Маладэчна: розьніца паміж вэрсіямі

|Першыя згадкі = [[16 сьнежня]] [[1388]]

|Колькасьць насельніцтва = 9468695233

|Год падліку колькасьці = 20152017

|Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2015belstat2017" />

'''Маладэ́чна''' — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Вуша (прыток Вяльлі)|Вушы]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Маладэчанскі раён|Маладэчанскага раёну]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]]. Насельніцтва 94на 6862017 год — 95 233 чалавекі<ref name="belstat2015belstat2017" /> чал. ([[2015]]). Знаходзіцца за 73 км на паўночны захад ад [[Менск]]у; вузел чыгунак на [[Менск]], [[Полацак]], [[Вільня|Вільню]], [[Ліда|Ліду]] і аўтамабільных дарог на [[Менск]], [[Вільня|Вільню]], [[Нарач (курортны пасёлак)|Нарач]].

Маладэчна — [[места]] [[Менскі павет|гістарычнай Меншчыны]], колішняя сталіца [[Маладэчанскае графства|графства]]. Да нашага часу тут захаваўся касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар трынітарыяў, помнік архітэктуры [[барока]], які ў [[1950-я]] часткова [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|зруйнавалі савецкія ўлады]].

Ад пачатку [[XX стагодзьдзе|XX ст.]] у беларускай літаратурнай мове ўсталявалася форма ''Маладэчна'' ў адпаведнасьці з гаворкай мясцовых жыхароў<ref>Мухін В. [http://knihi.com/www/nazvy/ Спрадвечныя назовы] // «Студэнцкая думка» №?</ref>. У той жа час назва ''Маладзечна'' зьяўляецца прыкладам уплыву [[польская мова|польскае мовы]], адкуль перайшла спачатку ў [[расейская мова|расейскую]], а потым і ў [[наркамаўка|афіцыйны правапіс беларускае мовы]]<ref>[[Ніна Баршчэўская|Баршчэўская Н.]] [http://kamunikat.org/7947.html Беларуская эміграцыя пра польска-беларускія моўныя ўзаемаўплывы ў XV—XІX ст.] // «[[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]]», [[10 студзеня]] [[2008]].</ref>.

Першы пісьмовы ўпамін пра Маладэчна зьмяшчаецца ў прысяжным лісьце князя ноўгарад-северскага [[Дзьмітры Альгердавіч|Дзьмітрыя Альгердавіча]] [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікаму князю]] [[Ягайла|Ягайлу]] і датуецца [[16 сьнежня]] [[1388]] году<ref name="evkl">[[Генадзь Каханоўскі|Каханоўскі Г.]] Маладзечна // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 263.</ref>. У [[1413]] годзе паселішча ўвайшло ў склад [[Віленскае ваяводзтва|Віленскага ваяводзтва]].

У [[15 стагодзьдзе|ХV ст.]] ля сутокаў Маладачанкі і Вушы збудавалі [[Маладэчанскі замак|драўляны замак]], які неднаразова цярпеў ад пажараў ([[1519]] — двойчы, а таксама ў [[1533]] годзе) і быў зруйнаваны ў [[18 стагодзьдзе|XVIII ст.]]

Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай ([[1565]]—[[1566]]1565—1566) Маладэчна ўвайшло ў склад [[Менскі павет|Менскага павету]] [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]]. У [[1567]] годзе тут праходзілі папярэднія перамовы прадстаўнікоў Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага датычна ўмоваў [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]]<ref name="evkl"/>. У канцы [[16 стагодзьдзе|ХVI ст.]] Маладэчна ўваходзіла ў шэрагі 20 найбольшых местаў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] на тэрыторыі сучаснай Беларусі<ref name="evkl"/>. У розныя часы паселішча знаходзілася ў валоданьні [[Заслаўскія (Яўнуцьевічы)|Заслаўскіх]], [[Мсьціслаўскія (Яўнуцьевічы)|Мсьціслаўскіх]], [[Сангушкі|Сангушкаў]], [[Агінскія|Агінскіх]] і іншіншых.

За часамі [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайны]] ([[1700]]—[[1721]]1700—1721) у [[1708]] годзе Маладэчна пэўны час займалі швэдзкія войскі. У [[1757]] годзе [[Сьпіс каралёў польскіх|кароль]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Аўгуст Сас]] надаў мястэчку прывілей на таргі. У [[1758]] уладальнікгодзе ўладальнік паселішча [[Міхал Казімер Агінскі]] збудаваў тут касьцёл Імя Найсьвяцейшай Панны Марыі, пры якім з [[1762]] году дзейнічаў кляштар трынітарыяў (ліквідаваны расейскімі ўладамі ў [[1831]] годзе)<ref>{{Літаратура/Каталіцкія храмы Беларусі (2008)|к}} С. 215.</ref>.

У выніку [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітае]] ([[1793]]) Маладэчна апынулася ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у [[Вялейскі павет (Расейская імпэрыя)|Вялейскім павеце]] [[Менская губэрня|Менскай]], з [[1847]] году [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]]. У [[вайна 1812 году|вайну 1812 году]] [[4 сьнежня]] каля мястэчка расейскія войскі разьбілі ар’ергард францускай арміі маршала Віктора.

[[14 красавіка]] [[1831]] году за часамі [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня]] аддзел [[Міхал Ходзька|Міхала Ходзькі]] пры падтрымцы местачкоўцаў вызваліў Маладэчна з-пад расейскага панаваньня. Аднак ужо [[22 красавіка]] [[1831]] году царскія карнікі занялі паселішча, пачалі дзейнічаць ваенна-палявыя суды над паўстанцамі. У [[1864]] годзе з мэтаю [[Маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі краю]] ўлады адкрылі [[Маладэчанская настаўніцкая сэмінарыя|настаўніцкую сэмінарыю]], выкладаньне ў якой вялося на расейскай мове пад наглядам [[Маскоўскі патрыярхат|Маскоўскага патрыярхату]]. У [[1873]] годзе будаваньне [[Лібава-Роменская чыгунка|Лібава-Роменскай чыгункі]] спрыяла пераўтварэньню невялікага мястэчка ў чыгуначны вузел.

<center><gallery caption="Даўнія графічныя выявы Маладэчна" widths=150 heights=150 class="center">

Maładečna. Маладэчна (D. Strukov, 1864).jpg|Царква. Д. Струкаў, [[1864]] год

Maładečna, Zamkavaja. Маладэчна, Замкавая (1887).jpg|Вуліца Замкавая. Касьцёл і царква, [[1887]] год

Maładečanskaja synagoga. Маладэчанская сынагога (1887).jpg|Сынагога, [[1887]] год

Maładečna, Zamkavaja. Маладэчна, Замкавая (1896).jpg|Царква-[[Мураўёўкі|мураўёўка]], [[1896]] год

</gallery></center>

[[25 сакавіка]] [[1918]] году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй ЎстаўнойУстаўной граматай]] Маладэчна абвяшчалася часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. [[1 студзеня]] [[1919]] угоду ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яно ўвайшло ў склад [[БССР|Беларускай ССР]].

У [[1939]] годзе Маладэчна ўвайшло ў [[БССР]], дзе ў [[1940]] годзе стала цэнтрам раёну [[Вялейская вобласьць|Вялейскай вобласьці]] (у [[1944]]—[[1960]]1944—1960 гадах цэнтар [[Маладэчанская вобласьць|асобнай вобласьці]]). На [[1940]] год тут адкрылася пэдагагічная вучэльня, працавалі 2 клюбы, бібліятэка, лякарня, 2 аптэкі. У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з [[25 чэрвеня]] [[1941]] да [[5 ліпеня]] [[1944]] году места знаходзілася пад нямецкай акупацыяй.

[[25 красавіка]] [[1993]] году за часамі дэмакратычных мескіх уладаў на чале з [[Генадзь Карпенка|Генадзем Карпенкам]] на цэнтральным пляцы Маладэчна ў прысутнасьці некалькіх тысячаў месьцічаў адбылося ўрачыстае адкрыцьцё помніка пакутнікам за волю і незалежнасьць Беларусі (у наш час пры падрыхтоўцы да «[[Рэспубліканскі фэстываль-кірмаш працаўнікоў вёскі «Дажынкі»|Дажынак]]» помнік перанесьлі ў мескі парк). [[18 сакавіка]] [[1997]] угоду ў месьце адбылася ўрачыстая кансэкрацыя новага касьцёла Сьвятога Язэпа<ref>[http://catholic.by/port/news/belarus/2-3/2007-03-18.htm 10-годдзе кансэкрацыі касцёла св. Юзафа ў Маладзечне], [[Catholic.by]], [[20 сакавіка]] [[2007]]</ref>.

<center><gallery caption="Места на старых здымках" widths=150 heights=150 perrowclass=4"center">

Maładečna, Zamkavaja. Маладэчна, Замкавая (1900).jpg|Царква-мураўёўка, каля [[1900]] году

Maładečna, Zamkavaja. Маладэчна, Замкавая (1925).jpg|Вуліца Замкавая, [[1925]] год

Maładečna, Zamkavaja. Маладэчна, Замкавая (1930).jpg|Касьцёл і кляштар трынітарыяў, [[1930]] год

Maładečna, Hielanova. Маладэчна, Гелянова (1930).jpg|Трыюмфальная брама, [[1930]] год

Maładečna, VakzalnajaVilenskaja. Маладэчна, ВакзальнаяВіленская (19171930).jpg|ЧыгуначнаяКолішняя станцыякаталіцкая капліца, [[1917]]1930 год

Maładečna, Vakzalnaja. Маладэчна, Вакзальная (19301917).jpg|Чыгуначная станцыя, [[1930]]1917 год

Maładečna, Libava-RomienskajaVakzalnaja. Маладэчна, Лібава-РоменскаяВакзальная (1930) .jpg|БудынакЧыгуначная староствастанцыя, [[1930]] год

</gallery></center>

Займае выгаднае геаграфічнае становішча паміж дзьвюма сталіцамі — [[Менск]]ам і [[Вільня]]й. Праз Маладэчна працякае рака [[Вуша (прыток Вяльлі)|Вуша]], басэйн ракі [[Вяльля|Вяльлі]].

||||||| {{Сьцяг|Летува}} [[Вільня]] ~ 145 км<br />{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Осьлё]] ~ 2206 км<br />{{Сьцяг|Польшча}} [[Гданьск]] ~ 710 км || {{Сьцяг|Эстонія}} [[Талін]] ~ 706 км<br />{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Хэльсынкі]] ~ 793 км<br />{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыга]] ~ 401 км || {{Сьцяг|Беларусь}} [[Полацак]] ~ 222 км<br />{{Сьцяг|Расея}} [[Санкт-Пецярбург]] ~ 783 км<br />{{Сьцяг|Расея}} [[Мурманск]] ~ 2101 км ||||||

||||||| {{Сьцяг|Беларусь}} [[Горадня]] ~ 266 км<br />{{Сьцяг|Польшча}} [[Варшава]] ~ 609 км<br />{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Бэрлін]] ~ 1176 км |||[[Файл:Compass Rose English North.svg|150px|center|Ружа вятроў]]|| {{Сьцяг|Беларусь}} [[Магілёў]] ~ 285 км<br />{{Сьцяг|Расея}} [[Смаленск]] ~ 387 км<br />{{Сьцяг|Расея}} [[Казань]] ~ 1600 км ||||||

||||||| {{Сьцяг|Беларусь}} [[Берасьце]] ~ 421 км<br />{{Сьцяг|Польшча}} [[Кракаў]] ~ 838 км<br />{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна]] ~ 3008 км || {{Сьцяг|Украіна}} [[Львоў]] ~ 683 км<br />{{Сьцяг|Украіна}} [[Адэса]] ~ 1082 км<br />{{Сьцяг|Турэччына}} [[Стамбул]] ~ 1905 км || {{Сьцяг|Беларусь}} [[Менск]] ~ 77 км<br />{{Сьцяг|Армэнія}} [[Ерэван]] ~ 2650 км<br />{{Сьцяг|Катар}} [[Доха]] ~ 5221 км ||||||

| Назва_ў_родным_склоне = Маладэчна

| Крыніца = {{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.meteonovosti.ru/index.php?index=76&value=26001 | загаловак = Клімат Маладэчна | фармат = | назва праекту = [http://www.hmn.ru/ Метеоновости] | выдавец = | дата = 14 чэрвеня 2014 | мова = ru | камэнтар = }}

<center><timeline>

bar:20152017 from:0 till:9468695233

</timeline></center>

* '''[[16 стагодзьдзе|ХVI стагодзьдзе]]''': каля [[1600]] году — 3 тыс. чал.<ref name="evkl"/>

* '''[[19 стагодзьдзе|ХIХ стагодзьдзе]]''': [[1850]] год — 1330 чал.; [[1885]] год — 1332 чал. (629 муж. і 703 жан.)<ref>Krzywicki J. Mołodeczno // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|6}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_VI/647 647].</ref>; [[1897]] год — 2393 чал.<ref>[http://www.molodechno.minsk-region.by/ru/region/history История], [http://www.molodechno.minsk-region.by Молодеченский районный исполнительный комитет]</ref>.

* '''[[20 стагодзьдзе|ХХ стагодзьдзе]]''': [[1921]] год — 1997 чал.; [[1939]] год — 6,6 тыс. чал.<ref name="bse">{{Літаратура/Вялікая Савецкая Энцыкляпэдыя (3 выданьне)}}</ref>; [[1959]] год — 26,3 тыс.чал.<ref name="bse"/>; [[1970]] год — 50 тыс. чал.<ref name="bse"/>; [[1972]] год — 56,1 тыс. чал.<ref name="evkl5-53">[[Генадзь Каханоўскі|Каханоўскі Г.]] Маладзечна // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 53.</ref>; [[1973]] год — 58 тыс. чал.<ref name="bse"/>; [[1991]] год — 93,5 тыс. чал.; [[1997]] год — 98,2 тыс. чал.<ref name="evkl5-52">[[Генадзь Каханоўскі|Каханоўскі Г.]] Маладзечна // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 52.</ref>; [[1998]] год — 98 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|9к}} С. 554.</ref>

* '''[[21 стагодзьдзе|ХХI стагодзьдзе]]''': [[2004]] год — 98&nbsp;384 чал.; [[2006]] год — 98&nbsp;514 чал.; [[1 студзеня]] [[2007]] году — 104&nbsp;021 чал.; [[1 кастрычніка]] [[2007]] году — 101,3 тыс. чал.; [[2008]] год — 98&nbsp;415 чал.; [[1 студзеня]] [[2009]] году — 97,6 тыс. чал.; [[2009]] год — 94 282 чал.<ref name="belstat">[http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-6.pdf Перепись населения — 2009. Минская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); [[2015]] год — 94 686 чал.<ref name="belstat2015">[http://belstat.gov.by/uploads/bgd_files/1427878416014868.zip Численность населения на 1 января 2015 г. и среднегодовая численность населения за 2014 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2016 год — 94 922 чал.<ref name="belstat2016">[http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 95 233 чал.<ref name="belstat2017">[http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>

[[Файл:Молодечно.jpg|міні|Дзяржаўны палітэхнічныполітэхнічны каледж]]

У Маладэчне працуюць 14 школаў, зь іх адна беларускамоўная (Маладэчанская беларуская гімназія на базе сярэдняй школы № 10, але яе беларускамоўныя клясы згортваюцца з кожным годам), мастацкая школа; 6 навучальных установаў тыпу вучэльні, у іх ліку мэдычная і музычная; палітэхнічныполітэхнічны каледж, гандлёва-эканамічны каледж, 4 публічныя бібліятэкі.

Маладэчна лічыцца [[рэп]] ці [[гіп-гоп]] местам, тут таксама існуюць і [[альтэрнатыва|альтэрнатыўныя]] гурты ([[Usplёsk]], [[Буркіна Фасо (гурт)|Буркіна Фасо]], [[ХЗКН]], [[Stickoxydal]], [[Botanic Project]] ды іншыя). Раз на два гады, пачынаючы з [[1993]] году, у Маладэчне праходзіць [[фэстываль]] беларускай песьні і паэзіі «[[Маладзечна (фэстываль)|«Маладзечна»]]». Значнае месца ў культурным жыцьці места займае абласны драматычны тэатар, а таксама абласны тэатар лялек «[[Батлейка]]».

Аб'ектыАб’екты, пераназваныя на падставе мясцовай тапанімікі: Вялікі Гасьцінец, пляц Старое Места, вуліцы Бухаўшчына, Вялікасельская, Заслаўская, Лібава-Роменская, Маладэчанская, Местачковая, Нагорная, Полацкая, Рымарская, Сьвятаянская, Сэмінарская, Ушацкая, Цівідаўская.

Аб'ектыАб’екты, пераназваныя ў гонар выдатных дзеячоў лякальнай і агульнабеларускай гісторыі: вуліцы Канстантына Астроскага, Канстанцыі Буйло, Ігната Буйніцкага, Уладзіслава Галубка, Язэпа Драздовіча, Міхася Забэйды-Суніцкага, Язэпа Лёсіка, Францішка Скарыны, Якуба Ясінскага.

* [[Трыюмфальная арка (Маладэчна)|Арка Трыюмфальная]] ([[1929]])

* Касьцёл Сьвятога Язэпа ([[1930-я]])

<center><gallery caption="Краявіды Маладэчна" widths=150 heights=150 perrowclass=4"center">

</gallery></center>

* {{Сьцяг Баўгарыі}} [[Велінград]], [[Баўгарыя]]

* {{Сьцяг Латвіі}} [[Елгава]], [[Латвія]]

* {{Сьцяг Украіны}} [[Ірпень]], [[Украіна]]

* {{Сьцяг Расеі}} [[Каломна]], [[Расея]]

* {{Сьцяг Летувы}} [[Панявеж]], [[Летува]]

* {{Сьцяг Польшчы}} [[Пётркаў-Трыбунальскі]], [[Польшча]]

* {{Сьцяг Польшчы}} [[Саколка (горад)|Саколка]], [[Польшча]]

* {{Сьцяг Малдовы}} [[Фларэшць]], [[Малдова]]

* {{Сьцяг Расеі}} [[Чарапавец]], [[Расея]]

* {{Сьцяг Нямеччыны}} [[Эсьлінген-на-Некары]], [[Нямеччына]]

* [[Зэлік Аксэльрод]] ([[1904]]—[[1941]]1904—1941) — пісьменьнік

* [[Меер Аксэльрод]] ([[1902]]—[[1970]]1902—1970) — мастак

* [[Тацьцяна Беланогая]] (нар. [[1984]]) — беларуская паэтка i бард

* [[Леся Беларуска]] (пам. [[1948]]?) — беларуская пісьменьніца

* [[Ірына Ганецкая]] (нар. [[1961]]) — археоляг, гісторык

* [[Аляксандар Грышкевіч]] (нар. [[1961]]) — мастак

* [[Уладзімер Карыцька]] (нар. [[1979]]) — футбаліст

* [[Аляксандар Каханоўскі]] (нар. [[1963]]) — гісторык

* [[Генадзь Каханоўскі]] ([[1936]]—[[1994]]1936—1994) — гісторык

* [[Аляксандар Куган]] (нар. [[1991]]) — футбаліст

* [[Ян Станіслаў Сапега]] ([[1589]]—[[1635]]1589—1635) — дзяржаўны дзяяч [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]

* [[Людміла Сільнова]] (нар. [[1957]]) — беларуская паэтка