяханы датуецца [[1554]] годам. Паселішча ляжала на даўнім шляху зь [[Пінск]]у да [[Слонім]]у і знаходзілася ў валоданьні княскаму роду [[Дольскія|Дольскіх]] (прозьвішча ўтварылася ад паселішча [[Дольск]]у). У [[16 стагодзьдзе|ХVІ ст.]] Целяханы ўвайшлі ў склад [[Пінскі павет|Пінскага павету]] [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскага ваяводзтва]]. У [[17 стагодзьдзе|ХVІІ ст.]] яны атрымалі статус [[мястэчка]] і перайшлі да роду [[Вішнявецкія|Вішнявецкіх]].
 
З [[1744]] году Целяханы знаходзіліся ў валоданьні [[Міхал Казімер Агінскі|Міхала Казімера Агінскага]], які ў [[1775]]—[[1778]]1775—1778 гадах заснаваў тут фаянсавую мануфактуру. Прадпрыемства вырабляла дэкаратыўныя вазы, скульптуру малых формаў, фрызы і карнізы для комінаў. У [[1767]]—[[1783]]1767—1783 гадах з пабудовай [[Агінскі канал|Канала Агінскага]] распачаўся эканамічны рост мястэчка. Тут працавала прыстань, быў добры [[рум]], рамонтныя і суднабудаўнічыя майстэрні, на якіх выраблялі роўнадонныя баркі і паўбаркі рознай зьмяшчальнасьці. У канцы [[18 стагодзьдзе|XVIII ст.]] М. К. Агінскі збудаваў у Целяханах шыкоўны палац па-над Агінскім каналам (не зьбярогся), Траецкую царкву (у [[1839]] годзе гвалтоўна далучаная да [[Маскоўскі патрыярхат|Маскоўскага патрыярхату]], не захавалася).
 
=== Пад уладай Расейскай імпэрыі ===
У выніку [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] ([[1795]]) Целяханы апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]. У пачатку [[19 стагодзьдзе|ХІХ ст.]] мястэчка перайшло ў валоданьне [[Пуслоўскія|Пуслоўскіх]], якія ў [[1817]] годзе збудавалі тут касьцёл (зьбярогся часткова). Апроч таго, у мястэчку існавалі дзьве сынагогі, прыстань, мытня.
 
Неаднаразова (у [[1830]], [[1880]] і [[1886]] гадах) Целяханы цярпелі ад пажараў. У [[1837]] угодзе ў мястэчку пачала працаваць лякарня. На [[1885]] год у Целяханах было 65 будынкаў, дзейнічалі царква, каталіцкая капліца і сынагога, працавалі валасная ўправа, народная вучэльня, паштова-тэлеграфная станцыя, паліцэйская ўправа на дзьве воласьці — Целяханскую і Сьвятавольскую. У [[1895]] годзе на былой вуліцы Касьцельнай, на зямлі зямяніна Ф. Пуслоўскага, заснавалі [[гута (прадпрыемства)|гуту]], на якой застасоўваліся найнавейшыя дасягненьні навукі і тэхнікі. Найбольшую славу Целяханская гута прыдбала сабе за вырабы з крышталю і каляровага шкла, іх высокі мастацкі ўзровень і якасьць. Паводле перапісу ([[1897]]), у Целяханах было 450 будынкаў, валасная ўправа, пошта, лякарня на 10 ложкаў, царква, капліца, тры юдэйскія малітоўныя дамы, народная вучэльня, хлебазапасны магазын, паравы млын, шмат крамаў (зь іх 20 малочных); пры Агінскім канале было 23 дамы; у маёнтку — 14 будынкаў, бровар; на шкляным заводзе — чатыры баракі; на станцыі — восем двароў; побач зь мястэчкам знаходзілася сяло, насельнікі якога займаліся толькі сельскай гаспадаркай, 90 хатаў, хлебазапасны магазын. У [[1909]] годзе Целяханы сталі цэнтрам воласьці Пінскага павету [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] (маёнтак — 8 будынкаў; мястэчка — 230 двароў; сяло — 210 хат; гута — 70 будынкаў).
 
У [[Першая сусьветная вайна|Першую сусьветную вайну]] ў [[1915]] годзе Целяханы занялі нямецкія войскі. Лінія фронту (стаяў да лютага [[1919]] году) ўсталяваласяусталявалася ўздоўж Агінскага канала, усе гідратэхнічныя збудаваньні якога былі разбураныя. У гэты пэрыяд немцы збудавалі вузкакалейку з Івацэвічаў да Целяханаў і па ёй вывозілі лес.
 
=== Найноўшы час ===
[[25 сакавіка]] [[1918]] году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Целяханы абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. [[1 студзеня]] [[1919]] угоду ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]]. Згодна з [[Рыская мірная дамова 1921 году|Рыскай мірнай дамовай]] ([[1921]]) Целяханы апынуліся ў складзе міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], дзе сталі цэнтрам гміны Косаўскага павету [[Палескае ваяводзтва|Палескага ваяводзтва]]. У гэты час у мястэчку было 79 будынкаў. На [[1935]] год у Целяханах знаходзілася прадстаўніцтва ўраду водных камунікацыяў (па вайне аднавіўся і дзейнічаў Агінскі канал), пошта, тэлеграф, шпіталь, аптэка, гатэль, страўня, крама; землі ключа Целяханскага належалі графам Пуслоўскім і займалі 23 тыс. гектараў.
 
У [[1939]] годзе Целяханы ўвайшлі ў [[БССР]], дзе ў [[1940]] годзе сталі цэнтрам раёну Пінскай вобласьці (з [[1954]] угоду ў Берасьцейскай вобласьці). У гэты час у мястэчку было 397 двароў. На [[1951]] год у Целяханах працавалі раённы прамысловы камбінат, лясная прамысловая гаспадарка, чыгунка, лясная гаспадарка, хімічная лясная гаспадарка, прамысловы арцель з крухмала-патачным і вапнавым заводамі. На [[1954]] год у мястэчку працавалі сярэдняя школа, друкарня, пошта, лазьня, МТС, раённы спажывецкі саюз, іншыя раённыя ўстановы, налічвалася 126 жылых дамоў. [[25 сьнежня]] [[1956]] году Целяханы атрымалі афіцыйны статус [[гарадзкі пасёлак|гарадзкога пасёлку]]. З [[8 жніўня]] [[1959]] году мястэчка знаходзілася ў Лагішынскім, з [[25 сьнежня]] [[1962]] году — Пінскім, з [[6 студзеня]] [[1965]] году — Івацэвіцкім раёнах.
 
[[6 лістапада]] [[2004]] угоду ў Целяханах адбылося асьвячэньне помніка [[Баляслаў Пачопка|Баляславу Пачопку]]<ref>[http://dossier.bymedia.net/index.php?Mode=Publication&PersonID=1438&Publ=36850 Асьвячэньне помніка айцу Баляславу Пачопку прайшло ў мястэчку Целяханы], [http://Pbnf.org Pbnf.org]</ref>.
 
<center><gallery caption="Мястэчка на старых здымках" widths=150 heights=150 perrowclass="4center">
Cielachany, Kaścielnaja. Целяханы, Касьцельная (1917) .jpg|Званіца і касьцёл
Cielachany, Kaścielnaja. Целяханы, Касьцельная (XX).jpg|Касьцёл
Cielachanskaja synagoga. Целяханская сынагога (1932).jpg|Сынагога
Cielachany. Целяханы (1932).jpg|Станцыя
</gallery><gallery widths=150 heights=150 class="center">
Cielachany, Aginski. Целяханы, Агінскі (1932).jpg|Агінскі канал
Cielachany, Aginski. Целяханы, Агінскі (R. Beck, 1914).jpg|Камяніца пры Агінскім канале
Cielachany, Aginski. Целяханы, Агінскі (XX).jpg|Руіны камяніцы па [[Першая сусьветная вайна|IСВ]]
Cielachany. Целяханы (XX) .jpg|Двор
</gallery></center>
 
== Насельніцтва ==
=== Дэмаграфія ===
<div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours">
<center><timeline>
ImageSize = width:auto height:170 barincrement:28
PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15
Радок 114:
bar:1997 from:0 till:4800
bar:2002 from:0 till:4700
bar:20082009 from:0 till:46604198
bar:20162017 from:0 till:39593985
TextData=
fontsize:10px pos:(20,195)
text:
</timeline></center>
</div>
 
* '''[[XIX стагодзьдзе]]''': [[1885]] год — 584 чал.; [[1886]] год — 558 чал.<ref>Rakowski G. Czar Polesia. — Pruszków: Rewasz, 2001.</ref>; [[1892]] год — каля 607 чал.<ref>[[Аляксандар Ельскі|Jelski A.]] Telechany // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|12}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XII/282 282].</ref>; [[1897]] год — 1039 чал. у ''мястэчку Целяханах''; 114 чал. пры Агінскім канале; 58 чал. у ''маёнтку Целяханах''; 152 чал. пры ''Целяханскай гуце''; 28 чал. пры ''станцыі Целяханы''; 591 чал. у ''сяле Целяханах''.
* '''[[XX стагодзьдзе]]''': [[1909]] год — 1120 чал. у ''мястэчку Целяханах''; 147 чал. у ''маёнтку Целяханах''; 460 чал. пры ''Целяханскай гуце''; 28 чал. пры ''станцыі Целяханы''; 1328 чал. у ''сяле Целяханах''; [[1921]] год — 895 чал., зь іх 361 беларус; [[1935]] год — 1,1 тыс. чал.; [[1951]] год — 1174 чал.; [[1959]] год — 4052 чал.; [[1997]] год — 4,8 тыс. чал.
* '''[[XXI стагодзьдзе]]''': [[2002]] год — 4,7 тыс. чал.; [[2006]] год — 4,6 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>; [[2008]] год — 4660 чал.; 2009 год — 4198 чал.<ref name="belstat">[http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-1.pdf Перепись населения — 2009. Брестская область]{{Ref-ru}} [2016[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); 2016 год — 3959 чал.<ref name="belstat2016">[http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 3985 чал.<ref name="belstat2017">[http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>
 
=== Адукацыя ===
Радок 162:
== Турыстычная інфармацыя ==
 
=== Славутасьці ===
=== Выдатныя мясьціны ===
* [[Агінскі канал]] — помнік гідратэхнікі XVIII стагодзьдзя
* Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа (1817; перабудаваны пад кінатэатар)
Радок 192:
|назоў = Целяханы ў сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]]
|стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}};
|Целяханскі пасялковы саветсельсавет
|Івацэвіцкі раён
}}
Радок 198:
 
[[Катэгорыя:Целяханы| ]]
[[Катэгорыя:Целяханскі сельсавет]]