Экалёгія: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
д выдаленая Катэгорыя:Агульная біялёгія з дапамогай HotCat
Радок 1:
[[Файл:Vegetation-no-legend.PNG|значак|300пкс|Расьліннасьць на Зямлі]]
'''Экалё́гія''' (ад {{мова-grc|οἶκος|скарочана}} — прыстанак, жыльлё, дом, маёмасьць и ''λόγος'' — паняцьце, вучэньне, навука) — [[навука]] пра ўзаемаадносіны жывых арганізмаў і іх супольнасьцяў паміж сабой і навакольным асяродзьдзем. Зьмены, якія цікавяць эколягаў ёсьць склад, разьмеркаваньне, колькасьць ([[біямаса]]), нумар і зьмяненьне стану арганізмаў унутры й паміж [[экасыстэма]]мі. Экасыстэмы ёсьць герархічныя сыстэмы, якія арганізаваны ў градуяваную сэрыю рэгулярна ўзаемадзейнічаючых і паўнезалежных частак, як то [[Від (біялёгія)|відаў]] і іншых, якія зьбіраюцца ў больш высокія парадкі цэлых інтэграваных комплексаў, як то абшчына й іншыя. [[Узроўні біялягічнай арганізацыі|Біялягічныя арганізацыі]] жыцьця самаарганізуюцца ў пласты, якія паўстаюць у цэлыя сыстэмы й функцыянуюць у адпаведнасьці ззь нейкімі ўласьцівасьцямі. Гэта азначае, што мадэлі больш высокага парадку функцыянальнай сыстэмы, як то экасыстэмы, неня могуць быць прадказаны простым сумаваньнем частак. Новыя ўласьцівасьці ўзнікаюцьўзьнікаюць з кампанэнты ўзаемадзеяньня, а не таму, што асноўны кампанэнт прыроды зьмяніўся<ref>Odum, E. P.; Barrett, G. W. (2005). [http://www.cengage.com/search/totalsearchresults.do?N=16&image.x=0&image.y=0&keyword_all=fundamentals+of+ecology «Fundamentals of ecology»]. Brooks Cole. pp. 598. ISBN 978-0-534-42066-6.</ref>.
 
Экасыстэмы ствараюць біяфізычныя мэханізмы зваротнай сувязі паміж жывымі ([[біятычныя кампанэнты|біятычнымі]]) й нежывымі ([[абіятычныя кампанэнты|абіятычнымі]]) складнікамі плянэты, якія рэгулююць і падтрымліваюць сыстэмы такога памеру, як кантынэнтальны [[клімат]] і глябальныя біягеахімічныя цыклі. Экасыстэмы падаюць тавары й паслугі, якія падтрымліваюць жыцьцядзейнасьць чалавечага [[грамадзтва]] й ягонага агульнага дабрабыту. Экасыстэмы падтрымліваюцца [[біяразнастайнасьць|біяразнастайнасьцю]] ў іх<ref>Begon, M.; Townsend, C. R.; Harper, J. L. (2005). [http://ca.wiley.com/WileyCDA/WileyTitle/productCd-1405111178.html «Ecology: From individuals to ecosystems»]. (4th ed.). Wiley-Blackwell. pp. 752. ISBN 1-4051-1117-8.</ref>. Біяразнастайнасьць ёсьць маштабная існасьць розных відаў і формаў жыцьця, а таксама працэсы, якія фармуюць тыпы, віды, іхняе прасторавае разьмяшчэньне йі узаемадзеянньнеўзаемадзеяньньне ў складаную й рэгенэратыўную сыстэму<ref>Noss, R. F. (1990). «Indicators for Monitoring Biodiversity: A Hierarchical Approach». Conservation Biology 4 (4): 355—364</ref>.
 
Тэрмін успершынюупершыню парпанаваўпрапанаваў нямецкі біёляг [[Эрнст Гекель]] у [[1866]] годзе ў кнізе «Агульная марфалёгія арганізмаў» («Generalle Morphologie der Organismen»). Старажытныя філёзафы [[Старажытная Грэцыя|Грэцыі]], уключаючы [[Гіпакрат]]а й [[Арыстотэль|Арыстотэля]], былі аднымі зь першых, хто пакінуў нататкі й заўвагі па натуральнай гісторыі раслінаўрасьлінаў і жывёлаў. Сучасная экалёгія пазьней была адгалінавана ад [[натуральная гісторыя|натуральнай гісторыі]], якая квітнела ў якасьці навукі ў канцы [[19 стагодзьдзе|XIX стагодзьдзя]]. [[Эвалюцыя|Эвалюцыйны]] трактат [[Чарлз Дарвін|Чарлза Дарвіна]], у тым ліку канцэпцыі адаптацыі, якія былі ўведзена ў [[1859]] годзе, зьяўляецца асноўным палажэньнем у сучаснай экалягічнай тэорыі<ref>Benson, K. R. (2000). [http://web.cena.usp.br/apostilas/Plinio/Disc%20CENA%200109%20Ecol%20Geral%202010/benson2000.pdf «The emergence of ecology from natural history»]. Endeavor 24 (2): 59-62.</ref>.
 
Экалёгія цесна зьвязана зь [[фізыялёгія]]й, [[эвалюцыйная біялёгія|эвалюцыйнай біялёгіяй]], [[генэтыка]]й і [[эталёгія]]й<ref>Huffaker, C. B., ed (1999). [http://books.google.com/books?id=aw5Iycas70cC «Ecological Entomology»] (2nd ed.). Wiley. ISBN 978-0-471-24483-7.</ref>. Разуменьне таго, як біяразнастайнасьць уплывае на экалягічныя функцыі ёсьць важны напрамак у экалягічных дасьледаваньнях. Экасыстэмы падтрымліваюць кожныя жыцьцёзабясьпечываючыя функцыі на плянэце, у тым ліку рэгуляваньне клімату, фільтраваньне вады, [[глебаўтварэньне]], наяўнасьць прадуктаў харчаваньня, валакна, мэдыкаментаўмэдыкамэнтаў, барацьба з [[эрозія]]й, і многія іншыя прыродныя асаблівасьці навуковага, гістарычнага ці духоўнага значэньня<ref>[http://www.millenniumassessment.org/en/Synthesis.aspx «Millennium Ecosystem Assessment — Synthesis Report»]. United Nations. 2005.</ref>.
 
Эколягі спрабуюць растлумачыць:
Радок 13:
* Рух матэрыялаў і [[энэргія|энэргіі]] праз жывыя групы,
* [[Сукцэсія|Сукцэсіі]] разьвіцьця экасыстэмаў,
* Багацьце й разьмеркаваньне біяразнастайнасьці ў кантэксцекантэксьце навакольнага асяродзьдзя.
 
Ёсьць шмат практычных ужываньняў экалёгіі ў біялёгіі аховы прыроды, як то кіраваньне водна-балотных угодзьдзяў, рацыянальнае выкарыстаньне [[карысныя выкапні|прыродных рэсурсаў]] у сельскай і лясной гаспадарцы, [[рыбалоўства|рыбалоўстве]], [[гарадзкое плянаваньне]], [[здароўе]] насельніцтва, [[эканоміка|эканомікі]], фундамэнтальнай і практычнай навукі й чалавечага сацыяльнага ўзаемадзеяньня<ref>Omerod, S.J.; Pienkowski, M.W.; Watkinson, A.R. (1999). «Communicating the value of ecology». Journal of Applied Ecology 36 (6): 847—855.</ref><ref>Phillipson, J.; Lowe, P.; Bullock, J.M. (2009). «Navigating the social sciences: interdisciplinarity and ecology». Journal of Applied Ecology 46 (2): 261—264.</ref><ref>Pickett, Steward T. A. et al. (2008). «Beyond Urban Legends: An Emerging Framework of Urban Ecology, as Illustrated by the Baltimore Ecosystem Study». BioScience 58 (2): 139—150.</ref>.
Радок 20:
Сфэра экалёгіі ахоплівае шырокі спэктар узроўняў, на якіх ідзе ўзаемадзеяньне ад мікраўзроўня, як то [[вуза]]вае, да плянэтарнага маштабу, як то [[экасфэра]]. Экасыстэмы, напрыклад, могуць утрымліваць папуляцыі людзей, якія зьбіраюцца ў асобныя экалягічныя супольнасьці. Вобласьць экасыстэм можа моцна вар’іравацца па сваіх памерах. Адно дрэва ня мае асаблівага значэньня для клясіфікацыі лясных экасыстэм, але крытычна да экасыстэм, якія адносяцца да меншых арганізмаў, якія жывуць ў і на ім<ref>Stadler, B.; Michalzik, B.; Müller, T. (1998). «Linking aphid ecology with nutrient fluxes in a coniferous forest». Ecology 79 (5): 1514-25. doi:10.1890/0012-9658(1998)079[1514:LAEWNF]2.0.CO;2. ISSN 0012-9658.</ref>. Некалькі пакаленьняў [[траўніца|траўніцы]] могуць існаваць на працягу жыцьця аднаго ліста. Кожная зь іх, у сваю чаргу, зьяўляецца месцам для разнастайных [[бактэрыі|бактэрыяльных]] супольнасьцяў<ref>Humphreys, N. J.; Douglas, A. E. (1997). [http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1389233 «Partitioning of symbiotic bacteria between generations of an insect: a quantitative study of a Buchnera sp. in the pea aphid (Acyrthosiphon pisum) reared at different temperatures»]. Applied and Environmental Microbiology 63 (8): 3294-6. PMC 1389233. PMID 16535678.</ref>. Характар ​​сувязяў у экалягічных супольнасьцях ня можа быць растлумачаны, ведаючы дэталі толькі кожнага віду ў асобнасьці, таму што ўзьнікаючая карціна не зьяўляецца ні паказальнаў ні прадказальнай пакуль экасыстэма не вывучаецца як адзінае цэлае. Некаторыя экалягічныя прынцыпы, аднак, праяўляць калектыўныя ўласьцівасьці, дзе сума кампанэнтаў растлумачвае ўласьцівасьці цэлага, напрыклад, [[нараджальнасьць]] насельніцтва роўная суме індывідуальнай нараджальнасьці кожнай асобы з экасыстэмы.
 
У 1948 годзе па ініцыятыве [[ЮНЭСКО]] заснаваная няўрадавая міжнародная арганізацыя — [[Міжнародны саюз аховы прыроды і прыродных багацьцяў|Міжнародны саюз аховы прыроды і прыродных рэсурсаў]] (МСАП), у задачы якой уваходзіць наладжваньне міжнароднага кантролю за станам аб’ектаў прыроды і выкарыстаньнем прыродных рэсурсаў, улік і ахова рэдкіх ды тых, якія знаходзяцца пад пагрозай зьнікненьня відаў жывёлаў ды расьлінрасьлінаў, каардынацыя міжнароднага супрацоўніцтва па пытаньнях аховы прыроды.
 
== Крыніцы ==
{{ЗноскіКрыніцы|1=2}}
 
== Літаратура ==
* Асновы экалогіі і рацыянальнага прыродакарыстання / Л. М. Ражкоў, Т. А. Жарская, У. М. Марцуль, А. І. Роўкач. — Мн. : Ураджай, 1999. — 326, [1] с. — (Вучэбныя дапаможнікі для сярэдніх спецыльяныхспецыяльных навучальных устаноў). 2000 экз. ISBN 985-04-0360-8
 
== Вонкавыя спасылкі ==