Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік: розьніца паміж вэрсіямі

|Назва = СРСРСССР

|НазваНаДзяржаўнайМове = Саюз РадзянскіхСавецкіх Сацыялістычных Рэспублік

'''Саю́з РадзянскіхСаве́цкіх Сацыялісты́чных Рэспу́блік''' (таксама '''Зьвяз Радавых Сацыялістычных Рэспублік'''{{Няма крыніцы}})<ref>[[Прыметнік]] ''«савецкі»'' магло пазначаць як нешта, што датычыцца да СССР, так і, у вузейшым сэнсе, што датычыцца да сыстэмы [[Рады|радаў]].</ref><ref>http://www.slounik.org/bnt02</ref><ref>http://www.slounik.org/nn</ref> ({{мова-ru|Союз Советских Социалистических Республик}}) — [[дзяржава]], якая існавала з 1922 па 1991 гады ў [[Эўропа|Эўропе]] і [[Азія|Азіі]]. СССР займаў 1/6 частку заселенае сушы і быў найбуйнейшай паводле плошчы краінаю сьвету на тэрыторыі, якую да 1917 году займала [[Расейская імпэрыя]] безь [[Фінляндыя|Фінляндыі]], часткі [[Царства Польскае|Польскага Царства]] і некаторых іншых тэрыторыяў ([[Карская вобласьць]], цяпер [[Турэччына]]), але з [[Галіцыя]]й, [[Закарпацьце]]м, часткаю [[Усходняя Прусія|Ўсходняе Прусіі]], [[Паўночная Букавіна|Паўночнай Букавінай]], [[Паўднёвы Сахалін|Паўднёвым Сахалінам]] і [[Курылы|Курыламі]].

Паводле [[Канстытуцыя СССР 1977 году|Канстытуцыі]] 1977 году, СРСРСССР абвяшчаўся адзінай [[Фэдэрацыя|саюзнаю]] шматнацыянальнай і [[Сацыялізм|сацыялістычнаю]] дзяржаваю.

Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] СРСРСССР меў сухапутныя межы з [[Аўганістан]]ам, [[Вугоршчына]]ю, [[Іран]]ам, [[Кітай|Кітаем]], [[Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка|КНДР]] (з 9 верасьня 1948 году), [[Манголія]]й, [[Нарвэгія]]й, [[Польшча]]й, [[Румынія]]й, [[Турэччына]]й, [[Фінляндыя]]й, [[Чэхаславаччына]]й і [[Тувінская Народная Рэспубліка|Тувой]] (па заканчэньні Другой сусьветнай вайны ўвайшла ў склад СРСРСССР як аўтаномная вобласьць РРФСРРСФСР) і толькі марскія са [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], [[Швэцыя]]й і [[Японія]]й.

СРСРСССР быў створаны 30 сьнежня 1922 году шляхам аб’яднаньня [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]], [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Украінскае ССР]], [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускае ССР]] і [[Закаўкаская Сацыялістычная Фэдэратыўная Савецкая Рэспубліка|ЗСФСР]].

Складаўся з саюзных рэспублікаў (у розныя гады ад 4 да 16), паводле Канстытуцыі якія зьяўляліся [[Сувэрэнітэт|сувэрэннымі]] дзяржавамі<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 9. СОЮЗНАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА|Ст. 76-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>; за кожнаю саюзнаю рэспублікаю захоўвалася права вольнага выхаду з саюзу<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 8. СССР — СОЮЗНОЕ ГОСУДАРСТВО|Ст. 72-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>. Саюзная рэспубліка мела права ўступаць у адносіны з замежнымі дзяржавамі, складаць зь імі дамовы і абменьвацца дыпляматычнымі і консульскімі прадстаўнікамі, удзельнічаць у дзейнасьці міжнародных арганізацыяў<ref>[[wikisource:ru:Конституция СССР (1977)#Глава 9. СОЮЗНАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА|Ст. 80-я Конституции СССР 1977 года]]</ref>. Сярод 50 краінаў-заснавальнікаў [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]] нароўні з СРСРСССР былі і дзьве яго саюзныя рэспублікі: [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[УССР]].

У склад некаторых рэспублік уваходзілі аўтаномныя ўтварэньні (Аўтаномныя РадзянскіяСавецкія Сацыялістычныя Рэспублікі, аўтаномныя вобласьці, нацыянальныя (пасьля 1977 году — аўтаномныя) акругі), а таксама (не ва ўсіх) [[вобласьць|вобласьці]] і [[край (адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка)|краі]]; пры гэтым аўтаномныя акругі й аўтаномныя вобласьці ў РСФСР не ўваходзілі ў яе склад непасрэдна, уваходзячы ў яе праз край (напрыклад, Адыгейская аўтаномная вобласьць, якая ўваходзіла ў [[Краснадарскі край]]). Іншыя рэспублікі маглі падзяляцца на непасрэдна раёны, але мець у сваім складзе аўтаномныя ўтварэньні, складзеныя зь некалькіх раёнаў (напрыклад, Нахічэванская АССР і Нагорна-Карабаская аўтаномная вобласьць Азэрбайджанскай ССР). Іншыя рэспублікі маглі не зьмяшчаць аўтаномныя ўтварэньні і падзяляцца толькі на вобласьці (напррыкладнапрыклад, [[БССР]]), альбо на непасрэдна [[раён]]ы (рэспублікі [[Балтыя|Балтыі]], [[Малдова]]).

Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другое сусьветнай вайны]] СРСРСССР, нароўні з [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], быў [[звышдзяржава]]ю<ref>[http://student.britannica.com/elementary/article?articleId=353884 Union of Soviet Socialist Republics — Britannica Student Encyclopaedia]</ref>. Савецкі Саюз дамінаваў у [[сусьветная сыстэма сацыялізму|сусьветнай сыстэме сацыялізму]], а таксама быў сталым чальцом [[Рада Бясьпекі ААН|Рады Бясьпекі ААН]].

[[Распад СССР|Распад СРСР]] характарызаваўся вострым супрацьстаяньнем паміж прадстаўнікамі цэнтральнае саюзнае ўлады і новаабранаю ўладаю на месцах ([[Вярхоўны Савет|Вярхоўныя Саветы]], прэзыдэнты саюзных рэспублікаў). У 1989—1990 гадах усе рэспубліканскія Вярхоўныя Саветы прынялі [[парад сувэрэнітэтаў|дэклярацыі пра дзяржаўны сувэрэнітэт]], некаторыя зь іх — дэклярацыі незалежнасьці. 17 сакавіка 1991 году ў 9-ці з 15-ці рэспублікаў СССР быў праведзены [[Усесаюзны рэфэрэндум пра захаваньне СССР|Ўсесаюзны рэфэрэндум пра захаваньне СССР]], на якім дзьве траціны грамадзянаў выказаліся за захаваньне абноўленага саюзу. Але саюзным уладам не атрымалася стабілізаваць сытуацыю. За [[Жнівеньскі путч|няўдалым дзяржаўным пераваротам]] [[ДКНЗ]] рушыла ўсьлед афіцыйнае прызнаньне незалежнасьці балтыйскіх рэспублікаў. Пасьля [[Усеўкраінскі рэфэрэндум (1991)|Ўсеўкраінскага рэфэрэндуму пра незалежнасьць]], дзе большасьць насельніцтва выказалася за незалежнасьць Украіны, захаваньне СССР як дзяржаўнага ўтварэньня стала фактычна немагчымым, пра што было заяўлена ў ''[[Белавеская дамова|Дамове пра стварэньне Садружнасьці Незалежных Дзяржаваў]]'', падпісаным 8 сьнежня 1991 году кіраўнікамі трох саюзных рэспублікаў — [[Барыс Ельцын|Ельцыным]] ад РСФСР (Расейскае Фэдэрацыі), [[Леанід Краўчук|Краўчуком]] ад УССР (Украіны) і [[Станіслаў Шушкевіч|Шушкевічам]] ад БССР (Рэспублікі Беларусь)<ref>[[wikisource:ru:Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)#Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)|Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (1991)]]</ref>. Афіцыйна СССР спыніў сваё існаваньне 26 сьнежня 1991 году. У канцы 1991 году [[Расейская Фэдэрацыя]] была прызнана дзяржаваю-прадаўжальнікам Саюзу РСРССР у [[міжнароднае права|міжнародна-прававых]] адносінах<ref name="FedZak101">Тэрмін «дзяржава-прадаўжальнік Саюзу ССР» у дачыненьні да РФ быў замацаваны ў пункце 3 артыкула 1 і пункце 7 артыкула 37 Фэдэральнага закону «Пра міжнародныя дамовы Расейскае Фэдэрацыі» ад 15 ліпеня 1995 году № 101-ФЗ (прыняты [[Дзярждума|Дзярждумаю РФ]] 16 чэрвеня 1995 году). — Глядзіце [http://constitution.garant.ru/DOC_10003790.htm фэдэральны закон ад 15 ліпеня 1995 г. № 101-ФЗ «Пра міжнародныя дамовы Расейскае Фэдэрацыі»]</ref> і заняла яго месца ў [[Рада Бясьпекі ААН|Радзе Бясьпекі ААН]]<ref name="MotaMid">13 студзеня 1992 году [[МЗС Расеі]] разаслала часткам дыпляматычных прадстаўніцтваў у Маскве ноту, у якой заяўлялася, што Расейская Фэдэрацыя працягвае ажыцьцяўляць правы і выконваць абавязаньні па ўсіх дамовах, складзеных СССР. На аснове паказанае ноты сусьветная супольнасьць прызнала за Расейскаю Фэдэрацыяю статус дзяржавы-прадаўжальніка СССР.&nbsp;— Гл.&nbsp;[http://constitution.garant.ru/DOC_3440062.htm Міжнародныя дамовы ў прававой сыстэме Расейскае Фэдэрацыі]</ref>.